مرزهای توحید و شرک در قرآن(آیة الله سبحانی) ۱ ________________________________________بسم الله الرحمن الرحیم________________________________________ ۳ ________________________________________مرزهای توحید و شرک در قرآننگارش : آیت الله جعفر سبحانیترجمه : مهدی عزیزیان________________________________________ ۵ ________________________________________بسم الله الرحمن الرحیمپیش گفتار مترجم

مرزهای توحید و شرک در قرآن(آیة الله سبحانی) 1 ________________________________________بسم الله الرحمن الرحیم________________________________________ 3 ________________________________________مرزهای توحید و شرک در قرآننگارش : آیت الله جعفر سبحانیترجمه : مهدی عزیزیان________________________________________ 5 ________________________________________بسم الله الرحمن الرحیمپیش گفتار مترجمبرخورد و تضارب اندیشه ها ، شرط لازم برای تکاپوی اندیشه ها است . از به هم پیوستن پرسش و پاسخ ، فرزند فرخنده دانش زاده می شود و افکار آماده ، به بارگاه رشد و کمال می رسند . پرسش ها و نقدها نه مانند باد پاییزی اند که باعث خزان برگ و بَر درخت دانش شوند ، بلکه مانند نسیم بهاری اند که دانه های خفته در خاک یا گیاهان تازه رسته را ، به رستن و شکفتن و برگ و بار می نشانند .البته و صد البته این همه در صورتی است که پرسش و پاسخ و تضارب اندیشه ها با هدف فهم حقیقت صورت گیرد و از مسیر درست جدال احس راه بگذراند . امّا آنجا که هدف ، چیرگی بر حریف مقابل و با ابزار جدال جاهلانه باشد ، به جای علم و اندیشه ، کینه ها و دشمنی ها شعله می گیرد و خرمن اندیشهورزان را می سوزد .تعصبات ملّی و نحله ای و یا انگیزه های ناپاک سیاسی ، گاه از پشت پرده نقش می آفریند و مباحثات زلال علمی را گل آلود می کند . در ا ین میان ، عالمان امین و خردمندانند که باید هوشمندانه راه مباحثات علمی ار از چاه منازعات سیاسی و عصبی باز شناسند و جهاد مقدّس خود را به غنیمت ناچیز دنیا نفروشند .________________________________________ 6 ________________________________________نقدها و پرسش هایی که پیرامون برخی اعتقادات اسلامی مانند توسل ، طلب شفاعت ، زیارت قبور ، بنا بر قبور و . . . مطرح شده است ، زمینه ای را برای حلّ بعضی گره ها و یا تفصیل برخی مجمل ها فراهم آورده است .این کتاب که به خامه استوار استاد بزرگوار و نویسنده گرانقدر حضرت آیة الله سبحانی در این زمینه تدوین و تألیف گردیده ، از جمله گام های است که در این میدان برداشته شده است . گرچه ایشان تاکنون کتاب های متعددی در این زمینه نگاشته اند که هر کدام از زاویه ای برجسته و مفید و مؤثر بوده است ، امّا کتاب حاضر را می توان از جهت جامعیت مطالب ، اتقان استدلال ها با استفاده از منابع شیعی و سنّی و نیز اختصار و حج کم ، بهترین آن ها شمرد . پیراسته بودن این اثر از نیش طعن و استخفاف ، و آراسته بودن آن به زبان شیرین آیات و روایات و استدلال های متقن بر اساس آن دو ، نویسنده را در رسیدن به هدفش که همانا رفع سوء تفاهم ها و نزدیک ساختن دل های مسلمانان به یکدیگر است ، کام رواتر ساخته است .امید آن که تلاش ناچیز این بنده ، مقبول درگاه کریم منّان و مورد پسند ارباب فهم و کمال ، واقع شود .الهی چنان کن سرانجام کار * تو خشنود باشی و ما رستگارمهدی عزیزانقم ـ مؤسسة امام صادق ( علیه السلام )آذر 1379 / رمضان 1421________________________________________ 7 ________________________________________بسم الله الرحمن الرحیممقدّمه مؤلّف :الحمد للّه ربّ العالمین ، و الصلاة و السّلام علی سیدالمرسلین و آله و صحبه المنتجبین .کتابی که پیش روی شماست ، مباحث فشرده ای پیرامون توحید و شرک در قرآن کریم است که به نسل رو به رشد و فرزندان امت اسلامی تقدیم می کنیم . بدان امیدکه گامی در راه حفظ کیان و وحدت کلمه مسلمانان و نجات آنان از چنگال شرک و راهنمایی به دژ مستحکم توحید برداشته باشیم .همان طور که می دانید هدف برتر تمامی انبیاء الهی ، ستیز با شرک و ویران نمودن پایگاههای شرک آلوداست .( وَلَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ اُمَّة رسولاً أَنِ اعْبُدوا اللّهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ ) . ( 1 )« ما در هر امتی رسولی برانگیختیم که خدای یکتا را بپرستید و ازــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . نحل/36 .________________________________________ 8 ________________________________________طاغوت اجتناب کنید » .مسئله توحید و شرک از مسایل مهم عصر ما به شمار می رود ، به ویژه آنکه دست مایه ای برای گسستن وحدت مسلمانان و صفوف آنان شده است . بنابر این بر هر مسلمانی حفظ توحید کلمه و مستحکم ساختن روابط خود با برادران دینی ، واجب و لازم است .پیرامون این موضوع ، در ضمن یک مقدمه و فصولی چند سخن خواهیم گفت .* * *بیشترین سخن در این کتاب درباره « توحید در عبادت » است ، آنهم نه درباره اصل کلّی آن که مورد اتّفاق همه مسلمانان است ، بلکه درباره مواردی که تصوّر شده که انجام آنها با این اصل کلی هماهنگ نیست و به اصطلاح علما و دانشمندان ، گفتگو درباره کبرای قیاس ( ایّاک نعبد ) نیست ، بلکه سخن درباره موضوعاتی است که تصور شده از مصادق پرستش خداست .مؤلّف________________________________________ 9 ________________________________________کلمه توحید و توحید کلمهاسلام بر دو کلمه اساسی مبتنی است :1 . « کلمه توحید » ، یعنی ؛ شهادت بر وحدانیت خداوند ( لا اله الاّ اللّه ) و نفی الوهیت و ربوبیت غیر خداوند .2 . « توحید کلمه » ، یعنی ؛ اعتصام به حبل المتین الهی و خودداری از تفرقه و تشتت در موردمسایل حاشیه ای که ـ در اکثر موارد ـ ارتباطی با گوهر اسلام و اساس آن ندارد .این قرآن است که ما را به وحدت و حفظ کیان اسلام می خواند و می فرماید :( وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاتَفَرَّقُوا وَاذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَالَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُم ْفَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَکُنْتُمْ عَلی شَفاحُفْرَة مِنَ النّارِ فَأنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلِّکُمْ تَهْتَدُونَ ) . ( 1 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آل عمران / 103 .________________________________________ 10 ________________________________________« و همگی به ریسمان خدا [ قرآن و اسلام و هرگونه وسیله وحدت ] چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمتِ بزرگ خدا را بر خود ، به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او میان دلهای شما الفت ایجاد کرد و به برکتِ نعمت او برادرشدید و شما بر لب حفره ای از آتش بودید ، خدا شما را از آن نجات داد . این چنین خداوند آیات خود را برای شما آشکار می سازد ، شاید پذیرای هدایت شوید » .با بررسی و دقت در گفتار و رفتار رسول گرامی اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، اهتمام جدی آن حضرت را بر توحید کلمه و حفظ وحدت مسلمانان مشاهده می کنیم . وحدت ؛ ضامن نیرومندی ، آسایش و بهروزی است و تفرقه ؛ سیاه چال سستی ، دشمنی و اضمحلال است .ما در بیان گفتار و رفتار آن حضرت در این زمینه ، به ذکر نکات ذیل بسنده می کنیم :الف : وقتی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وارد مدینه شدند ، اوس و خزرج پروانهوار گرد ایشان می گردیدند . این دو قبیله ، سنگ بنای دعوت اسلام بودند ، امّا تا چندی پیش ( قبل از پذیرش اسلام ) جنگ های ویرانگری بین آنان درگرفته و غبار کینه و دشمنی در بینشان پراکنده بود . در چنین شرایطی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وارد مدینه شده و ضرورت حل اختلاف و نزدیک کردن این دو قبیله به یکدیگر را احساس می کند . با این هدف ، اقدام به ایجاد اخوّت و دوستی بین این دو ، از طریق بستن عقد اخوّت بین آنان می کند ، تا ریشه اختلاف خشکیده و________________________________________ 11 ________________________________________خاطرات حوادث گذشته از ذهن ها زدوده شود . ( 1 )ب . مسلمانان در جنگ با قبیله بنی مصطلق به پیروزی رسیدند و پیامبر منبع آب آنان را [ که در آن روزگار رگ حیاتی جنگجویان محسوب می شد ] در اختیار گرفت . در همین حال نزاعی بین دو نفر از مهاجرین و انصار در گرفت و هر یک ، دوستان مهاجر و انصار خود را به یاری طلبید . فریاد آنان به گوش پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رسید .حضرت بلافاصله فرمودند : دعوها فانّها منتنة . . . . ( 2 )« یاری خواهی از قبیله کاری فاسد و آزار دهنده است » .یعنی ؛ کمکخواهی از طائفه ، کلمه خبیثه ایست که بازمانده دوران جاهلیت است و خداوند مؤمنین را برادر یکدیگر و اعضاء حزب واحدی قرار داده است . پس باید هر دعوتی در هرزمان و مکان در جهت مصالح اسلام و عموم مسلمانان صورت گیرد ، نه در جهت منافع گروهی خاص بر علیه گروه دیگر . هر کس به رسم دوران جاهلیت رفتار کند ، در اسلام مورد سرزنش و نکوهش است .بنابراین ، پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) هر گونه دعوتی را که موجب گسستن مسلمانان و از هم پاشی وحدت آنان شود ، دعوتی فاسد نامیدند ،ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الدر المنثور : 2/287 ، در تفسیر آیه 103 سوره آل عمران ، از مقاتل ابن حیان نقل است که این آیه ، در مورد دو قبیله از قبایل انصار نازل شده است . تا آنجا که می گوید : پیامبر پس از ورود به مدینه ، بین آنان آشتی برقرار کرد .2 . ابن هشام : السیرة النبویة : 3/303 ، غزوه بنی مصطلق .________________________________________ 12 ________________________________________چرا که موجب فروریختن اساس موجودیت اسلام می گردد .ج . هنگامی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وارد مدینه شد ، دو قبیله اوس وخزرج پیرامون او گرد آمدند . شاسابنقیس که سینه اش مالامال از کینه مسلمانان بود ، با جمعی از اصحاب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که در مجلسی دوستانه با یکدیگر به گفتگو پرداخته اند روبرومی شود . با دیدن این صحنه که نشانگر اُنس و الفت آنان و تلاش برای رفع مشکلات بر محور اسلام ـ پس از دشمنی های دیرینه جاهلی ـبود خشم او به جوش آمد . با خود گفت : قوم بنی قیله در این سرزمین گرد هم آمده اند ، به خدا قسم ، تا وقتی که آنان بایکدیگرند خاطر آسوده ای نخواهیم داشت .او با هدف ایجاد اختلاف بین این دو قبیله ، از جوانی یهودی که آمد و شدی با اوس و خزرج داشت ، خواست که به میان آنان رود و در جلسه آنان شرکت کند و روز « بُعاث » را یادآوری کند . ( یعنی همان روزی که اوس و خزرج با یکدیگر جنگیدند و اوس بر خزرج پیروز شد . در آن زمان ، رئیس قبیله اوس « حضیر بن سماک اشهلی » و رئیس قبیله خزرج « عمروابن نعمان بیاضی » بود که هر دو در این جنگ کشته شدند ) .جوان یهودی به جمع اوس و خزرج وارد شد و از خاطرات زد و خورد آنان در دوران جاهلیت سخن گفت و تعصّب جاهلی را در آنان زنده کرد ، تاجایی که آماده درگیری با یکدیگر شدند و او همچنان________________________________________ 13 ________________________________________آتش فتنه را شعله ورتر می کرد .این خبر به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رسید . آن حضرت با جمعی از مهاجرین به سوی آنان حرکت کرد . وقتی به جمع آنان رسید ، فرمود :« ای مسلمانان ! خدا را ؛ خدا را در نظر داشته باشید . آیا درحالی که من در میان شماهستم ، به رسم جاهلیت رفتار می کنید ؟ ! اکنون خداوند شما را به اسلام هدایت نموده ؛ به وسیله اسلام شما را گرامی داشته ؛ و از فرهنگ جاهلی گسسته ؛ از کفر رهانیده و دلهای شما را به یکدیگر پیوند زده است » . ( 1 )سخنان پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در جان آنان اثر کرد و دریافتند که نزاع آنان نزاعی شیطانی است . لذا از کرده خود پشیمان و از درگیری منصرف شدند .سخنان پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، پرده از توطئه یهود برداشت و آتش فتنه را در نطفه خفه کرد و در قلب مؤمنین ریشه دوانید و آنان را برادر و دوست یکدیگر ساخت .این ماجرا و حوادث فراوانی مانند آن ، حکایت از تلاش فراوان دشمنان اسلام برای از بین بردن وحدت مسلمانان و رخنه در صفوف متحد آنان دارد . اگر در زمان پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) یک یا دو نفر مانند شاس ابن قیس یهودی بود ، اکنون صدها و بلکه هزاران نفر مانند او هستند کهــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سیره نبوی : 1/555 و 556 . چاپ سال 1375 هـ .________________________________________ 14 ________________________________________نیروهای شیطانی خود را سازمان داده تا از طریق طرح مسایل حاشیه ای و جزیی ، گرایشات قومی مسلمانان را تشدید کنند و صفوف یکپارچه آنان را درهم شکنند .امروزه شیوه های دشمنان اسلام برای فتنه انگیزی در بین مسلمانان ، متعدد و بی شمار است و مطابق با شرایط و جوامع مختلف ، نقشه های گوناگونی ترسیم کرده اند . لذا عقل سالم حکم می کند که باید مسلمانان به تحکیم صفوف و وحدت کلمه خود بپردازند تا بتوانند در مقابل این توطئه ها ایستادگی نمایند .مسئله توحید و مبارزه با شرک ، از عمده ترین مسایلی است که هدف اولیه انبیاء و رسولان الهی و مصلحان بزرگ بوده است . توحید ؛ سمبل اسلام و رمز عزت و سرفرازی مسلمانان است .با این حال ، چنانچه در خلال مباحث آینده خواهید دید ، متأسفانه برخی مسایل حاشیه ای و جزیی ، ابزاری برای بروز اختلاف و تشتّت در بین مسلمانان شده است . ما در این کتاب فشرده ، کوشیده ایم نظر قرآن کریم را در زمینه این مسائل جویا شویم و از مشعل نورانی سنّت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که همه مسلمانان آن را به عنوان منبع دوم دین اسلام پس از قرآن کریم می دانند ، بهره گیریم .در پایان ، مسلمانان را به رعایت نمودن دعوت قرآن کریم می خوانیم که :( وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعاً وَلاتَفَرَّّقُوا ) .________________________________________ 15 ________________________________________مسلمانان امت واحدی هستند که خدای یگانه ، کتاب آسمانی واحد و دینو شریعت یکسان ، آنان را گرد هم آورده است و عوامل وحدت آفرین در بین آنان ، بسیار بیشتر از عوامل تفرقه انگیز می باشد .آنان چنانند که « شاعر اهرام » سروده است :انّا لتجمعنا العقیدة اُمَّةو یؤلف الاسلام بین قلوبناو یضمّنا دین الهدی اتباعاًمهما ذهبنا فی الهوی اشیاعا« عقیده دینی از ما امّتی یگانه پدید آورده و دین هدایت ، ما را پیروانی منسجم ساخته است » .« اسلام ، دلهای ما را به یکدیگر پیوند زده است ، هر چند در زندگی به صورت گروه های مختلفی باشیم » .جعفر سبحانی________________________________________ 17 ________________________________________فصل نخست :تبیین ایمان و کفرایمان ؛ عبارت است از اعتقاد به خداوند ، جهان آخرت ، نبوت و رسالت پیامبر گرامی اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) .این سه ، تشکیل دهنده ارکان ایمانند و سایر عقاید به گونه ای به آنها باز می گردد .از آنجا که از پیامبر گرامی اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) معارف گسترده ای بر جای نمانده تابتوان با جمع آوری آنها به تمامی آنها اعتقاد یافت ، اندیشمندان دینی معارف بر جای مانده از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را به دو بخش تقسیم کرده اند :بخش اول ؛ معارفی است که به طور مشروح بیان شده است . مانند : مسئله توحید و معادـ در زمینه عقایدـ و وجوب نماز و زکات و . . . ـ در زمینه احکام ـ .بخش دوم ؛ معارفی که به صورت سربسته و غیر مشروح بیان شده است و ما از وجود آنها در قرآن و سنت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) آگاهیم .________________________________________ 18 ________________________________________در بخش اول ، باید به صورت مشروح و تفصیلی ایمان داشت و در بخش دوم به صورت سربسته و اجمالی .در همین راستا ، عضد الدین ایجی گفته است : « ایمان ؛ همان تصدیق وباور به مطالبی است که یقین داریم پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) آورنده آنهاست . اگر تفصیلاً از آنها مطلعیم ، باید به صورت تفصیلی تصدیق کنیم و اگربه صورت اجمالی از آنها آگاهیم ، باید به صورت اجمالی تصدیق نماییم » ( 1 ) .به بیان روشن تر ؛ مطالبی که از پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به مارسیده است یا به وجود آنها در اسلام یقین داریم ( مانند وجوب نماز ، زکات ، جهاد و حج ) و یا به وجود آنها در اسلام یقین نداریم .انسان مؤمن ، به تمام معارفی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بیان کرده و برای تبلیغ آنها مبعوث شده اند ، اعتقاد و ایمان دارد . جز اینکه ؛ به مطالبی که یقین دارد ، به صورت مبسوط و تفصیلی ایمان داشته ، و به مطالبی که یقین ندارد ، به گونه اجمالی و سربسته ایمان دارد .از مطالب فوق نتیجه می گیریم که ایمان در سه اصل محوری خلاصه می شود :1 . ایمان به وجود خداوند و توحید .2 . ایمان به جهان آخرت و برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مواقف ایجی : ص 384 ، بیروت ، چاپ عالم الکتب .________________________________________ 19 ________________________________________3 . ایمان به رسالت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و محتوای رسالت او .اعتقاد به این سه اصل ، موجب ایمان انسان و ورود او به حصار امن الهی و بهره مندی او از سایهسار خوش ایمان و اسلام می گردد .اندیشمندان اسلامی جملگی ـ بدون توجه به تفاوت مذهبی آنان ـ برمطالب فوق متّفقند و جهت تأیید آنها شواهد بسیاری از گفتار پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نقل می کنند . از آن جمله :1 . امام رضا علیه السَّلام به نقل از پدران بزرگوار خود ، از علیعلیه السَّلام روایت کرده اند که فرمود :« قال النّبی ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : اُمِرْتُ أَنْ اُقاِتلَ النّاسَ حَتّی یَقُولُوا لا اِلهَ اِلاّاللّهُ ، فَاذا قالُوا حُرِّمَت عَلَیّ دِمائُهُم و أمْوالُهُم » . ( 1 )« پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : مأمورم که با کفار بستیزم تا کلمه توحید ( لا اله الاّ اللّه ) را بر زبان جاری کنند و آن هنگام ، جان و مال آنان بر من حرام خواهد شد » .2 . بخاری و مسلم از عمر ابن خطاب روایت کرده اند که روزی علی علیه السَّلام از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) پرسید :یا رسول اللّه ! تا چه حد با کفار نبرد کنم ؟ حضرت پاسخ دادند :« قاتِلْهُم حَتّی یَشْهَدُوا أنْ لا اِلهَ اِلاّ اللّهُ وَأنَّ مُحمّداً رسولُ اللّهِــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . بحارالأنوار : 68/242 .________________________________________ 20 ________________________________________فَاِذا فََعَلُوا ذلک فَقَدْ مَنَعُوا مِنکَ دِمائَهُمْ و أمْوالَهُمْ اِلاّ بِحَقّها وَحِسابُهُمْ علی اللّه » . ( 1 )« با آنان نبرد کن تا هنگامی که شهادتین بر زبان جاری کنند . پس از آن ، دست یازیدن به مال و جان آنان ممنوع است ، مگر به دستور الهی و البته حساب آنان با خداوند است » .3 . ابو هریره از رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) روایت کرده است که حضرت فرمود :« لا اَزالُ أُقاتِلُ النّاسَ مَتی یقولوا لا اِلهَ اِلاّ اللّهُ ، فاذا قالُوها فَقَدْ عَصَمُوا مِنّی دِمائَهُمْ و أموالَهُم اِلاّ بِحَقها و حِسابُهُم عَلیَ اللّهِ » . ( 2 )« تا هنگامی که کافران کلمه توحید ( لا اله الاّ اللّه ) را بر زبان نیاورند با آنان می ستیزم . آن هنگام است که جان و مالشان از من مصون است ، مگر بر طبق دستور الهی ؛ و البته حساب آنان با خداوند است » .روایات بسیار دیگری نیز وجود دارد که مرز اسلام و کفر را ، بیان شهادتین یعنی « لا اله الاّ اللّه و محمّد رسول اللّه » معرفی می کند . اگر در برخی از این روایات تنها اصل توحید بیان شده و از معاد و حشر انسانها و نبوت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) سخنی به میان نیامده است ، به دلیل وضوح کافی و بی نیازی از ذکر آنها می باشد .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح بخاری : 1/10 ، کتاب الایمان ، صحیح مسلم : 7/17 ، کتاب فضایل علی علیه السَّلام .2 . شافعی در کتاب الامّ : 6/157 ، سخن شافعی را پیرامون این موضوع ، ملاحظه فرمایید .________________________________________ 21 ________________________________________واضح است که تنها اعتقاد به اصول سه گانه مذکور موجب سعادت ورهایی انسان از عذاب الهی نخواهد بود ، بلکه باید اعمال و رفتاری که مطابق بادستورات الهی است ـ و قرآن و سنّت بیانگر آنها هستند ـ آن عقاید را همراهی کنند . در این زمینه روایات فراوانی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم :1 . عبداللّه ابن عمر از پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) روایت می کند که فرمود :« بُنِیَ الإسلامُ علی خمس : شَهادَةُ أَنْ لا اِلهَ اِلاّ اللّهُ و أنَّ مُحمّداً رسولُ اللّهِ و إقامَةُ الصّلوةِ و إیتاء الزّکوةِ و الحَجِّ وصَوْمُ شَهْر رمضان » . ( 1 )« اسلام بر پنج پایه استوار است : ( 1 ) شهادت بر توحید ( لا اله الاّ اللّه ) و رسالت پیامبراسلام ( محمد رسول اللّه ) ( 2 ) و برپا داشتن نماز ( 3 ) و پرداخت زکات ( 4 ) و انجام حجّ ( 5 ) و روزه ماه مبارک رمضان » .2 . در روایات متعددی از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) روایت شده است که فرمود :« من شهد ان لا اله الاّ اللّه واستقبل قبلتنا و صلی صلاتنا واکل ذبیحتنا فذلک المسلم ، له ما للمسلم و علیه ما علی المسلم » . ( 2 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح بخاری : 1/16 ، باب اداء خمس از کتاب الایمان .2 . ابن اثیر ، کتاب جامع الاصول : 1/158 .________________________________________ 22 ________________________________________« کسی که شهادت بر توحید ( لا اله الاّ اللّه ) دهد و رو به قبله نماز گزارد و ذبیحه مسلمانان را بخورد ، مسلمان است و از حقوق مسلمانان برخوردار و به انجام تکالیف آنان موظّف می باشد » .بنابراین تفاوت بین مؤمن و کافر ، اعتقاد و یا عدم اعتقاد به اصول سه گانه مذکور است . اما آنچه سعادت اخروی را به ارمغان می آورد ، عمل به واجبات و پرهیز از محرمات الهی می باشد . روایاتی که درباره عقیده مؤمن سخن گفته و به رفتار او اشاره ای ننموده اند ، به مطلب نخست اشاره کرده ، و روایاتی که به بیان چگونگی رفتار مؤمن پرداخته و از عقاید او سخن به میان نیاورده اند ، به مطلب دوم اشاره دارند .اکنون که عوامل بیرون رفتن انسان از حیطه ایمان و ورود او به محدوده کفر روشن شد در می یابیم ؛ تا هنگامی که فرقه ای از فرق اسلامی ، به اصول سه گانه دین عقیده داشته باشند و منکر ضروریات دین ـ که دینی بودن آنها بر همگان روشن است ـ مانند وجوب نماز و زکات نباشند ، مسلمان هستند و تکفیر آنها روا نمی باشد . بر این مطلب عموم متکلمین و فقها تصریح نموده اند ( 1 ) که به برخی از عبارات آنها اشاره می کنیم :1 . ابن حزم در مورد اینکه « چه کسی سزاوار تکفیر است و چه کسی سزاوار آن نیست » گفته است :ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مواقف ، ایجی : 392 .________________________________________ 23 ________________________________________« عده ای معتقدند هیچ مسلمانی به دلیل اعتقاد یا فتوایی خاص ، سزاوار نسبت کفر و یا فسق نیست . اگر کسی در مسئله ای اجتهاد نمود و به آنچه حق تشخیص داد متمایل شد ، در هر صورت سزاوار پاداش و اجر است . اگر به اعتقاد صحیح دست یافت دو پاداش دارد و اگر به اعتقاد درست دست نیافت یک پاداش .نظر ابن ابی لیلی ، ابو حنیفه ، شافعی ، سفیان ثوری ، داود ابن علی و تمام صحابه ای که در این موضوع به نظرشان دست یافته ایم همین است و نظرمخالفی در این زمینه مشاهده نکردیم » . ( 1 )2 . شیخ الاسلام تقی الدین السبکی در این زمینه گفته است :« تکفیر نمودن مؤمنین ، کاری بس دشوار است و هر فرد مؤمنی تکفیر بدعت گذاران و افراد لاابالی را که گوینده لا اله الاّ اللّه و محمد رسول اللّه هستند را ، بس سنگین می شمارد . چرا که تکفیر نمودن ، بسیار دشوار است » . ( 2 )3 . احمد ابن زاهر سرخسی اشعری می گوید :« هنگامی که ابوالحسن اشعری در منزل من در بغداد ، در حال احتضار بود ، دستور داد پیروانش حاضر شوند و سپس در جمع آنان گفت : شاهد باشید که من هرگز کسی از اهل قبله را به خاطر ارتکاب گناهی تکفیر نکردم . چرا که به اعتقاد من همه آنها به خدای یگانهــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ابن حزم ، الفصل : 3/291 .2 . شعرانی ، الیواقیت و الجواهر : 2/125 ، چاپ سال 1378 ق .________________________________________ 24 ________________________________________معتقدند و بر محور اسلام گردآمده اند » . ( 1 )4 . تفتازاتی می گوید :« مسلمانی که مخالف عقیده حق است ، تا آنجا که با ضروریات دین مانندحدوث عالم و محشور شدن مردگان مخالفت نکرده است ، کافر نیست . زیرا پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و خلفای پس از او به تفتیش عقاید نمی پرداختند و تنها ، عقاید صحیح را تبیین و ترویج می کردند » . ( 2 )سنّت پیامبر و تکفیر مسلمانان :احادیث فراوانی از پیامبر وجود دارد که از تکفیر کسی که شهادتین گفته است ، نهی فرموده اند ، چهرسد به کسی که به انجام دستورات دینی متعهد است . به نمونه ای از این احادیث توجه کنید :1 . « بُنیَ الإسلامُ علی خِصال : شَهادةُ أنْ لا اله الاّ اللّهُ و أنَّ محمّداً رسولُ اللّهِ و الإقرارُ بما جاءَ مِنْ عِندِاللّهِ و الجهاد ماض مُنْذُ بعثَ رُسُلَه إلی آخرِ عِصابة تکونُ من المسلمین . . . فلا تکفروهم بذنب و لاتشهدوا علیهم بشرک » ( 3 ) .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . همان : 126 .2 . تفتازاتی ، شرح المقاصد : 5/227 .3 . کنز العمال : 1/29 ، شماره 30 .________________________________________ 25 ________________________________________« اسلام مبتنی بر چند ویژگی است : شهادت به یگانگی خداوند ( لا اله الاّ اللّه ) وشهادت بر نبوت رسول خدا ( محمد رسولاللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ) و پذیرفتن آنچه از جانب خداوند نازل شده است و اعتقاد به اینکه جهاد از ابتدای بعثت انبیاء ادامه دادند تا به آخرین گروه که مسمانان می باشند . پس کسی را که به این ویژگیها معتقد بود ، به دلیل گواهی و شهادت او تکفیر نکنید و او را مشرک ننماید » .2 ـ ابو داود از نافع و او از ابن عمر نقل می کند که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« أیُّما رجل مُسلم أکفر رجلاً مسلماً فان کان کافراً ، والاّ کان هو الکافر » . ( 1 )« هر گاه مسلمانی ، مسلمان دیگری را تکفیر کند اگر او واقعاً کافر باشد که هیچ ، وگرنه خود او کافر است » .3 . مسلم به نقل از نافع و او از ابن عمر روایت کرده است که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« اذا کفّر الرجل اخاه ، فقدباء بها احدهما » . ( 2 )« هرگاه مسلمانی برادر دینی اش را تکفیر کند ، گناه این نسبت را یکی از آن دو به دوش کشیده است » .4 . مسلم از عبداللّه بن دینار و او از ابن عمر روایت کرده استــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن ابی داود : 4/221 ، شماره 4687 . کتاب السنة .2 . صحیح مسلم 1/56 . کتاب الایمان . باب « من قال لاخیه المسلم یا کافر » .________________________________________ 26 ________________________________________که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« ایّما امرء قال لاخیه یا کافر ، فقد باء بها احدهما ، ان کان کما قال ، و الاّ رجعت علیه » . ( 1 )« اگر کسی به برادر دینی اش « کافر » خطاب کند ، گناه این نسبت را یکی از آن دو به دوش می کشد ، اگر راستگو باشد که هیچ ، و الاّ به خود او برمی گردد » .5 . بخاری در کتاب خود ، در باب « گناهان ، بازمانده دوران جاهلیت اند وهیچ کس با انجام آنها کافر نمیشود ، مگر با شرک ورزیدن » از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) روایت می کند که خطاب به فردی فرمود :« در تو آثار جاهلیت هست » و خداوند می فرماید :( إنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاء ) . ( 2 ) و ( 3 )« خداوند ( هرگز ) شرک را نمی بخشد و پایین تر از آن را برای هر کس بخواهد ( و شایسته بداند ) می بخشد » .6 . ترمذی در کتاب سنن خود ، به نقل از نائب ابن ضحاک روایت می کندکه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« لیس علی العبد نذر فیما لایملک ، و لاعن المؤمن کقاتله وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم 1/57 ، کتاب الایمان ، باب « من قال لاخیه المسلم یاکافر » ؛ مسند احمد : 2/22و : 60و142 ؛ سنن ترمذی : 5/22 ، شماره 2637 ، کتاب الایمان .2 . نساء/483 . صحیح بخاری : 1/11 ، کتاب الایمان ، باب « المعاصی من أمر الجاهلیة » .________________________________________ 27 ________________________________________من قذف مؤمناً بکفر ، فهو کقاتله » . ( 1 )« هیچکس نمی تواند در مورد اموال دیگران نذر کند و لعن کننده مؤمن مانند قاتل اوست . و هر کس به مؤمنی نسبت کفر دهد ، مانند آن است که او را کشته است » .7 . ابو داود از اسامة ابن زید نقل می کند :« پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ما را به جنگی در منطقه حرقات فرستاد . ما در پیشاپیش لشکر بودیم . وقتی دشمن شکست خورد و در حال فرار بود ، یک نفر ازآنها را دستگیر کردیم . او در این موقعیت لا اله الاّ اللّه گفت . او را آنقدر زدیم تا جان سپرد . وقتی ماجرا را برای رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) گفتیم ، حضرت فرمود : شما در روز قیامت با لا اله الاّ اللّه چه خواهید کرد ؟ گفتم : یا رسول اللّه ! او از ترس شمشیر و کشته شدن ، لاالهالاّ اللّه گفت . حضرت فرمود : آیا تو از ذهن او باخبری و فهمیدی که او از ترس ، کلمه توحید بر زبان آورد ؟ در روز قیامت در مقابل « لا اله الاّ اللّه » چه خواهی کرد ؟ اسامه گفت : پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) همیشه این جمله را تکرار می کردند تا آنجا که من آرزو می کردم ای کاش من مسلمان نشده بودم مگر همان روز » . ( 2 )8 ـ هنگامی که ذو الخویصره به رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) اهانت نمود وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن ترمذی : 5/22 ، شماره 2636 ، کتاب الایمان .2 . سنن ابی داود : 3/45 ، شماره 2643 ، صحیح بخاری 5/144 باب « بعث النبی اسامة بن زید إلی الحرقات » از کتاب « المغازی » .________________________________________ 28 ________________________________________گفت : به عدالت رفتار کن ! در بین کسانی که در جلسه بودند ولوله ای برپاشد . از آن جمله خالد بن ولید بود که به پیامبر گفت : یارسولاللّه ! اجازه دهید گردنش را بزنم ! و حضرت فرمود :« لا ، فلعلّه یکون یصلّی . . . انه ربّ مصل یقول بلسانه ما لیس فی قلبه . سپس اضافه کردند : انّی لم اؤمر اَن انقب قلوب الناس و لا اشق بطونهم » . ( 1 )« نه ، شاید که او از نمازگزاران باشد . . . هستند نمازگزارانی که آنچه می گویند در قلبشان نیست . . . من مجاز نیستم به نهانخانه درون مردم راه یابم و از اسرار درونی آنها گاه شوم » .در پرتو این احادیث فراوان و روشنگر از رسول گرامی اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و سخنان اندیشمندان اسلامی ، در می یابیم که تکفیر مسلمان ، کاری سهل و ساده نیست و بسیار دشوار و خطیر است .خداوند می فرماید :( وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جائَهُمُ البَیِّناتُ وَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ ) . ( 2 )« و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند ( آن هم ) پس از آنکه نشانه های روشن ( پروردگار ) به آنها رسید و آنها عذاب عظیمی دارند » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح بخاری : 5/164 . باب « بعث علی و خالد بن ولید » از کتاب « المغازی » .2 . آل عمران / 105 .________________________________________ 29 ________________________________________مسلمانان همواره در طول قرنهای متمادی ، هدف نقشه های شوم و تفرقه افکنانه استعمارگران بوده اند . آنان سعی کرده اند از طریق درگیر کردن مسلمانان و ایجاد تفرقه در بین صفوف مسلمین ، طُعمه گوارایی برای خود فراهم آورند تابتوانند با وسایل گوناگون به غارت ثروت های مادی و از بین بردن فرهنگ و تمدن اسلامی بپردازند . در همین راستا شاهد آن هستیم که گاه و بی گاه ، آتش فتنه ای را در مورد مسایل جزیی فقهی ـ که هیچ ارتباطی با مسایل اعتقادی ندارندـ روشن می کنند تا مسلمانان به تکفیر یکدیگر بپردازند ، در حالیکه همیشه دربین فقها ، مسایل فقهی مورد اختلاف بوده و هست . به عنوان مثال :در مسئله روی هم گذاشتن دستها هنگام نماز ، نظرات متفاوتی وجود دارد . برخی از فقها معتقد به استحباب ، برخی دیگر معتقد به کراهت و گروهی دیگرقایل به حرمت آن شده اند . در این مسئله هر مجتهدی نظر خاصی دارد و هیچ مجتهد یا فقیهی نمی تواند فقیه دیگر و مقلدان او را تکفیر کند . در سایر مسایل فقهی نیز داستان از همین قرار است و اجتهاد در مورد آنها جایگاه خاص خود را داراست .برخی از مسایل اعتقادی نیز که از ضروریات اسلام به شمار نمی روند ، همانند مسایل فقهی ؛ محل بحث ، بررسی ، استدلال و اجتهاد هستند ، از قبیل : عصمت انبیاء پیش و پس از بعثت ؛________________________________________ 30 ________________________________________حدوث و قدم قرآن ؛ عینیت صفات خداوندبا ذات یا زیادت آنها بر ذات او .اینگونه مسایل ، مرز توحید و شرک یا ایمان و کفر نیست تا هر اندیشمندی بتواند دیگری را تکفیر کند . هر محققی حق دارد باتوجه به دلایل خود عقیده ای خاص برگزیند و اگر کسی خود اهل تحقیق نبود ، اعتقاد اجمالی او به محتوای رسالت رسول اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) کافی است .با توجه به مطالب مذکور به این نتیجه می رسیم که تکفیر مسلمانان نسبت به یکدیگر در زمینه مسایل فقهی و یا اعتقادی که از ضروریات دین نیست ، امری ناپسند و گناهی نابخشودنی است و حاصلی جز خدمت به استعمار ندارد . در این باره نیازی به اطاله کلام و ذکر مثالهای متعدد نیست ، کافی است با نگاهی به وضعیت کنونی مسلمانان و پراکندگی صفوف آنان ، این نکته را دریابیم ؛ حال آنکه اختلافات آنان در برخی مسایل فرعی فقهی و عقیدتی غیرضروری خلاصه می شود .31 ________________________________________فصل دوم :اقسام و مراتب توحیدگرایش به توحید و گریز از شرک ، از مهمترین مسایل اعتقادی است که کلیه تعالیم آسمانی از آن نشأت می گیرد و زیر بنای سایر معارف توحیدی که انبیاء الهی در کتب و کلمات خود بر آن تأکید ورزیده اند ، محسوب می شود .از آنجا که عالمان دینی در آثار خود ، اقسام و مراتب توحید را بر شمرده اند ، ما نیز به صورتی گذرا به هر یک از آنها با استشهاد به آیات قرآن کریم اشاره می کنیم و سپس پیرامون « توحید عبادی » که بالاترین مرتبه توحید محسوب می شود ، به طور مبسوط بحث خواهیم نمود .اول : توحید در ذاتمنظور از توحید ذاتی ؛ یگانگی خداوند متعال و مانند نداشتن او است . چرا که وجود مثل و مانند برای او محال و ناممکن است .________________________________________ 32 ________________________________________خداوند در قرآن می فرماید :( لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ ) . ( 1 )« هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست » .و نیز می فرماید :( قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ * اَللّهُ الصَّمَدُ * لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدُ * وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفْواً أَحَد ) . ( 2 )« خداوند یکتا و یگانه است * خداوندی است که همه نیازمندان قصد او می کنند * ( هرگز ) نه زاده و نه زاده شده * و برای او هیچ گاه شبیه و مانندی نبوده است » .دوم : توحید در خالقیتیعنی ؛ در صحنه گیتی ، خالق و پدیدآورنده ای غیر از خداوند نیست و هر آنچه جامه وجود پوشیده است ، از آسمانها و زمین ، کوهها و دریاها ، عناصر و معادن ، گیاهانو درختان و . . . همه مخلوق خداوند هستند و اصل وجود آنها و افعال و آثارشان همه مخلوق و معلول او است . آفتاب و گرمای آن ، ماه و نور افروزی آن ، آتش و سوزانندگی آن و سایر اسباب و علل و مسببات و معلولها ،ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . شوری / 11 .2 . اخلاص / 41 .________________________________________ 33 ________________________________________جملگی آفریده حق تعالی هستند :( قُلِ اللّهُ خالِقُ کُلّ شَیء وَهُوَ الواحِدُ القَهّار ) . ( 1 )« بگو خدا خالق همه چیز است و اوست یکتا و پیروز » .( اَللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیء وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیء وَکیلٌ ) . ( 2 )« خداوند آفریدگار همه چیز است و حافظ و ناظر بر همه اشیا می باشد » .( ذلِکُمُ اللّهُ رَبّکُمْ لا اِلهَ إلاّ هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیء فَاعْبُدُوه ) . ( 3 )« این است خداوند ، پروردگار شما ؛ هیچ معبودی جز او نیست ؛ آفریدگار همه چیز اوست ؛ او را پرستید » .از سوی دیگر خواست و مشیّت الهی بر آن است که هر چیزی ، از طریق اسباب و وسایل خاص خود موجود شود ، لذا مخلوق دانستن جهان ، به معنای نفی رابطه علیت در بین موجودات نیست . توضیح بیشتر این نکته ، در مباحث آینده خواهد آمد .سوم : توحید در ربوبیّتتدبیر جهان به دست مدبر یگانه و کارگزار واحدی است و هیچ موجودی یاری رسان او نیست ، تنها خداوند است که مدبرــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . رعد / 16 .2 . زمر / 62 .3 . انعام / 102 .________________________________________ 34 ________________________________________سراسر هستی می باشد ، چنانکه می فرماید :( إِنَّ رَبّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السّمواتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّام ثُمَّ اسْتَوی عَلیَ العَرْشِ یُدَبّرُ الأَمْرَ ) . ( 1 )« پروردگار شما خداوند است که آسمانها و زمین را در شش روز [ شش دوره ] آفرید ، سپس بر تخت ( قدرت ) قرار گرفت و به تدبیر کار ( جهان ) پرداخت » .( اَللّهُ الَّذِی رَفَعَ السّمواتِ بِغَیْرِ عَمَد تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوی عَلیَ العَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالقَمَرَ کُلٌٌ یَجْرِی لأَجَل مُسَمّیً یُدَبّرُ الأَمْرَ ) . ( 2 )« خدا همان کسی است که آسمانها را بدون ستونهایی که برای شما دیدنی باشد برافراشت . سپس بر عرش استیلا یافت ( و زمام تدبیر جهان را در کف قدرت گرفت ) و خورشید و ماه را مسخر ساخت که هر کدام تا زمان معین حرکت دارند . کارها را او تدبیر می کند » .با دقّت در آیات فوق ، مشاهده می کنیم که قرآن پس از ذکر خلقت آسمان ها و زمین ، به بیان تدبیر و اداره خلقت می پردازد و تنها مدبر هستی را ، خداوند متعال معرفی می کند . پس ربّ و مدبری جز خداوند نیست و خالق هستی و به وجود آورنده آن ، همان رب و مدبّر مخلوقات و ضامن استمرار و بقای خلقت است .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . یونس / 3 .2 . رعد / 2 .________________________________________ 35 ________________________________________سئوالی که در اینجا مطرح می شود ، آن است که اگر مدبر هستی فقط خداوند است ، آیاتی مانند :( فَالمُدَبِّراتِ أَمْراً ) . ( 1 )« و آنها که امور را تدبیر می کنند » .یا( وَهُوَ القاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَیُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً ) . ( 2 )« او بر بندگان خود تسلط کامل دارد و مراقبانی بر شما می گمارد » .به چه معنا است ؟ « حفظه » ـ جمع « حافظ » ـ کسانی هستند که از بندگان خدا محافظت می کنند و به تدبیر جوانب مختلف زندگی آنان می پردازند .آیا بین آیاتی که ربوبیّت را منحصر در خداوند می دانند ، و این آیات که از « تدبیر کنندگان » سخن می گوید ، تناقض و ناسازگاری وجود ندارد ؟در پاسخ باید گفت : آشنایان به معارف و زبان قرآن ، هیچ گونه تناقض و ناهماهنگی بین این آیات نمی بینند . ربوبیّتی که در خداوند است ، ربوبیّت مستقلو غیر وابسته و بدون تکیه گاه است . اما ربوبیّتی که در سایر موجودات مطرح شده ، ربوبیّتیــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . نازعات / 5 .2 . انعام / 61 .________________________________________ 36 ________________________________________وابسته و متّکی به امر و اذن خداوند و تابع قدرت و اراده اوست . هر مدبری در عالم هستی مانند فرشتگان ، مظهر اراده و مجری دستورات او می باشد .در قرآن کریم ، آیات فراوانی وجود دارد که کار واحدی را ، هم به خداوندو هم به فاعل دیگری نسبت می دهد ، با این تفاوت که خداوند فاعل مستقل آن فعل و دیگری فاعل وابسته و تابع حق است . بنابراین هیچ گونه تناقض و تنافی بین این آیات وجود ندارد .به عنوان مثال ، قرآن در آیه ای می فرماید :( اَللّهُ یَتَوَفَّی الأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها ) . ( 1 )« خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند » .و در آیه ای دیگر می فرماید :( حَتّی إِذاجاءَ أَحَدُکُمُ المَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا ) . ( 2 )« زمانی که یکی از شما را مرگ فرا رسد ( در این موقع ) فرستادگان ما جان او رامی گیرند » .خداوند مستقلاً و بدون نیاز به موجودی دیگر می میراند ، اما ملائکه با تکیه بر قدرت و اراده و امر خداوند می میرانند . به عبارت دیگر ؛ کار « میراندن » به گونه ای به خداوند نسبت داده شده است و بهــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . زمر / 42 .2 . انعام / 61 .________________________________________ 37 ________________________________________گونه ای دیگر ، به مأموران و فرشتگان الهی ؛ لذا هیچ ناسازگاری بین این دو نسبت ، نیست .مثال دیگر : قرآن در آیه ای می فرماید :( وَاللّه یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ ) . ( 1 )« آنچه را که در جلسات می گویند خداوند می نویسد » .این آیه خداوند را نویسنده اعمال معرفی می کند و در آیه ای دیگر ، ملائکه رانویسنده اعمال انسانها می داند :( بَلی وَرُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ ) . ( 2 )« آری ! رسولان ( و فرشتگان ) ما نزد آنها هستند و می نویسند » .بنابراین ، توحید در تدبیر و تأثیر ، به معنای بی تأثیر دانستن موجودات وتأثیر گذاری مستقیم و بیواسطه خداوند نیست . بلکه به معنی آن است که علل واسباب طبیعی در عین آنکه دارای تأثیر واقعی هستند ، اما تأثیر آنها با جعل واراده خداوند صورت می گیرد . خورشید و ماه واقعاً نور افشانی می کنند و آتش حقیقتاً می سوزاند ، اما همگی مظهر و آیینه اراده و امر خداوند هستند .کسی که می پندارد معنای توحید ربوبی ، بی اثر دانستن علل و اسباب است ، او با وجدان خود و وحی روشن الهی به مخالفتــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . نساء / 81 .2 . زخرف / 80 .________________________________________ 38 ________________________________________برخاسته است . وحی الهی ، در عین حالی که اثر گذاری موجودات طبیعی را می پذیرد ، آثار آنها را به خداوند نسبت می دهد و ناشی از او می داند .( الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأََرْضَ فِراشاً وَالسَّماءَ بِناءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ ، فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ) . ( 1 )« آن کسی که زمین را بستر شما و آسمان [ جو زمین ] را همچون سقفی بالای سر شما قرار داد و از آسمان آبی فرو فرستاد و به وسیله آن میوه ها پرورش داد تا روزی شما باشد . بنابراین برای خدا همتایانی قرار ندهید درحالیکه می دانید ( هیچیک از آنها نه شما را آفریده اند و نه شما را روزی می دهند ) » .همچنانکه ملاحظه می شود ، آیه فوق علیّت آب را برای روییدن میوه هاتأیید می کند . در این زمینه ، علاوه بر آیه فوق ، آیات متعدد دیگری شاهد مدعای ماست :( وَفِی الأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَجَنّاتٌ مِنْ أَعْناب وَزُرُوع وَنَخِیل صِنْوانٌ وَغَیْرُ صِنْوان یُسْقی بِماء واحِد وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْض فِی الأُکْلِ إِنَّ فِی ذلکَ لآیات لِقَوْم یَعْقِلُونَ ) . ( 2 )« و در روی زمین قطعاتی در کنار هم قرار دارد که با هم متفاوتند و [ نیز ] باغهایی از انگور و زراعت و نخلها [ و درختان میوه گوناگونی ] که گاه بر یک پایه می رویند و گاه بر دو پایه [ و عجیب تر آنکه ] همه آنها از یک آبــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . بقره / 22 .2 . رعد / 4 .________________________________________ 39 ________________________________________سیراب می شوند ! و با این حال بعضی از آنها را از جهت میوه بر دیگری برتری می دهیم . در اینها نشانه هایی هست برای گروهی که عقل خویش را به کار می گیرند » .در این آیه تدبیر خداوند برتر از تدبیر موجودات طبیعی دانسته شده است . زیرا در شرایط طبیعی و آب و هوایی یکسان ؛ درختان ، میوه های مختلف و گوناگونی به ثمر می رسانند و این نشان دهنده آن است که ماورای امور طبیعی واسباب مادی ، مدبّری فوق العاده وجود دارد . این آیه در عین پذیرش تأثیر علل و عوامل مادی ، آنها را شرط کافی برای پدید آمدن این گونا گونی نمی داند .آنچه گذشت ، خلاصه ای از دیدگاه قرآن ، پیرامون مسئله توحید درربوبیّت و تدبیر بود . توضیحات بیشتر در این رابطه را ، در کتابهای اعتقادی تعقیب کنید .چهارم : توحید در تشریع و قانونگذاریحق قانونگذاری و وضع قانون برای انسانها ، مختص خداوند است . تنها او صلاحیت قانونگذاری برای جوامع بشری را دارد و دیگران از این صلاحیت برخوردار نیستند .( إِنِ الْحُکْمُ إلاّ للّهِ ، أَمَرَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إیّاهُ ) . ( 1 )« حکم تنها از آن خداست ، فرمان داده که غیر از او را نپرستید » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . یوسف / 40 .________________________________________ 40 ________________________________________این آیه ، حاکمیت را منحصر در خداوند می داند و منظور از حاکمیت دراین آیه ، حاکمیت در بُعد تشریعی و قانونگذاری می باشد . بر طبق آیه مذکور ، هیچکس جز خداوند نمی تواند امر و نهی کند و چیزی را حلال یا حرام نماید .از آنجا که منظور از حاکمیت در اینجا حاکمیت تشریعی است ، در ادامه آیه جمله ( أمَرَ أَنْ لا تَعْبُدُوا إلاّإیّاهُ ) ذکر شده است . پس معنای « امر » در این آیه ، همان « امرتشریعی » است .قرآن در فرازی دیگر می فرماید :( اَفَحُکْمُ الجاهِلِیَّهِ یَبْغُونَ وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُکْماً لِقَوْم یُوقِنُونَ ) . ( 1 )« آیا آنها حکم جاهلیت را ( از تو ) می خواهند ؟ ! و چه کسی بهتر از خدا برای قومی که اهل یقین هستند ، حکم می کند ؟ ! » .این آیه قوانین را به دو نوع « الهی و جاهلی » تقسیم می کند . آنچه زاییده فکر بشر است و مورد تأیید وحی الهی نیست ، غیر الهی و جاهلی به شمار می رود .پنجم : توحید در اطاعت و بندگیبدین معنا که تنها طاعت و فرمانبرداری از خداوند واجبــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مائده / 50 .________________________________________ 41 ________________________________________است و اوامر ونواهی اوست که باید انجام پذیرد . اطاعت از غیرخداوند جز با اجازه و امر او روا نیست . در غیر این صورت هر اطاعتی حرام و موجب شرک در اطاعت خواهدبود :( وَما اُمِروُا إلاّ لِیَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّین ) . ( 1 )« و به آنها دستوری داده نشده بود جز آنکه خدا را بپرستید در حالیکه دین خود رابرای او خالص کنند » .« دین » در این آیه به معنای اطاعت است . یعنی ؛ تنها باید از او اطاعت کنند نه از غیر او . البته اطاعت از پیامبر نیز واجب است ، امّا به دلیل دستور خداوند :( وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إلاّ لِیُطاعَ بِاِذْنِ اللّهِ ) . ( 2 )« ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای اینکه به فرمان خدا از وی اطاعت شود » .در آیه ای دیگر اطاعت از پیامبر را از مظاهر اطاعت خداوند می داند :( وَمَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ ) . ( 3 )« کسی که از پیامبر اطاعت کند ، خدا را اطاعت کرده است » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . بیّنه / 5 .2 . نساء / 64 .3 . نساء/ 80 .________________________________________ 42 ________________________________________بنابراین اطاعت از پیامبر ، اولی الامر و والدین ، با اذن و امر خداوند واجب است و در غیراینصورت نه تنها اطاعت از آنها واجب نیست ، بلکه جایز هم نمی باشد . مُطاع بالذّات فقط خداوند است و دیگران با اذن و امر او مُطاع می باشند .ششم : توحید در حاکمیتحق حکومت بر انسانها مخصوص خداوند متعال است و حکومت دیگران باید در نهایت به حکومت خداوند منتهی شود . زیرا حکومت در جوامع بشری با تصرف و اِعمال قدرت بر جان و مال و محدود نمودن آزادی افراد همراه است و این امور از حق ولایت حاکمان بر مردم ناشی می شود و اگر ولایت حاکمان مشروعیت نداشته باشد ، تمام اقدامات آنان نامشروع و عدوانی است . بدون تردید ولایت حقیقی از آنِ خداوندی است که مالک حقیقی ، خالق و مدبرانسانهاست و هیچ کس بدون اذن او ، حق حکمرانی بر بندگانش را ندارد :( إِنِ الحُکْمُ إلاّ للّهِ یَقُصُّّ الحَقَّ وَهُوَ خَیْرُ الفاصِلینَ ) . ( 1 )« حکم و فرمان ، تنها از آنِ خداست ، حق را از باطل جدا می کند و او بهترین جداکننده [ حق از باطل ] است » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . انعام / 57 .________________________________________ 43 ________________________________________در آیه ای دیگر می فرماید :( أَلا لَهُ الحُکْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الحاسِبینَ ) . ( 1 )« بدانید که حکم و داوری مخصوص اوست و او سریعترین حسابگران است » .بنابراین حکومت بر مردم چه به صورت قضاوت و فصل خصومت و چه به صورت حکومت در بُعد اجرایی و سیاسی ، حق ویژه خداوند است و غیر او ، تنها به اذن او از چنین حقی برخوردارند . در غیر اینصورت حکومت آنان ، حکومت طاغوت خواهد بود و قرآن کریم در آیات بسیاری از آن نهی نموده است .هفتم : توحید در عبادتبدین معنا که عبادت ، منحصر در خداوند است . این اصل مورد قبول ووفاق تمام مذاهب اسلامی است . با پذیرش این اصل است که انسان ، هویت اسلامی می یابد و مسلمان شمرده می شود . « ایاک نعبد » ، شعار همه روزه مسلمانان است که حداقل ده بار در روز آن را تکرار می کنند . بنابراین پرستش غیرخداوند ، شریک نمودن غیر خداوند با او در عبادت است و موجب بیرون رفتن انسان از دائره اسلام می شود .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . انعام / 62 .________________________________________ 44 ________________________________________در این اصل کلی که عبادت و پرستش ، ویژه خداوند است تردید و اختلافی نیست . اما در مواردی گمان می رود عبادت غیرخداوند صورت گرفته است ( ما در فصل پنجم به طور مبسوط به این نکته خواهیم پرداخت ) بنابراین در اصل کلی مذکور اختلافی وجود ندارد ، بلکه در بعضی مصادیق و موارد است که سئوال پیش می آید ، آیا عبادت خداوند صورت می گیرد یا عبادت غیر او ؟مثلاً برگزاری مجالس جشن و سرور در اعیاد مذهبی ، آیا عبادت شخصیتی که به احترام اومجلس تشکیل شده است محسوب می شود یا فقط احترام و تکریم او است نه بیش از آن ؟ اگر عبادت محسوب شود ، بدون تردید حرام و شرک است و اگراحترام و تکریم باشد ، جایز و بلکه مستحب است .مثالها و مصادیق دیگری نیز وجود دارد که در فصل پنجم کتاب مطرح خواهد شد . آنچه اکنون مهم است تفسیر منطقی عبادت و تعریف دقیق آن است تا بدانیم چه کاری عبادت محسوب می شود و چه کاری عبادت نیست . در دو فصل بعدی ، در این باره بحث و بررسی خواهد شد . ( 1 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . فصل سوم به بیان حقیقت عبادت و عوامل تشکیل دهنده آن ، و فصل چهارم به تعریف عبادت می پردازد . فصل سوم مقدمه فصل چهارم است .45 ________________________________________فصل سوم :ماهیت عبادت و عناصر تشکیل دهنده آنمفاهیمی مانند مفهوم « آب و زمین » بر همگان روشن و واضح است ، اماگاهی تعریف همین مفاهیم روشن در قالب عبارات و الفاظ مشکل می نماید .مفهوم « عبادت » نیز از همین قبیل است . با آنکه مفهوم و مصادیق عبادت روشن و واضح است ، اما گاهی تعریف منطقی آن به صورتی که جامع افراد و مانع اغیار باشد ، دشوار می نماید . خضوع و خاکساری عاشق شیدا برای معشوق خود ، سرباز برای فرمانده خود و مسافرت به قصد دیدار با شخصیتهای بزرگ ، همه خضوع و فروتنی محسوب می شوند ، اما عبادت نیستند .مراجعه به کتب لغت برای دستیابی به تعریف جامعی از عبادت ، کاری بی حاصل است . چرا که لغت نگاران به دنبال ارائه________________________________________ 46 ________________________________________تعریف دقیق این واژه نبوده اند تابتوان سخن آنان را ملاک و معیار و تعریفی جامع و مانع دانست . آنان واژه « عبادت » را غالباً با عباراتی نظیر « خضوع و تذلّل » معنا کرده اند .ابن منظور درلسان العرب می گوید : « عبودیت در اصل به معنای خضوع و تذلّل است » و راغب در مفردات می نویسد : « عبودیت یعنی ؛ تذلّل . واژه « عبادت » رساتر ازواژه عبودیت ، و به معنای شدّت و نهایت تذلّل است » .در کتاب القاموس المحیط آمده است : « عبادت به معنای اطاعت وفرمانبرداری است » . در سایر کتب لغت نیز تعاریفی مشابه با تعاریف مذکور ذکرشده است .اینگونه تعاریف ، فراگیرتر و عام تر از « عبادت » در بحث ما می باشد . صرف خضوع و تذلّل و یا خضوع و تذلّل شدید ، تعریف عبادت به شمار نمی روند . عشق عاشق نسبت به معشوق و یا بوسیدن قرآن کریم ، پرستش معشوق یا قرآن کریم محسوب نمیشود و بالاتر از اینها ، سجده ملائکه بر حضرت آدمعلیه السَّلام :سَجَدَ المَلائِکَةُ کُلّهُمْ أَجْمَعُونَ إلاّ إبْلِیسُ أَبی . ( 1 )« همه فرشتگان بدون استثناء سجده کردند جز ابلیس که اِبا کرد » .و سجده یعقوب و همسر و فرزندان او بر یوسف :ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . حجر / 31 و 30 .________________________________________ 47 ________________________________________( وَرََفَعَ أَبَوِیْهِ عَلیَ العَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّداً ) . ( 1 )« و پدر و مادر خود را بر تخت نشاند و همگی به خاطر او به سجده افتادند » .عبادت و پرستش حضرت آدم و حضرت یوسف نیست .فروتنی و خاکساری صحابه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نسبت به آن حضرت به حدی بود که از آب وضو و موی سر حضرت و ظرفی که در آن آب می نوشیدند و منبری که روی آن می نشستند ، تبرک می جستند .بدین صورت تبرک جستن ، شدّت خضوع و فروتنی است و در عین حال به مرز عبادت و پرستش نمی رسد و هیچکس تا کنون ، صحابه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را به پرستش آن حضرت و خدا انگاری او متهم نکرده است .این همه ، ما را به کنکاش در رسیدن به تعریفی که در برگیرنده تمام مصادیق عبادت و مانع از ورود مصادیق غیر عبادی در آن باشد ، وا می دارد .راه حل روشن آن است که به عناصری که در تشکیل مفهوم « پرستش » مؤثرند دست یابیم . برای این منظور باید در عبادات صحیحی که مسلمانان درطول تاریخ انجام داده اند و نیز عبادات و آداب دینی ادیان باطل ( مانند دوگانه پرستان عصر جاهلیت قدیم و نوین ) که پیوسته انجام می دادند ، دقت و توجه کنیم ، تا بهــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . یوسف / 100 .________________________________________ 48 ________________________________________خصوصیّات مشترک عبادت آنان و چیزی که باعث عبادت محسوب شدن اعمال آنها می شود پی بریم .بنابراین ، تجزیه و تحلیل رفتار آنان و آگاهی از ویژگی های موجود در اعمال عبادی آنها ، از سویی ما را با « ماهیت و مقوّمات عبادت » آشنا می کند و ازسویی دیگر ، به ما تعریفی جامع و مانع از « عبادت » می دهد تا به وسیله آن بتوانیم عمل عبادی را از غیرعبادی تمیز دهیم .در تحلیل و کالبد شکافی عبادات مرسوم می توان گفت : وجه مشترک تمامی آنها ، چه در عبادات صحیح مانند عبادت خداوند ، و چه در عبادات غیر صحیح و باطل مانند پرستش بتها ، اجرام آسمانی ( از قبیل ماه و خورشید وستاره ) ، ارواح و موجودات مجرد ، همان خضوع و خشوع و خاکساری می باشد . این خصیصه به وسیله تمام یا برخی از اعضای بدن ، تحقق می یابد .ویژگی دیگر عبادت ، امری است که به ضمیر و درون انسان باز می گردد وعبارت است از : « اعتقادی خاص به معبود » . همین ویژگی است که منشأ خضوع ظاهری و نام « عبادت » گرفتن آن می شود .در اینجا لازم است پیرامون این خصیصه درونی که در تمام انواع عبادت ها وجود دارد ، قدری بحث کنیم :عبادت انسانهای موحد و مشرک ، ناشی از عاملی درونی و________________________________________ 49 ________________________________________اعتقاد به تأثیر معبود است . خضوع و خشوع انسانهای موحد در مقابل خداوند متعال ، از آنجاست که خداوند را خالق هستی و مدبر تمام مخلوقات در دنیا و آخرت می دانند و معتقدند هیچ کس جز او ، خالق و مدبر جهان نیست و مصالح و سرنوشت انسانها در دنیا و آخرت همه در دست اوست . در دنیا ، کار خلق ، تدبیر ، زنده کردن ، میراندن ، نزول باران ، حاصلخیزی و خشک سالی و هر آنچه به طبیعت مربوط می شود ، همه به دست خداوند سبحان است و هیچ کس جز او در کار طبیعت و سرنوشت انسان مؤثر نیست .در آخرت نیز ، شفاعت و آمرزش گناهان و سایر امور اخروی در دست اوست .بنابراین ، پرستش انسان موحد خضوع در مقابل خداوندی است که او را خالق و مدبر هستی و صاحب سرنوشت انسان در دنیا و آخرت می داند . اما مشرکین عصر رسالت و قبل و بعد از آن ، با اعتقادی کاملاً مخالف با اعتقاد موحدین ، به خضوع و خاکساری در مقابل معبودهای خود می پرداختند .از برخی از آیات قرآن استفاده می شود که اعراب جاهلی در مسئله خالقیت ، موحد بوده و خداوند را خالق هستی می دانستند :( وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السّمواتِ وَالأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنّ العَزیزُ العَلیمُ ) . ( 1 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . زخرف / 9 .________________________________________ 50 ________________________________________« هرگاه از آنان بپرسی « چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است ؟ » ، مسلّماً می گویند : « خداوندِ قادر و دانا آنها را آفریده است » .اما در عین حال در مسئله تدبیر و ربوبیّت هستی ، مشرک بوده و به جای اعتقاد به ربّ یگانه و واحد ، به ارباب متعددی که هر یک به تدبیر بخشی از عالم هستی مشغولند ، اعتقاد داشتند .آیات چندی بر این مطلب دلالت دارند که به برخی از آنها اشاره می کنیم :1 . موحّد ، عزت را در دست خداوند می داند و منطق او چنین است :( فَلِلّهِ العِزَّةُ جَمِیعاً ) . ( 1 )« تمام عزت برای خداست » .اما مشرک ، عزت خود را در دست بتها می بیند :( وَاتّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزّاً ) . ( 2 )« و آنان غیر از خدا معبودانی بر می گزیدند تا مایه عزّتشان باشد » .2 ـ به اعتقاد انسان موحد ، پیروزی و یاری رسانی به دست خداوند است و این آیه شریفه ورد زبان اوست که :( وَمَا النَّصْرُ إلاّ مِنْ عِنْدِاللّهِ العَزِیزِ الحَکِیمِ ) . ( 3 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . فاطر / 10 .2 . مریم / 81 .3 . آل عمران / 126 .________________________________________ 51 ________________________________________« پیروزی تنها از جانب خداوند توانای حکیم است » .اما به اعتقاد انسان مشرک ، پیروزی و یاری رسانی به دست الهه و خدایان ساختگی است :( وَاتّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لَعَلّهُمْ یَنْصُرونَ ) . ( 1 )« آنان غیر از خدا معبودانی برای خویش برگزیدند ، به امید اینکه یاری شوند » .3 . انسان موحّد معتقد است ، تدبیر هستی به دست خداوند متعال است :( إِنّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ وَیُنَزِّّلُ الغَیْثَ ) . ( 2 )« آگاهی از زمان قیام قیامت مخصوص خداست و اوست که باران را نازل می کند » .همچنانکه فراوانی و کمبود نعمت به دست اوست :( وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیء مِنَ الخَوْفِ وَالجُوعِ وَنَقْص مِنَ الأَمْوالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَراتِ وَبَشِّر الصّابِرِینَ ) . ( 3 )« قطعاً همه شما را با چیزی از ترس ، گرسنگی و کاهش در مالها ، جانها و میوه هاآزمایش می کنیم ، و بشارت ده به استقامت کنندگان » .امّا انسان مشرک از ستاره ها و بت ها کمک می خواهد و از آنها باران طلب می کند .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . یس / 74 .2 . لقمان / 34 .3 . بقره / 155 .________________________________________ 52 ________________________________________ابن هشام در کتاب سیره خود می گوید :« اولین کسی که بت پرستی را واردمکه و حومه آن کرد عمروبن لحیّ بود . او هنگام بازگشت از سفر شام ، در منطقه ای بنام « بلقاء » مردمانی را دید که به پرستش بت ها مشغولند . وقتی از آنان علت پرستش بت ها را سئوال کرد در پاسخ گفتند ، اینان ، بت هایی هستند که آنها را می پرستیم ؛ از آنها باران می خواهیم ، به ما می دهند و از آنها پیروزی طلب می کنیم ، ما را پیروز می کنند .عمرو بن لحیّ به آنان گفت : آیا بتی به من می دهید که به سرزمین اعراب بَرَم تا آن را بپرستند ؟بدین ترتیب ، عمرو مذهب آنان را پذیرفت و با خود بت بزرگی را بنام « هبل » به مکه آورد ، آن را در بالای خانه کعبه قرار داد و مردم را به پرستش آن دعوت کرد » . ( 1 )4 . انسان موحّد و خدا پرست ، آمرزش گناهان و شفاعت را در اختیار خداوند می داند و هیچ آمرزنده ای جز خداوند متعال و شفاعت کننده ای جز به اجازه او ، نمی شناسد :1 . ( فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إلاّ اللّهُ ) . ( 2 )« برای گناهان خود طلب آمرزش می کنند و کیست جز خدا که گناهانــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ر . ک السیرة النبویة : 1/76ـ77 .2 . آل عمران / 135 .________________________________________ 53 ________________________________________راببخشد ؟ » .2 . ( قُلْ للّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً لَهُ مُلْکُ السَّمواتِ وَالأَرْضِ ) . ( 1 )« بگو : « تمامِ شفاعت از آنِ خداست ( زیرا ) حاکمیّت آسمان ها و زمین از آن اوست » .3 . ( وَلا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَة ) . ( 2 )« کسانی را که غیر از او [ خداوند ] می خوانند قادر بر شفاعت نیستند » .اما انسان مشرک ؛ شفاعت را در اختیار آلهه و خدایان دروغین می داند . گواه این مدّعی ، آیات فوق است که در ردّ عقیده مشرکین مبنی بر تفویض مقام شفاعت از سوی خداوند به بت ها نازل شده است و برای تأکید در ردّ این عقایدباطل ، قرآن در آیات دیگری پندار آنان را مردود می شمارد :( لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً . ( 3 )« آنان هرگز مالک شفاعت نیستند ، مگر کسی که نزد خداوند رحمان عهد وپیمانی دارد » .( وَلا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إلاّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ ) . ( 4 )« هیچ شفاعتی نزد او ، جز برای کسانی که اذن داده ، سودی ندارد » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . زمر / 44 .2 . زخرف / 863 . مریم / 87 .4 . سبأ / 23 .________________________________________ 54 ________________________________________( وَلا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إلاّ مَنْ شَهِدَ بِالحَقّ ) . ( 1 )« کسانی را که غیر از او [ خداوند ] می خوانند قادر بر شفاعت نیستند ، مگر آنها که شهادت به حق داده اند » .انسان مشرک آمرزش گناهان را نیز به دست آلهه می داند . آیه سوم سوره غافر ( غافرالذنب ) که خداوند سبحان خود را بخشنده گناهان معرفی کرده است ، بیانگرهمین مطلب است .5 . انسان موحّد ، زمام سرنوشت خود را در دنیا و آخرت به دست خداوند می داند . حضرت ابراهیم علیه السَّلام پرچمدار توحید ، آشکارا در مقابل انبوه مشرکین عقیده خود را این چنین اعلام می کند :( الّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ * وَالّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَیَسْقِینِ * وَإذا مَرِضْتُ فَهُوَیَشْفِینِ * وَالّذِی یُمِیْتُنِی ثمّ یُحْیِینِی ) . ( 2 )« همان کس که مرا آفرید و پیوسته راهنمائیم می کند * و کسی که مرا غذا می دهد و سیراب می نماید * و هنگامی که بیمار شوم مرا شفا می دهد * و کسی که مرا می میراند و سپس زنده می کند » .امّا انسان مشرک ، تمام این امور یا اکثر آنها را در دست آلهه و خدایان دروغین می داند :ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . زخرف / 86 .2 . شعراء 78ـ 81 .________________________________________ 55 ________________________________________( وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَتّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ أنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبّ اللّهِ ) . ( 1 )« بعضی از مردم ، معبودهایی غیر از خداوند برای خود انتخاب می کنند و آنها راهمچون خدا دوست دارند » .قرآن کریم از زبان مشرکین که در روز قیامت از پرستش آلهه پشیمان شده اند می فرماید :( تَاللّهِ إِنْ کُنّا لَفِی ضَلال مُبِین * إذْ نُسَوّیکُمْ بِرَبّ العالَمِین ) . ( 2 )« به خدا سوگند که ما در گمراهی آشکاری بودیم * چون شما را با پروردگار عالمیان برابر می شمردیم ! » .6 ـ انسان خداپرست ، قانون گذاری ، تحریم و تجویز اعمال را فقط درصلاحیت خداوند می داند :( إِنِ الحُکْمُ إلاّ للّهُ ) . ( 3 )« حکم تنها از آن خداست » .اما انسان مشرک ، قانون گذاری و تشریع را در اختیار احبار ، راهبان و یاعالمان دینی دنیاپرست می داند :( وَاتّخَذُوا أحْبارَهُمْ وَرُهْبانَهُمْ أرْباباً مِنْ دُونِ اللّه ) . ( 4 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . بقره / 165 .2 . شعراء / 97 ـ 98 .3 . یوسف / 40 .4 . توبه / 31 .________________________________________ 56 ________________________________________( « آنها ) دانشمندان و راهبان خویش را معبودهایی در برابر خدا قرار دادند .به اعتقاد فرد مشرک ، احبار و راهبان صلاحیت قانون گذاری دارند و می توانند در مقابل اخذ مال ناچیز دنیا ، حرام خدا را حلال و حلال او را حرام نمایند .آیات گذشته و آیات دیگری ا زاین قبیل از عقیده مشرکین عصر جاهلی پرده برمی دارد و بیان می کند که خضوع مشرکین در مقابل بت ها ، تنها از سرعلاقه و محبت به آنها نبوده ، بلکه متّکی بر باور و اعتقاد آنان به اقتدار آلهه بوده است . آنان آلهه را کارگزاران بخشی از هستی یا تمام آن می دانستند و سرانجام وسرنوشت موجودات را به اراده آنان گره می زدند .البته اعتقاد آنها در مورد ربوبیّت آلهه و خدایان جعلی یکسان نبود ، بلکه نسبت به شرایط و موقعیت های خاص ، تفاوت می کرد .عده ای از مشرکین صدراسلام همانند مشرکین دوران حضرت ابراهیم علیه السَّلام ، معتقد به گستردگی ربوبیّت ارباب و آلهه بودند و اینکه خورشید و ماه وستاره ، ربّ تمامی موجودات زمینی هستند . برخی از آیات قرآن ، بیانگر این عقیده مشرکین است :( وَکَذلِکَ نُرِی إبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمواتِ وَالأَرْضِ وَلیَکُونَ مِنَ المُوْقِنِینَ * فَلّماجَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأی کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَلَمّا أَفَلَ________________________________________ 57 ________________________________________قالَ لا أُحبُّ الافِلِینَ ) . ( 1 )« و این چنین ملکوت آسمانها و زمین [ و حکومت مطلقه خداوند بر آنها ] را به ابراهیم نشان دادیم ؛ [ تا به آن استدلال کند ] و اهل یقین گردد * هنگامی که ( تاریکی ) شب او را پوشانید ستاره ای مشاهده کرد ، گفت : « غروب کنندگان رادوست ندارم » .گروه دیگری از آنان ، معتقد به محدودیت ربوبیّت آلهه بودند و آنها را تنها در بخشی از اموریکه به ایشان مربوط است ، مانند شفاعت ، مغفرت ، عزّت ، پیروزی در جنگ ها و . . . دارای ربوبیّت و تأثیر می دانستند . تفصیل این مطالب را در کتاب های ملل و نحل جستجو کنید . ( 2 )اعتقاد مشترکی که مشرکین را در اردوگاه عقیدتی واحدی گرد می آورد ، اعتقاد به ربوبیّت آلهه در اداره جهان هستی و زندگی انسانها بود . به نمونه هایی از گفتار مشرکین در این باره توجه کنید :زید ابن عمرو ابن نوفل که از مشرکین دوران جاهلیّت بود و پیش از بعثت رسول گرامی اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، از عبادت بت ها دست کشید ، درباره عقیده پیشین خود می گوید :أربّ واحد ام الف ربّ أدین اذا تُقسّمت الامورــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . انعام / 75 ـ80 .2 . شهرستانی ، الملل و النحل : 2/244 .________________________________________ 58 ________________________________________عزلت اللات و العزی جمیعاً کذلک یفعل الجلد الصبورللاعزّی أدین و لا ابنتیها و لا صنم بنی عمر و ازور« هنگامی که امور از هم جدا می شود ، آیا خدای یگانه را بپرستم یا هزار خدا را ! »« از لات و عزی همگی دست کشیدم ، که این چنین انسان نیرومند و بردبار انجام می دهد » .« نه عزّی را خواهم پرستید و نه دو دختر او را ، ونه بت بنی عمرو را زیارت خواهم کرد » .در جای دیگر می گوید :الی الملک الاعلی الذی لیس فوقه اله و لا ربّ یکون مدایناً ( 1 )« من آن پادشاه والایی را که هیچ اله و ربّ جزا دهنده ای بالاتر از او نیست ، می پرستم » .این اشعار و سایر آثار به جای مانده از دوران جاهلیّت ، بیانگر این نکته است که به اعتقاد مشرکان ، آلهه دارای نیرویی غیبی و ماواری طبیعی هستند که اراده آن ها در جهان هستی و سرنوشت انسان تأثیر می گذارد . امور جهان در دست این آلهه و رب ها است و خداوند سبحان ، اِله این آلهه و ربّ این ارباب است . این عقیده مشرکین را می توان از لابلای آیاتی که به سرزنش مشرکین و بازداشتنــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آلوسی ، بلوغ الارب : 2/249 .________________________________________ 59 ________________________________________آنها از شرک و بت پرستی پرداخته است ، به دست آورد :1 . ( إنّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ عِبادٌ أمْثالُکُمْ ) . ( 1 )« آنهایی را که غیر از خدا می خوانید [ و پرستش می کنید ] بندگانی همچون خود شما هستند » .2 . ( قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرّ عَنْکُمْ وَلا تَحْوِیلاً ) . ( 2 )« بگو ! کسانی را که غیر از خدا ( معبود خود ) می پندارید بخوانید ! آنها نه می توانند مشکلی را از شما برطرف سازند و نه تغییری در آن ایجاد نمایند » .3 . ( وَلاتَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ مالا یَنْفَعُکَ وَلا یَضُرُّکَ ) . ( 3 )« و جز خدا چیزی را که نه سودی به تو می رساند و نه زیانی ، مخوان » .4 . ( إِنْ تَدْعُوهُمْ لایَسْمَعُوا دُعائَکُمْ ) . ( 4 )« اگر آنها را بخوانید ، صدای شما را نمی شنوند » .5 . ( أَمَّن هذَا الّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحمنِ إِنِ الکافِرُونَ إلاّ فِی غُرُور ) . ( 5 )« آیا این کسی که لشکر شماست می تواند شما را در برابر خداوند یاری دهد ؟ !ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اعراف / 194 .2 . اسراء / 56 .3 . یونس / 106 .4 . فاطر / 14 .5 . ملک / 20 .________________________________________ 60 ________________________________________ولی کافران تنها گرفتار فریبند » .6 . ( أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا لا یَسْتَطِیعُوَن نَصْرَ أَنْفُسِهِمْ وَلاهُمْ مِنْهایُصْحَبُونَ ) . ( 1 )« آیا آنها خدایانی دارند که می توانند در برابر ما از آنها دفاع کنند ؟ ! [ این خدایان ساختگی ، حتی ] نمی توانند خودشان را یاری دهند [ تا چه رسد به دیگران ] ونه از ناحیه ما با نیرویی یاری می شوند » .آیات دیگری نیز وجود دارد که عمل مشرکین را مورد سرزنش قرارمی دهد و آنان را به پذیرش حقیقتناب فرا می خواند و با دلایل ذیل عقیده نادرست آنها را ابطال می کند :الف . بت هاییکه می پرستید ، مانند خود شما مخلوق و آفریده هستند : « عبادٌامثالکم » لذا هیچگونه ربوبیّتی ندارند ، نه نسبت به کل هستی و نه نسبت به گوشه ای از آن .ب . « فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّّ » : بت ها قادر به رفع ضرر و زیان نیستند ، تابتوانند حوادث ناگوار را از شما دور کنند ، لذا هیچگونه ربوبیّتی ندارند .ج . بت هایی که هیچ نفع و ضرری ندارند و شنوای حرف شما نیستند ، چگونه آنها را می پرستید ؟ آیات فوق همگی شاهد آن هستند که مخاطبین این آیات ، معتقد به قدرت غیبی و فوق انسانی معبودهای خود بودند و سود و زیان را در دست آنها می دانستند .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . انبیاء / 43 .________________________________________ 61 ________________________________________با توجّه به مطالب مذکور ، روشن می شود که ماهیت و حقیقت عبادت از دو عنصر تشکیل شده است :اول : عنصری که مربوط به جوارح و اعضای بدن انسان است و نشانگرتعظیم و خشوع او می باشد .دوم : عنصری که مربوط به عقیده انسان خاضع نسبت به معبود است و اورا به گونه ای ، خالق ، ربّ یا زمامدار سرنوشت انسان ـ تمام یا جزیی از آن ـ می داند .ماهیت عبادت و پرستش به این دو عنصر وابسته است و در صورت نبود یکی از آن دو ، پرستش محقق نمی شود .سئوالی که اینجا مطرح است اینکه : اگر اعراب جاهلی ، معتقد به ربوبیّت آلهه بوده اند ، چرا قرآن به نقل از آنان ، هدف از عبادت بت ها را تقرب و نزدیکی به خداوند متعال معرفی می کند ؟( اَلا للّهاِلدِّینُ الخالِصُ وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ مانَعْبُدُهُمْ إلاّ لِیُقَرِّبُونِّا إلیَ اللّهِ زُلْفی إنّ اللّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ماهُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ إنَّ اللّهَ لایَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌٌ کَفّارٌ ) . ( 1 )« آگاه باشید ! که دین خالص از آن خداست و آنها که غیر خدا را اولیاء خود قرار دادند ، [ دلیلشان این بود که : ] اینها را نمی پرستیم مگر به خاطر اینکه ما را به خداوند نزدیک کنند . خداوند روز قیامت میان آنان در آنچه اختلاف داشتند داوری می کند . خداوند آن کس را که دروغگو و کفران کننده است هرگز هدایت نمی کند » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . زمر / 3 .________________________________________ 62 ________________________________________جمله ( ما نَعْبُدُهُمْ إلاّ لِیُقَرِّبُونا إلیَ اللّهِ زُلْفی ) که از زبان مشرکین نقل شده است ، بیانگر انگیزه مشرکین از پرستش بت ها می باشد . یعنی ؛ ما بت ها را در زندگی و سرنوشت خود مؤثر نمی دانیم ، امّا آنها را می پرستیم تا بدین وسیله به خداوندمتعال نزدیک شویم .در پاسخ به این سؤال باید گفت : با توجه به آیاتی که گذشت ، تردیدی باقی نمی ماند که مشرکین بت ها را ارباب و آلهه خود می دانستند و از آنان باران ، عزت ، پیروزی و سایر اموری که از شئون خداوند است ، طلب می کردند . با این حال ، چگونه می توان تنها هدف عبادت بتها را تقرب به خداوند دانست ؟ ناگزیربه این نتیجه باید رسید که آنچه مشرکین به زبان می گفتند و مدعی آن بودند ، در ضمیر و ذهن خود به آن معتقد نبودند . لذا قرآن در پایان آیه مذکوراضافه می کند : « إنَّ اللّهَ لایَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌٌ کَفّار » و به این حقیقت اشاره می کند که مشرکین در ادعای خود دروغ می گفتند و انگیزه آنان از عبادت بت ها ، انگیزه ای دنیایی و رسیدن به عزت ، اقتدار ، پیروزی بر حریف ، رفاه ، فراوانی ، شفا و شفاعت بوده است .از آنجا که در این فصل ، تبیین ماهیت عبادت و عناصر تشکیل دهنده آن به طول انجامید ، بیان تعریف عبادت را به فصل آینده واگذار می کنیم .________________________________________ 63 ________________________________________فصل چهارم :تعریف عبادتاکنون که با عناصر تشکیل دهنده عبادت آشنا شدیم ، تعریف عبادت به صورت منطقی که جامع افراد و مانع اغیار باشد ، امکان پذیر خواهد بود . لذا عبادت را می توان به یکی از سه صورت ذیل تعریف نمود :تعریف اول : عبادت ؛ خضوع و کُرنشی است که از اعتقاد به الوهیت معبود سرچشمه گرفته باشد . چنانچه گفتار یا رفتاری ناشی از این اعتقاد نباشد ، عبادت محسوب نمی شود .توجه به این نکته لازم است که منظور از « الوهیت » معنای رایج آن که پرستش شدن یا معبودیت است نمی باشد ، بلکه مراد از آن ، اعتقاد به اله ، خالق ومدبر بودن موجودی است که زمام امور هستی یا بخشی از آن را در اختیار دارد . تفاوت لفظه « اِله » با لفظ « اَللّه » در کلی بودن اله و عَلَم بودن لفظ جلاله اللّه است .مؤید این معنای از عبادت ( خضوع ناشی از اعتقاد به الوهیت________________________________________ 64 ________________________________________معبود ) آیاتی است که به عبادت خداوند امر کرده و از عبادت غیر او نهی می نماید ، به این دلیل که هیچ آلهه ای غیر خداوند وجود ندارد .( یا قَوْمِ اعْبُدُواللّهَ مالَکُمْ اِلهٌ غَیْرُهُ ) . ( 1 )« ای قوم من ! [ تنها ] خداوند یگانه را پرستش کنید که معبودی جز او برای شما نیست » .بدین معنا که ، « اله » موجودی سزاوار پرستش است و تنها خداوند « اله حقیقی » است . با این حال شما چگونه موجودی را که اله حقیقی و واقعی نیستواله ادعایی و دروغین است می پرستید ؟ و چرا از عبادت خداوندی که اله واقعی است و تنها معبودِ سزاوار پرستش است ، سرباز می زنید ؟آیه فوق یا مضمون آن ، در بسیاری از آیات قرآن مجید تکرار شده است . ( 2 )این آیات می رسانند که عبادت ، خضوع و کُرنشی است که از اعتقاد به الوهیت معبود جوشیدهباشد . در این آیات به روشنی ملاحظه می کنیم که قرآن ، مشرکین را به دلیل پرستش غیر خداوند سرزنش می کند ، چرا که این معبودها آلهه واقعی نیستند و عبادت ، ازــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اعراف / 59 .2 . خوانندگان گرامی در این زمینه می توانند ، آیات ذیل را ملاحظه فرمایند : اعراف / 65 ، 73 ، 85 . هود /50 ، 61 ، 84 ؛ انبیاء / 25 ؛ مؤمنون / 23 ، 32 ؛ طه/14 .________________________________________ 65 ________________________________________شئون الوهیت و آلهه واقعی است . صفت الوهیت تنها سزاوار خداوند سبحان است و به همین دلیل تنها عبادت او واجب و لازم است .تعریف دوم : عبادت ؛ خضوع و کرنش در مقابل موجودی است که او را « ربّ » می دانیم و شأنی از شئون وجود و زندگی خود را ، در دنیا و آخرت دراختیار او می شماریم ، حال چه در امور مادی مانند عزت و پیروزی در دنیا باشد و چه در امور معنوی مانند آمرزش گناهان .« ربّ » کسی است که زمام امور مربوب را در کف دارد و عهده دار تدبیر و تربیت اوست . بنابراین ، عبادت معبود به دلیل ربوبیّت او صورت می گیرد .گواه این تعریف ، آیاتی است که دلیل منحصر بودن عبادت به خداوند را ، یگانه ربّ بودن او می داند مانند :1 . ( وَقالَ المَسِیحُ یا بَنِی اِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللّهَ رَبِّی وَرَبّکُمْ ) . ( 1 )« مسیح گفت : ای بنی اسرائیل خداوند یگانه را که پروردگار من و شما است پرستش کنید » .2 . ( إنّ هذِهِ أُمّتُکُمْ أُمّةً واحِدَةً وَأنَا رَبّکُمْ فَاعَبُدُونِ ) . ( 2 )« این [ پیامبران بزرگ و پیروانشان ] همه امت واحدی بودند و من پروردگار شماهستم ، پس مرا پرستش کنید » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مائده / 72 .2 . انبیاء / 92 .________________________________________ 66 ________________________________________3 . ( إنَّ اللّهَ رَبِّی وَرَبّکُمْ فَاعْبُدُوه هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ ) . ( 1 )« خداوند پروردگار من و پروردگار شماست . او را بپرستید . [ نه من و نه چیز دیگر را ] این است راه راست » .آیات دیگری نیز به همین مضمون وجود دارد مانند : آیه 43 سوره یونس ، 99 سوره حجر ، 65 و 36 سوره مریم و 64 سوره زخرف که بهترین دلیل بر این معنای عبادت ، آیات مذکور است .تعریف سوم : عبادت ، خضوع و کرنش در برابر کسی است که او را اله عالم یا موجودی که امور هستی به او تفویض شده است می دانیم ، حال چه امورتکوینی مانند خلق ، رزق ، زنده کردن و میراندن به او تفویض شده باشد و چه امور تشریعی مانند قانونگذاری ، شفاعت و مغفرت .انسان موحّد معتقد است ؛ کلیّه امور تکوینی و تشریعی به دست خداوند است و هیچیک از این امور به مخلوقات او تفویض نشده ، و به همین دلیل خداوند را می پرستد .اما انسان مشرک معتقد است ؛ گرچه آلهه و رب ها مخلوق حقند ، اما برخی یا تمام امور تکوینی و تشریعی ، به آنها تفویض شده است و بر اساس همین اعتقاد از ستاره ها و بت ها طلب باران ، شفاعت ، یاری رساندن و پیروزی در جنگ می کند ،ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آل عمران / 51 .________________________________________ 67 ________________________________________چرا که این امور را تفویض شده به آنها می پندارد .با توجه به تعاریف سه گانه مذکور ، تفاوت اساسی توحید و شرک در عبادت آشکار می شود .هر خضوعی که ناشی از اعتقاد به الوهیت یا ربوبیّت و یاتفویض کاری به موجود مورد خضوع باشد ، عبادت شمرده می شود . حال چه این اعتقاد ، بر حق و صحیح باشد ( اگر خداوند معبود باشد ) و چه اعتقادی باطل وناصواب ( اگر بت ها و غیر خداوند معبود باشند ) . در هر دو صورت ، خضوع او برگرفته از اعتقاد به الوهیت یا ربوبیّت یا تفویض است و چنین خضوعی عبادت آن موجود محسوب می شود .اما اگر خضوع انسان ، بدون این اندیشه و اعتقاد باشد ، این خضوع عبادت نیست ، بلکه تعظیم و بزرگداشت شمرده می شود ، و نه انسان خاضع مشرک است و نه عمل او شرک آمیز . اما این تعظیم و احترام غیر عبادی ، گاهی جایز و حلال است مانند تعظیم انبیاء ، اولیای الهی ، معلمان و مربیان ؛ و گاهی حرام وغیر مجاز است مانند سجده کردن در مقابل انبیاء و اولیای الهی . اما حرمت این کار ، به دلیل عبادت بودن آن نیست ، بلکه به دلیل ممنوعیت سجده کردن در برابر غیر خداوند است و اینکه غیر او ، سزاوار سجده نیست .حال که تفاوت بین تعظیم و عبادت روشن شد به این نتیجه می رسیم که اعمالی مانند بوسیدن قرآن مجید ، ضریح انبیاء و________________________________________ 68 ________________________________________چیزهایی که به گونه ای به آنها مربوطند ، در صورتی که همراه با اعتقاد به الوهیت و ربوبیّت یا تفویض نباشد ، عبادت آنها محسوب نمی شود .اکنون پس از روشن شدن ماهیت و ملاک عبادت ، به بحث و بررسی پیرامون موضوعات خاصی می پردازیم که گاهی گمان می رود این اعمال شرک یا عبادت غیر خداونداست .ما در فصل آینده به این موضوع خواهیم پرداخت .* * *69 ________________________________________فصل پنجم :بررسی کاربردی مفهوم عبادتاین فصل حاوی مسایلی است که دستاویزی برای اختلاف و تشتّت دربین مسلمانان شده است . این مسایل به هیچ وجه رنگ عقیدتی ندارد بلکه موضوعاتی است فقهی ، که احکام آنها از کتاب و سنّت استخراج می شود . این مسایل عبارتند از :1 . زیارت قبور ؛2 . مسافرت برای زیارت قبر پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ؛3 . ساختن آرامگاه و مقبره بر روی قبور ؛4 . ساختن مسجد بر روی قبور و نماز خواندن در آن ؛5 . توسّل به انبیاء و اولیا و صالحین و اقسام آن ؛6 . بهره مندی اموات از اعمال زنده ها و نذر نمودن برای آنها ؛7 . تبرّک به آثار انبیاء و صالحین ؛8 . برگزاری جشن میلاد پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ؛________________________________________ 70 ________________________________________9 . گریه کردن بر اموات ؛10 . قسم دادن خداوند به حق اولیای الهی ؛11 . قسم خوردن به غیر نام خداوند ؛12 . نامگذاری فرزندان ، با پیشوند « عبد » به نام غیر خداوند ؛اکنون به بحث پیرامون یکایک موضوعات فوق می پردازیم .________________________________________ 71 ________________________________________1 . زیارت قبور ( 1 )زیارت قبور ، دارای آثار اخلاقی و تربیتی مهمی است . مشاهده مزار اموات که در آن استخوانهای پوسیده کسانی است که روزگاری در این دنیا می زیستند و سپس به سرایی دیگر منتقل شدند ، از حرص و طمع انسان نسبت به دنیا می کاهد و چه بسا باعث تغییر رفتار انسان و کنار گذاشتن ظلم و ستم و رفتارهای زشت ، و توجه به خداوند متعال و آخرت شود . از همین جهت است که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به زیارت قبور سفارش می کردند :« زُورُوا القُبُورَ فَانّها تُذَکّرِکُمْ بِالآخِرَةِ » . ( 2 )« قبور اموات را زیارت کنید ، زیرا باعث یادآوری آخرت می شود » .با این وجود ، در برخی از احادیث آمده است که پیامبر اسلام مدتی از زیارت قبور نهی فرمودند و پس از آن زیارت قبور را جایز دانسته و اجازه دادند . به نظر می رسد نهی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، از آن جهتــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مسئله زیارت قبور ، از مسایل فرعی فقهی است که ارتباطی با مسایل عقیدتی ندارد و نمی توان قائلین به جواز آن را مشرک دانست . در این مسئله نیز مانند سایر مسایل فقهی ، باید به کتاب و سنّت مراجعه کرد تا از جواز یا عدم جواز آن آگاهی یافت .2 . شفاء السقام : 107 .________________________________________ 72 ________________________________________بود که در آن روزگار ، بیشتر قبور از آنِ مشرکین بود و پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) با این دستور از زیارت قبر آنان جلوگیری می نمودند . اما وقتی که قبور مؤمنین زیاد شد ، پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به فرمان خداوند ، زیارت قبور را تجویز نموده و فرمودند :« کُنتُ نهیتُکم عن زیارة القبور فزُورُوها فانّها تُزَهّدُ فی الدنیا و تُذکّرُ فی الآخرة » ( 1 )« پیش از این شما را از زیارت قبور نهی می کردم ، اما اکنون می گویم به زیارت قبور بروید . زیرا موجب زهد در دنیا و یادآوری آخرت می شود » .عایشه می گوید : رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، زیارت قبور را اجازه دادند و فرمودند :« اَمَرنی ربّی اَنْ آتی البقیع و استغفر لهم »« یعنی ؛ خدایم دستور داده به قبرستان بقیع بروم و برای مردگان آن آمرزش بخواهم » .گفتم : یا رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ! هنگام زیارت آنان چه بگویم ؟ حضرت فرمود ، بگو :« السَّلام ُعَلی أَهْلِ الدِّیارِ مِنَ المُؤْمِنِینَ وَالمُؤْمِناتِ یَرْحَمُ اللّهُ المُسْتَقْدِمِینَ مِنّا وَالمُسْتأخِرینَ ، إنّا إنْ شاء اللّهُ بِکُم لاحِقُون » ( 2 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن ابن ماجه : 1/117 ، باب « ما جاء فی زیارة القبور » .2 . صحیح مسلم : 2/64 ، باب « ما یقال عند دخول القبور » .________________________________________ 73 ________________________________________« یعنی ؛ سلام بر اهل سرزمین مردان و زنان با ایمان ، خداوند گذشتگان وآیندگان مؤمن را رحمت کند . به خواست خدا ما نیز به شما خواهیم پیوست » .در کتب روایی صحاح و مسانید اهل سنّت ، زیارت های مختلفی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در قبرستان بقیع می خواندند ثبت و ضبط شده است .مؤلف کتاب « الفقه علی المذاهب الاربعة » می نویسد :« زیارت قبور به دلیل عبرت آموزی و یادآوری جهان آخرت مستحب است و در روز جمعه ، استحباب بیشتری دارد . مناسب است زائر ، در هنگام زیارت قبور به دعا و تضرّع برای میت بپردازد و از سرنوشت آنان عبرت گیرد ، و از آنجا که بنابرقول صحیح تر ، قرائت آیات و اذکار به حال میت مفید است و موجب شادیو آسایش روح او می شود ، به قرائت قرآن برای او بپردازد .در روایت آمده است که با مشاهده قبور بگویید :« السلام علیکم دار قوم مؤمنین و انّا ان شاء اللّه بکم لاحقون »در مطلوبیت زیارت قبور مؤمنین ، فرقی بین قبور دور و نزدیک نیست ، ( 1 ) و مسافرت برای زیارت قبور مؤمنین خصوصاً قبور صالحین ، مستحب است .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . بجز حنابله ، آنان معتقدند زیارت قبور دور دست ، مباح است نه مستحب .________________________________________ 74 ________________________________________عبارات فوق ، نظر فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنّت پیرامون زیارت قبور است » ( 1 ) .زیارت قبر پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم )مطالبی که گذشت ، پیرامون زیارت قبور عموم مسلمانان بود . در موردزیارت خصوص قبر پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، رهبران اسلامی ، شهیدان و انسانهای صالح ؛ تردیدی نیست که زیارت مرقد آنان آثار سازنده و مفیدی دربر دارد .ما ابتدا به این آثار انسان ساز اشاره می کنیم ( که در واقع تجزیه و تحلیل موضوع است ) و سپس برخی از احادیثی را که پیرامون زیارت قبور این بزرگانوارد شده است بر می شمریم تا بحثی کامل از جهت تحلیلی و استدلالی ارائه کرده باشیم .در تحلیل این مسئله باید گفت : زیارت مرقد شخصیتهای بزرگ نوعی سپاس و تقدیر از فداکاری آنان است و به نسل حاضر می آموزد که مقام و منزلت کسانی که راه هدایت و حقیقت را بپیمایند و از عقیده و آرمان الهی دفاع کنند ، بس رفیع و بلند است .البته این انگیزه تنها در حد زیارت آرامگاه آنان خلاصه نمیشود بلکه ما را وادار می کند تا یاد و نام آنان را زنده و پرشور نگه داریم و ازــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الفقه علی المذاهب الاربعة : 1/540 .________________________________________ 75 ________________________________________آثار وجودی آنها محافظت کنیم ، در سالگرد تولد آنها مجالس جشن برپا کنیم و در سالروز رحلت آنان با تشکیل جلسات و ایراد سخنرانی یادشان را گرامی بداریم .هر انسان هوشمندی ، مطالب فوق را درک کرده و می پذیرد . بر همین اساس ، ملتهای زنده و با نشاط ، برای زیارت آرامگاه رهبران و شخصیتهای خودکه جان و مالشان را در راه نجات و رهایی ملت خود از چنگال استعمارگران و ستمگران فدا کرده اند ، از یکدیگر سبقت می گیرند و برای گرامیداشت یاد و نام آنان ، مجالس خاصی برپا می کنند .با این وجود ، به ذهن کسی خطور نمی کند که اینگونه اعمال ، عبادت وپرستش آنان محسوب می شود . واقعیت آن است که احترام و بزرگداشت شخصیتها ، فاصله فراوانی با پرستش آنها دارد . انگیزه احترام و تعظیم ، قدردانی از تلاش و کوشش آنهاست ، اما انگیزه پرستش ، خدا انگاری و ربّ دانستن آنان است .حال آیا می توان در این زمینه بین شخصیتهای اسلامی ما ، با شخصیتهای ملل دیگر تفاوتی قایل شد ؟ هرگز ! توجه و دقت در بحث ماهیت و مقومات عبادت که بیانگر دو عنصر « خضوع و عقیده » بود ، پاسخ این پرسش را از قبل روشن کرده است .اکنون که با آثار انسان ساز زیارت قبور مسلمانان ، و زیارت________________________________________ 76 ________________________________________قبور اولیا و صالحین ، آشنا شدیم ، به برخی از روایاتی که در زمینه زیارت قبر پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وارد شده و نسبت به آن تشویق و ترغیب نموده است ، اشاره می کنیم .این روایات توسط امامان مذاهب چهارگانه اهل سنّت و حافظان روایات در کتب روایی صحاح و مسانید اهل سنّت گردآوری شده است :1 . عبد اللّه ابن عمر ـ بدون ذکر کامل سند ـ روایت می کند که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« من زار قبری ، وجبت له شفاعتی »« هر کس قبر مرا زیارت کند ، حتماً او را شفاعت خواهم کرد » .2 . عبداللّه بن عمر ـ بدون ذکر کامل سند ـ روایت می کند که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« من جائنی زائراً لاتحمله الاّ زیارتی کان حقاً علیّ اَنْ اکون له شفیعاً یوم القیامة »« هر کس که فقط به قصد زیارت قبر من بیاید ، وظیفه خود می دانم روز قیامت او را شفاعت کنم » .3 . هم او به نقل از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) می گوید :« من حجّ فزار قبری بعد وفاتی ، کمن زارنی فی حیاتی » .« هر کس که حجّ انجام دهد و سپس قبر مرا زیارت کند ، مانند آن است که درحال حیات ، مرا زیارت کرده باشد » .________________________________________ 77 ________________________________________4 . هم چنین روایت می کند :« من حجّ البیت و لم یزرنی فقد جفانی »« هر کس که پس از اعمال حج مرا زیارت نکند ، به من ستم کرده است » .5 . از عمر ـ بدون ذکر کامل سند ـ روایت شده است که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« من زار قبری أوْ من زارنی ، کنت له شفیعاً او شهیداً » .« هر کسی من یا قبر مرا زیارت کند ، [ در روز قیامت قدَّس سرَّه شفیع یا گواه او خواهم بود » .6 . از حاتم ابن ابی بلتعه ـ بدون ذکر کامل سند ـ روایت شده است :« من زارنی بعد موتی فکانّما زارنی فی حیاتی » .« هر کس مرا پس از رحلتم زیارت کند ، گویی که مرا در حال حیاتم زیارت کرده است » .7 . از ابوهریره ـ بدون ذکر کامل سند ـ روایت شده است که :« من زارنی بعد موتی فکانّما زارنی و أَنَا حیٌّ ، و من زارنی ، کنت له شهیداً اَوْ شفیعاً یوم القیامة »« هر که مرا بعد از رحلتم زیارت کند ، گویی مرا در حال حیاتم زیارت کرده است و هر کس مرا زیارت کند ، در روز قیامت گواه یا شفیع او خواهم بود » .8 . انس بن مالک ـ بدون ذکر کامل سند ـ روایت می کند :« من زارنی فی المدینة محتسباً کنت له شفیعاً »________________________________________ 78 ________________________________________« هر کس مرا در مدینه به امید ثواب زیارت کند ، او را شفاعت خواهم کرد » .9 . انس بن مالک روایت می کند :« من زارنی میتاً فکانّما زارنی حیّاً ، و من زار قبری وجَبَتْ له شفاعتی یوم القیامة ، و ما من احد من اُمّتی له سعة ثم لم یزرنی فلیس له عذر » .« هر کس مرا پس از رحلتم زیارت کند ، گویی که مرا در حال حیاتم زیارت کرده است و هر کس قبرم را زیارت کند ، شفاعت او در روز قیامت حتمی است و هر کس در عین برخورداری از مال و ثروت مرا زیارت نکند ، در نزد خداوند عذری نخواهد داشت » .10 . از ابن عباس ـ بدون ذکر کامل سند ـ روایت شده است :« من زارنی فی مماتی کمن زارنی فی حیاتی ، و من زارنی حتّی ینتهی الی قبری کنت له یوم القیامة شهیداً ـ اَوْ قال شفیقاً » .« هر کس پس از رحلتم مرا زیارت کند ، مانند کسی است که مرا در حیاتم زیارت کرده است و هر کس زیارت کند مرا تا به قبرم رسد ، در روز قیامت گواه او خواهم بود ـ یا فرمود : دوست او خواهم بود ـ » .ده حدیث مذکور را حافظان حدیث روایت کرده اند و تقی الدین سبکی ( متوفی 756 ق ) اسناد نقل این روایات و تصحیح آنها را در کتاب « شفاء السقام فی زیارة خیر الانام » گردآوری نموده است . برای آگاهی از احادیث بیشتر ، می توانید به این کتاب مراجعه________________________________________ 79 ________________________________________فرمایید . ( 1 )شیخ شعیب الحر یفیش ، مضمون روایات فوق را در کتاب « الروض الفایق » در قصیده ای طولانی به نظم آورده است که با این ابیات آغاز می شود :من زار قبر محمدباللّه کرّر ذکرهواجعل صلاتک دائماًفهو الرسول المصطفیو هو المشفّع فی الوریو الحوض مخصوص بهصلّی علیه ربّنافان الشفاعة فی غدو حدیثه یامنشدیجهراً علیه تهتدیذو الجود و الکفّ الندیّمن هول یوم الموعدفی الحشر عذب الموردما لاح نجم الفرقد ( 2 )« زائر قبر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، فردای قیامت به شفاعت خواهد رسید » .« ای نغمه خوان این اشعار ، تو را به خدا سوگند ، یاد و نام او را فراوان تکرار کن » .« بر آن بزرگ ، دائماً و آشکارا صلوات فرست تا هدایت شوی » .« چرا که او رسول برگزیده ای است که اهل جود و کرم و بخشش است » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ر . ک : شفاء السقام فی زیارة خیر الأنام ، احادیث زیارت آن حضرت ، باب اول ؛ همچنین نگاه کنید به : « وفاء الوفاء باحوال دار المصطفی » 4/1336 .2 . الروض الفایق : 2/238 .________________________________________ 80 ________________________________________« او در جهان واپسین ، تو را از بیم و هراس باز خواهد داشت » .« در روز قیامت ، حوض کوثر و چشمه خُنَکان ، در دست اوست » .« درود خدا پیوسته بر او باد ، تا هنگامی که ستاره قطبی نور افشانی می کند » .________________________________________ 81 ________________________________________2 . مسافرت برای زیارت قبر پیامبر صلَّی الله علیه و آله و سلَّمدرباره استحباب زیارت قبر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به صورت گسترده سخن گفتیم و روشن شد که مستحب است ساکنان مدینه به زیارت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بشتابند . اکنون سخن درباره کسانی است که در شهرهای دیگر سکونت دارند و باید برای زیارت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) سفر کنند ، آیا این سفر نیز مانند خود زیارت مستحب است ؟ پاسخ : بلی ! به دلایلزیر :دلیل اول : احادیثی که مسلمانان را به زیارت قبر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) تشویق و ترغیب می کند .این احادیث بر دو دسته اند : دسته ای از آنها صریحاً در مورد مسلمانان خارج از مدینه است و دسته ای دیگر مطلق بوده و شامل مسلمانان مقیم مدینه و خارج از آن می شود .از جمله احادیث دسته اول ، حدیثی است که عبداللّه ابن عمر روایت می کند ، که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« من جائنی زائراً لا تحمله الاّ زیارتی کان حقّاً علیّ اَنْ اکون له________________________________________ 82 ________________________________________شفیعاً یوم القیامة » .« هر کس که فقط به قصد زیارت من بیاید ، وظیفه خود می دانم که در روز قیامت او را شفاعت کنم »این حدیث و احادیثی مشابه آن ، بر استحباب زیارت قبر پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) برای افراد غیر مقیم مدینه دلالت صریح دارند .دلیل دوم : سیره پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در مسافرت برای زیارت قبور شهدای احد است . ابو داود به نقل از ربیعه ـ یعنی ابن هدیر ـ و او از طلحة ابن عبیداللّه ، روایت می کند :وقتی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) تصمیم به زیارت قبور شهدای احد گرفتند با ایشان به راه افتادیم و از سنگلاخهای اطراف مدینه گذشتیم . قبرهایی در دوردست دیدیم و از رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) پرسیدیم ، یا رسول اللّه ! آیا قبرهای برادران ماست ؟ حضرت فرمود : قبر اصحاب و یاران ماست . وقتی که به قبور شهدای احد رسیدیم ، حضرت ادامه دادند : اینها قبور برادران دینی ماست . ( 1 )دلیل سوم : سیره مسلمانان در گذشته و حال ، انجام سفر برای زیارت قبر پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بوده است . همیشه تاریخ ، مسلمانان پس از انجام مناسک حج یا قبل از آن ، برای زیارت قبر پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به مدینه رفته اند . در این باره سبکی می نویسد :ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن ابن داود : 2/218 شماره 2043 ، آخر کتاب حج .________________________________________ 83 ________________________________________« علمای اسلام از قرنهای گذشته تا کنون ، شاهد این سیره مسلمین بوده اند . مسلمانان همگی به قصد زیارت پیامبر خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ـ اگر چه درمسیرشان هم نباشد ـ به سوی مدینه رهسپار می شوند . مسافتهای طولانی طی می کنند و در این راه از بذل مال و جان دریغ ندارند . آنان معتقدند تمامی این زحمات ، عبادت است و موجب تقرب به خداوند می شود .محال و ناممکن است که عمل و رفتار مسلمانان بسیاری که به قصدتقرب ، از شرق و غرب عالَم و در طول سالیان دراز ادامه داشته و در بین آنان عالمان دینی و اولیای الهی حضور داشته اند ، نادرست و خطا باشد .حتی کسانیکه از روی ناتوانی جسمی یا بضاعت اندک مالی ، امکان چنین سفری ندارند حسرت می خورند و در دل آرزوی آن را دارند . بدون تردید هر کس که این رفتار خیل عظیم مسلمین را خطا بداند ، یقیناً او خود بر خطاست .برخی در مورد این سیره مسلمانان گفته اند : مسافرت آنان به مدینه به قصد عبادت دیگری غیر از زیارت ، مانند نماز خواندن در مسجد النبی است . اما این توجیه نامعقول و باطل است و تشکیک در انگیزه مردم برای زیارت مدفن رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به منزله انکار امری بدیهی است و هر کس از نزدیک با مسافران مدینه برخورد کرده باشد ،________________________________________ 84 ________________________________________می داند که آنان از ابتدای ورود به جاده های مدینه ، انگیزه ای جز زیارت ندارند و در ذهن آنان قصدعبادت دیگری خلجان نمی کند . با آنکه نماز خواندن در مسجد بیت المقدس فضیلت فراوانی دارد و مسافرت به آنجا به سادگی امکان پذیر است ، کمتر کسی است که به قدس سفر کند . می توان گفت همچنانکه مهمترین انگیزه برای سفر به مکه انجام حج و عمره است ، مهمترین انگیزه برای سفر به مدینه ، زیارت قبررسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) می باشد . با این حال اگر کسی هنوز در وجدان خود دچار تردید است ، از کسانیکه به سوی مدینه رهسپارند ، انگیزه آنان را جویا شود » . ( 1 )دلیل چهارم : اگر زیارت ، امری مستحب و موجب تقرّب است ـ استحباب عام یا خاص ـ با توجه به اینکه مسافرت مقدمه زیارت است و هروسیله یا مقدمه ای ارزش و اعتبار خود را از هدف مورد نظر می گیرد ، نتیجه می گیریم که مسافرت برای زیارت قطعاً جایز خواهد بود .دلیل پنجم : تاریخ نگاران حکایات متعددی از عملکرد صحابه و تابعین در این زمینه نقل کرده اند . از آن جمله :1 . ابن عساکر می نویسد : بلال مؤذن پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را شبی در خواب دید ، حضرت به او فرمود : بلال ! چرا به منــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ر . ک : شفاء السقام فی زیارة خبر الانام ، از تقی الدین سبکی ، 85 و 86 ، چاپ بولاق مصر ؛ و نیز چاپ چهارم آن ص211 و 212 با اندکی تلخیص .________________________________________ 85 ________________________________________جفا می کنی ؟ آیا وقت آن نرسیده است که به زیارت من بیایی ؟ بلال با ناراحتی و نگرانی از خواب بیدار شد . به قصد مدینه سوار بر مرکب شد و به راه افتاد . وقتی به مدینه و به قبر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رسید ، شروع به گریستن کرد و صورت خود را به قبر آن حضرت سایید . در این حال امام حسن و امام حسین علیمها السَّلام را دید ، آن بزرگواران را در برگرفت و بوسه زد . آنها به بلال فرمودند : مشتاقیم اذانی را که برای رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) موقع سحر می گفتی دیگر بار بشنویم . بلال پذیرفت و بر بام مسجد رفت و بر مأذنه ایستاد . وقتی بانک « اللّه اکبر » او بلند شد مدینه به خودلرزید ؛ وقتی صدایش به « اشهد ان لا اله الاّ اللّه » بلند شد لرزش مدینه قوّت گرفت ؛ وقتی به جمله « اشهد ان محمّداً رسول اللّه » رسید زنان و دختران پرده نشین ، از خانه ها بیرون آمدند و با حیرت پرسیدند : آیا رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) زنده شده است ؟ . . . پس از رحلت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، مدینه هیچ روزی به این اندازه شاهد زنان و مردان گریان نبود » . ( 1 )2 . عمر ابن عبدالعزیز پیکی از شام به مدینه فرستاد تا سلام او را به رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) برساند و باز گردد . ( 2 )سبکی می نویسد : « سفر بلال در آغاز دوران صحابه و سفرــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تاریخ ابن عساکر : 7/137 ، در ترجمه ابراهیم ابن محمد صفحه 493 .2 . شفاء السقام ، ص 142 . بیهقی این روایت را در بخش « شعب ایمان » آورده و منکی ، در کتاب « الصارم » ، ص 246 . تعلیقه شفاء السقام را نیز بنگرید .________________________________________ 86 ________________________________________پیک عمر ابن عبدالعزیز از شام به مدینه در آغاز دوران تابعین ، هیچ انگیزه ای جز زیارت قبررسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و عرض سلام به آن حضرت نداشته است و انگیزه ای دنیایی یا دینی مانند زیارت مسجد النّبی ، موجب این سفر نبوده است » . ( 1 )3 . وقتی عمر با مردم بیت المقدس صلح کرد ، کعب الاحبار به نزد او آمد و اسلام آورد . عمر از مسلمان شدن او خوشحال شد و به او گفت : آیا با من به مدینه می آیی تا قبر پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را زیارت کنی و بهره ای معنوی برگیری ؟ او پذیرفت . . . عمر ، وقتی که وارد مدینه شد ، ابتدا به مسجد النّبی رفت وبه رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) سلام کرد » . ( 2 )4 . ابن عساکر در کتاب تاریخ خود و ابن الجوزی در کتاب « مثیر الغرام الساکن » به نقل از محمد ابن حرب هلالی روایت کرده اند که او گفت : « وقتی وارد مدینه شدم ، به نزد قبر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رفتم و در مقابل قبر مطهر ، به آن حضرت سلام دادم و ایشان را زیارت کردم . بیابان نشینی وارد شد و به زیارت آن حضرت پرداخت و گفت : ای والاترین پیامبر ! خداوند کتاب صادقی بر تو نازل کرد و درآن گفت :( وَلَوْ أنّهُمْ إذْ ظَلَمُوا أنْفُسَهُمْ جاؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَاسْتَغْفَرَــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . شفاء السقام ، ص 143 ، چاپ چهارم .2 . فتوح الشام : 1/ 148 ، باب فتح القدس .________________________________________ 87 ________________________________________لَهُمُ الرَُّّسولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً ) . ( 1 )« و اگر این مخالفان ، هنگامی که به خود ستم می کردند [ و فرمانهای خدا را زیرپا می گذاردند ] به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می کرد ، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند » .سپس گریست و این اشعار را سرود :یا خیر من دفنت بالقاع اعظُمُهنفسی الفداء لقبر انت ساکنهفطاب من طیبهنّ القاع و الاُکُمفیه العفاف و فیه الجود و الکرم« ای بهترین انسانی که در زمین استخوانهایش دفن شد و از بوی خوشش کوه و دشت معطر گردید ! جانم فدای قبری که تو در آن منزل گزیده ای ، که آنجا منزل پاکی و سخاوت و کرامت است » .ابوطیب احمد ابن عبدالعزیز ، در ادامه این ابیات سروده است :و فیه شمس التقی والدین قد غَرُبتحاشا لوجهک ان یبلی و قد هُدیتمن بعد ما اشرقت من نورها الظلمفی الشرق و الغرب من انواره الامم ( 2 )« در آن قبر ، خورشید دین و تقوا غروب کرد ، پس از آن از نور او ظلمت ها به روشنایی مبدّل شد .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . نساء / 64 .2 . شفاء السقام : 151 و 152 .________________________________________ 88 ________________________________________آن چهره ای که از نور او ، امتها در شرق و غرب عالم به هدایت رسیدند ، هرگز نخواهد پوسید » .پرسش و پاسخ :اکنون این پرسش مطرح است که اگر مسافرت برای زیارت قبور مؤمنین ، به ویژه قبررسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) جایز است ، پس حدیثی که در صحیح مسلم آمده است چگونه توجیه می شود ؟ در این حدیث پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرموده اند :« لا تشدّ الرحال الاّ الی ثلاثة مساجد : مسجدی هذا و المسجد الحرام و المسجد الاقصی »« مسافرت نکنید مگر برای سه مسجد ؛ مسجد من ( مسجد النّبی ) مسجد الحرام و مسجد الاقصی » .پاسخ آن است که :اولاً : این حدیث گرچه در صحیح مسلم آمده است امّا باعمل و رفتار پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که به غیر این مساجد سفر می کردند در تعارض است . مسلم و بخاری در صحیح خود روایت کرده اند که آن حضرت پیاده یا سواره به مسجد قبا می رفتند و نماز می خواندند . ( 1 )این حدیث با حدیثی که در متن سؤال مطرح شده ، از آنــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 4/127 ، صحیح بخاری : 2/176 .________________________________________ 89 ________________________________________جهت که تخصیص پذیر نیست ناسازگار می باشد . ناگزیر باید پذیرفت که حدیث اول یاجعلی است و از پیامبر صادر نشده است و یا اگر جعلی نیست ، به صورت تحریف شده نقل شده است . دلیل تحریف شدن آن ، نقل های متفاوت این حدیث است . در روایتی دیگر آمده است : « انّما یسافر الی ثلاثة مساجد : مسجد الکعبه و مسجدی ومسجد ایلیاء » در روایت سوّمی نیز آمده است : « تشدّ الرحال الی ثلاثة مساجد » . ( 1 )بر طبق دو نقل اخیر ، به ویژه نقل سوم ، هیچ منعی از مسافرت به اماکنی غیراز مساجد مذکور وجود ندارد و فقط مسلمانان را تشویق به سفر به مساجد سه گانه می کند .ثانیاً : فرض کنید نقل اوّل این روایت درست باشد ، اما مستثنی منه آن به قرینه مستثنی ، « مسجد » است که محذوف می باشد . یعنی ؛ معنای روایت این است که « برای هیچ مسجدی سفر نکنید ، مگر برای سه مسجد . » بر این اساس در روایت از سفر به مسجدی غیر از مساجد سه گانه نهی شده است و روایت از بیان حکم سفر به اماکن دیگری که مسجد نیستند ساکت است . یعنی ؛ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . این احادیث در صحیح مسلم : 4/126 باب « لا تشدّ الرّحال » کتاب حج ، و نیز سنن نسایی با شرح سیوطی 2/37 و 38 آمده است . سبکی ، گونه های دیگری از این حدیث را آورده است که دلالت آنها بر مقصود پرسشگر ضعیف تر از این احادیث است . نگاه کنید به شفاء السقام / ص 98 .________________________________________ 90 ________________________________________حکم تحریم و عدم تحریم ، مربوط به سفر به مساجد است نه هر مکانی مانند مزار پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، قبور شهدا و اولیای الهی .ثالثاً : بر فرضِ پذیرش نقل اول ، این حدیث حتّی دلالت بر حرمت سفر به غیرمساجد سه گانه را نیز ندارد ، بلکه بیانی پندآموز و ارشادی دارد که مسافرت به غیر این مساجد مفید فایده نیست .امام غزالی نیز در احیاء العلوم به این نکته اشاره کرده است : « مساجد دیگر غیر از مساجد سه گانه ، فضیلت یکسانی دارند و مسافرت برای آنها رجحانی ندارد . مسافرت وقتی بجا و مناسب است که در فضیلت متفاوت باشند » . ( 1 )اما در مورد مسافرت برای زیارت ائمه معصومینعلیهم السَّلام و شهدا ، دقت در احادیث گذشته حکم آن را روشن می کند . در جایی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به قصد زیارت قبور شهدای احد از مدینه خارج می شوند ، سفر از شهرخود برای زیارت مرقد اهل بیتعلیهم السَّلام به طریق اولی جایز است . امام علی علیه السَّلام ، از والاترین شهدا و فرزندش امام حسینعلیه السَّلام ، پدر شهیدان است . سلام اللّه علیهم یوم ولدوا و یوم استشهدوا و یوم یبعثون احیاء . . . درود خداوند بر آنان ، روزی که زاده شدند و روزی که به شهادت رسیدند و روزی که سراز خاک برآورند .در هر صورت مسئله مسافرت به قصد زیارت ، مسئله ای فقهی است که ارتباطی با مسایل اعتقادی و توحید و شرک ندارد و هر مجتهدی می تواند با ارایه دلیل خود ، نظر خاصی داشته باشد .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . احیاء العلوم ، امام غزالی : 2/247 .91 ________________________________________3 . ساختن آرامگاه بر روی قبورمنظور از قبور در این بحث ، مزار انبیاء و ائمه معصومینعلیهم السَّلام ، شهدا و اولیای الهی است که در دلهای مؤمنین جایگاه ویژه ای دارند . سئوال این است که آیا ساختن آرامگاه و مقبره بر روی مزار آنان ، جایز است یا حرام ؟این مسئله نیز مانند دو مسئله گذشته هیچ ارتباطی با مسایل عقیدتی نداردتا معیار توحید و شرک قرار گیرد . این موضوع از جمله موضوعات فقهی است که حکم آن ، اباحه ، استحباب ، کراهت و یا سایر احکام فقهی است .از هیچ مسلمانِ آگاهی انتظار نمی رود که این موضوع را دستاویزی برای مشرک یا کافر خواندن مسلمان دیگری قرار دهد . مسایل فقهی فراوانی وجود داردکه فقیهان اختلاف نظر دارند اما خوشبختانه در این مسئله ، نظر امامان مذاهب چهارگانه اهل سنت و فقهای شیعه یکسان است و جملگی معتقد به جایز بودن ایجاد آرامگاه بر قبور شخصیتهای مذکور هستند . دلیل آنان ، سیره و نحوه رفتار مسلمانان از هنگام رحلت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) تا عصر کنونی________________________________________ 92 ________________________________________می باشد . به عنوان نمونه :الف . وقتی که مسلمانان جنازه پاک پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را در منزل مسقّف آن حضرت به خاک سپردند ، سعی کردند تا حد امکان و به هر صورت که می توانند ، منزل آن حضرت را بیارایند و گرامی بدارند . کتابهایی که در زمینه تاریخ مدینه نگاشته شده است ، خصوصاً کتاب « وفاء الوفاء » ( 1 ) علامه سمهودی ، حاصل آن تلاشها را ثبت و ضبط کرده اند .بنای کنونی مرقد پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در سال 1270 هـ . ق ساخته شدو بحمد اللّه تا کنون بی هیچ گزندی باقی مانده است و به فضل الهی خواهد ماند . اگر ایجاد آرامگاه بر روی قبور حرام بود ، مسلمانان آن حضرت را در زمین وسیعو غیر مسقف دفن می کردند .ب . ساختن آرامگاه بر روی قبور ، از عصر صحابه تا کنون در میان مسلمانان رواج داشته است . سفرنامه هایی که تا کنون نگاشته شده است ، قبورموجود در شهر مدینه را که قبلاً دارای گنبد و بارگاه بوده و نام و نسب آنان بر سنگ قبری نوشته شده بوده است را توصیف کرده اند . اکنون به نمونه هائی ازآنها اشاره می کنیم :1 . مسعودی ( متوفی 445 ق ) در مورد وجود گنبد و بارگاه در بقیع می گوید : روی سنگ قبر آنان [ امام حسن ، امام سجاد ، و امام باقر و امام صادق علیهم السَّلام ] در بقیع بر روی سنگی نوشته شدهــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی : 2/458 ، فصل نهم .________________________________________ 93 ________________________________________است : « بسم اللّه الرحمن الرحیم ، سپاس خدایی را که میراننده امّتها و زنده کننده استخوانهای پوسیده است . این جا آرامگاه فاطمه علیها السَّلام دختر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) سیده زنان دو جهان ، حسن ابن علی ، علی ابن حسین ، محمدابن علی و جعفر ابن محمد است » . ( 1 )2 . السبط ابن الجوزی ( متوفی 654 هـ . ق ) در کتاب « تذکرة الخواص » صفحه 311 ، مشابه عبارات فوق را نقل کرده است .3 ـ محمد ابن ابی بکر تلمسانی ، شهر مدینه و قبرستان بقیع را در قرن چهارم هجری چنین توصیف نموده است : « وقتی وارد قبرستان بقیع می شوید سمت راست کمی جلوتر ، قبری وجود دارد که روی آن نوشته شده است : این قبر حسن ابن علی علیمها السَّلام است که در کنار مادرش فاطمه علیها السَّلام در خاک آرمیده است » . ( 2 )4ـ حافظ محمد ابن محمود ابن نجّار ( متوفی 643 هـ . ق ) در کتاب « اخبار مدینة الرسول ( صلی الله علیه وآله وسلم ) » می نویسد : « در ابتدای بقیع ، گنبدی بزرگ ، مرتفع و قدیمی وجود دارد که دارای دو درب است و همه روزه یکی از درها برای زیارت باز است » . ( 3 )5 ـ ابن جبیر ، جهانگرد معروف در سفرنامه خود درباره قبرستانــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مروج الذهب و معادن الجوهر : 2/288 .2 . مجله العرب ، شماره 5 و 6 ، سال 1393 هـ . ق .3 . اخبار مدینة الرسول ، به کوشش صالح محمد جمال ، به سال 1366 هـ . ق در مکه منتشر شده است .________________________________________ 94 ________________________________________بقیع می نویسد : « در مقابل قبر مالک ابن انس ، قبر سلاله پاک پیامبر و فرزند او ابراهیم وجود دارد که دارای گنبدی سفید است . در سمت راست آن ، مزار فرزند عمر خطاب قرار دارد و در مقابل آن ، قبر عقیل ابن ابی طالب قدَّس سرَّه و عبداللّه جعفر طیّار قدَّس سرَّه دیده می شود .در مقابل این قبور ، قسمتی است که همسران پیامبر در آنجا دفن هستند و درکنار آنان سه تن از فرزندان پیامبر به خاک سپرده شده اند . در قسمتی دیگر عباس ابن عبدالمطلب و حسن بن علی علیمها السَّلام مدفونند که دارای گنبدی بلند هستند . مقبره آنان نزدیک درب ورودی بقیع و در سمت راست آن قرار دارد . سر حسن بن علیعلیمها السَّلام در پائین پای عباس واقع شده است . قبر این دو قدری بالاتر از سطح زمین و به صورتی گسترده واقع شده و روی آنها لوحه های مسیِ زینت یافته ، به زیباترین شکل میخ کوب شده است .قبر ابراهیم فرزند پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نیز به همین شکل است . پس از قُبه عباسیه خانه ای به نام بیت الاحزان وجود دارد که منسوب به فاطمهعلیها السَّلام دخت گرامی رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است . . . در انتهای قبرستان بقیع قبر عثمان شهید و مظلوم ، ذوالنورین قرار دارد که گنبد کوچکی بر آن بنا شده است . در نزدیکی آن ، مزار فاطمه بنت اسد مادر علیعلیه السَّلام قرار دارد » . ( 1 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سفرنامه ابن جبیر ، چاپ بیروت ، دار صادر . ابن جبیر در سال 578هـ . ق مدینه منوره را زیارت نموده است .________________________________________ 95 ________________________________________6 ـ بلاذری نقل می کند : « هنگامی که زینب بنت جحش در سال 20 هجریوفات یافت ، عمر بر جنازه او نماز خواند . او در روز گرم تابستانی به خاک سپرده شد و عمر بر روی قبر او خیمه ای برپا کرد » . ( 1 )البته هدف عمر از برپا کردن خیمه ، تسهیل کار متصدیان تدفین نبود ، بلکه او برای آسایش حال بستگان میت در زیر سایه چادر و قرائت قرآن و دعا برای میت اقدام به چنین عملی نمود .7 ـ سمهودی ( متوفی 911 هـ . ق ) در توصیف بقیع می گوید : « . . . مقبره ها وآرامگاه های متعددی در آن بنا شده است . از آن جمله ، مقبره عقیل ابن ابیطالب ، زنان پیامبر ، عباس [ عموی پیامبر ] ، و حسن بن علی و . . . می باشد . این قبور ، دارای گنبدهای بلند و مرتفعی هستند . ابن نجّار می گوید : « . . . این گنبدها بزرگ و مرتفع هستند . ساخت آنها به زمانهای قدیم مربوط است . دارای دو درب هستند که یکی از آنها همه روزه باز است . مطری گفته است : « این مقابر وگنبدها را خلیفه وقت ، ناصر احمد ابن مستضییء ساخته است . . . قبر عباس و حسن بن علیعلیه السَّلام قدری بالاتر از زمین و مسطح هستند . روی قبر آنها لوحه های مسی ، با شکلی زیبا و بدیع ، به زمین میخ کوب شده است » . ( 2 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . انساب الأشراف : 1/436 .2 . وفاءالوفاء : 3/916ـ929________________________________________ 96 ________________________________________این بود نمونه های اندکی از سفرنامه هایی که به توصیف قبرستان بقیع پرداخته اند .سایر جهانگردان و سفرنامه نگاران که مدینه منوره را زیارت کرده اند توصیفاتی مشابه از قبور و گنبد و بارگاه های مرتفع بقیع نموده اند و تمامی آنها با دیده پذیرش و خرسندی به ثبت گزارش خود پرداخته اند ، نه با دیده ناخرسندی و انتقادی .این اتّفاق نظر و اجماع عالمان مسلمان در طول قرون متمادی ، بهترین گواه بر جایز بودن ایجاد مقبره و آرامگاه بر مزار شخصیتهای اسلامی است که یاد و نام آنان ، در دلها و جانها جاگرفته است .علامه عاملی در این باره چه خوب سروده است :مضت القرون و ذی القباب مشیّدةفی کل عصر فیه اهل الحل و الـلم ینکروا ابداً علی من شادهافبسیرة للمسلمین تتابعتو الناس بین مؤسس و مجدّدـعقد الذین بغیرهم لم یعقدشیدت و لا من منکر و مفنّدفی کل عصر نستدل و نقتدی ( 1 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . کشف الارتیاب ، ص 395 .________________________________________ 97 ________________________________________« قرنها گذشت و بارگاهها برافراشته شد ، و مردم بارگاهها ساختند و یا تجدید بنا نمودند . این کار در هر عصری در برابر نخبگانی بودند که جز برای آن بزرگواران کاری صورت نمی پذیرد نساختند .اینان هرگز بناگذاران بارگاهها را انکار و تکذیب نکردند . پس ما نیز ، به سیره پیوسته مسلمانان در تمام اعصار استدلال کرده و از آن پیروی می کنیم » .بنای بر قبور از نگاه تکریم و محبت :حفظ قبور و آثار خاندان وحی و عصمت ، از جمله مظاهر دوستی واحترام به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است . قرآن مجید و سنّت نبوی ، مسلمانان را به عشق ورزیدن به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و تعظیم و احترام به آن حضرت سفارش کرده اند :( قُلْ إنْ کانَ آبائُکُمْ وَأبْنائُکُمْ وَإخْوانُکُمْ وَأزْواجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَتِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَمَساکِنُ تَرْضَوْنَها أحَبّ إلَیْکُمْ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجَهاد فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبّصُوا حَتّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ واللّهُ لایَهْدِی القَوْمَ الفاسِقِینَ ) . ( 1 )« بگو ! اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما و اموالی که به دست آورده اید و تجارتی که از کساد شدنش می ترسید و خانه هایی که به آن علاقه دارید ، در نظرتان از خداوند و پیامبرش و جهاد در راهش محبوب تر است ، در انتظارــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . توبه / 24 .________________________________________ 98 ________________________________________این باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند و خداوند جمعیت نافرمانبردار را هدایت نمی کند » .قرآن کریم در توصیف مؤمنین می فرماید :( فَالّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتّبَعُوا النُّورَ الَّذِی اَُْنَزَل مَعَهُ اُولئِکَ هُمُ المُفْلِحُونَ ) . ( 1 )« پس کسانیکه به او ایمان آوردند و تکریم و یاریش کردند و از نوری که با او نازل شده پیروی نمودند ، آنان رستگارانند » .این آیه ، مؤمنان را به داشتن چهار خصلت سفارش می کند :1 ـ ایمان به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ( آمَنُوا بِهِ ) .2 ـ تکریم پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ( عَزّ رُوهُ ) .3 ـ نُصرت و یاری پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ( وَنَصَرُوهُ ) .4 ـ پیروی و تبعیت از کتابی که همراه او نازل شده است ، ( وَاتّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ ) .در این آیه ، منظور از « تعزیر » پیامبر ، نُصرت و یاری او نیست ، چرا که این معنا را با عبارت « نصروه » بیان کرده است . بلکه منظور ، احترام ، تعظیم ، تکریم و بزرگداشت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است ، چرا که او پیامبر رحمت و عظمت است . همچنانکه ایمان به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اعراف / 157 .________________________________________ 99 ________________________________________پیروی از کتاب او ، مختصّ دوران زندگی آن حضرت نیست ، همچنین احترام و تعظیم به پیامبر مخصوص دوران حیات ایشان نیست .بنابراین عشق به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و هر چیزی که بهگونه ای ارتباطی با آن حضرت دارد ، اصلی اسلامی است که همه مسلمانان باید بدان اهتمام ورزند و در زندگی خود به آن عمل کنند .با توجه به جایگاه و منزلت پیامبر ، قرآن کریم به گرامیداشت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در مجالس و حفظ احترام ایشان تأکید میورزد :( یا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النّبِیِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضکُمْ لِبَعْض أنْ تَحْبَطَ أعْمالُکُمْ وَأنْتُمْ لاتَشْعُرُونَ ) . ( 1 )« ای کسانیکه ایمان آورده اید صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید و در برابر او بلند سخن نگویید ، آنگونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می کنند ، مبادا اعمال شما نابود گردد در حالی که نمی دانید » .و در جایی دیگر :( لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً ) . ( 2 )« صدا کردن پیامبر را در میان خود ، مانند صدا کردن یکدیگر قرار ندهید » .این آیات ، والاترین روش تجلیل و نزدیک ترین شیوه تقدیر ازــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . حجرات / 2 .2 . نور / 63 .________________________________________ 100 ________________________________________پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به تقوا را به ما می آموزد .علاوه بر آیات قرآن ، سنّت نبوی نیز در موارد متعددی ما را به عشق و ارادت ورزیدن به آن بزرگوار دعوت می کند . خود آن حضرت می فرماید :« لا یُؤمِنُ أحَدُکُمْ حَتّی اَکون احبّ الیه من والده و ولده و النّاس اجمعین » . ( 1 )« کسی از ایمان کامل برخوردار نیست ، مگر آنکه من در نزد او از پدر و فرزند و سایر مردم ، گرامی تر و محبوب تر باشم » .روایات زیادی در حد تواتر ، به همین مضمون از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نقل شده است . علاقمندان می توانند به کتابهایی که در این زمینه تألیف شده است مراجعه فرمایند . ( 2 )همه این آیات و روایات ما را به تکریم و روش پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) دعوت می کنند . اکنون باید دید مظاهر حبّ چیست ؟نمودهای دوستیعشق و علاقه به پیامبر دارای نمودها و علائم متعددی است ، چرا که عشق و دوستی چیزی نیست که تنها در جان انسان جا گرفته باشد و هیچ گونه انعکاس و بازتاب خارجی در اعمال و رفتار او پیداــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح بخاری : 1/8 ، کتاب ایمان ، باب « حبّ الرسول من الإیمان » ،2 . کنز العمال : 2/126 .________________________________________ 101 ________________________________________نکند ، بلکه آثار و علایم دوستی در آینه رفتار انسان منعکس می شود .1 ـ لازمه عشق و دوستی به خداوند و پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) پیروی از دین الهی و عمل به سفارشات خدا و رسول و دوری از منهیات آنان است . ادعای عشق به رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در عین مخالفت با خواسته ها و توقعات آن حضرت امری نا معقول و نا ممکن است . تبعیت و عمل به دستورات و سفارشات آن حضرت ، یکی از نمودها و جلوه های دوستی و علاقه به ایشان است :( قُلْ إنْ کُنْتُمْ تُحِبّونَ اللّهَ ، فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ وَیَغْفِرُ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ ) . ( 1 )« بگو ! اگر خدا را دوست می دارید از من پیروی کنید تا خدا [ نیز ] شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد » .دعوی عشق به پیامبر در عین مخالفت عملی با گفتار آن حضرت ، امری متضاد و ناشدنی است .در شعری منسوب به امام صادقعلیه السَّلام آمده است :تعصی الإله و انت تظهر حبّهلو کان حبک صادقاً لاطعتههذا لعمری فی الفعال بدیعان المحبّ لمن یحب مطیع ( 2 )با آنکه به خداوند ابراز دوستی می کنی ، به معصیت او می پردازی ، به جانــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آل عمران / 31 .2 . سفینة البحار ، ماده حبّ .________________________________________ 102 ________________________________________خود سوگند ، این رفتاری عجیب و بی سابقه است . اگر دوستی تو صادقانه بود ، قطعاً مطیع او بودی ، چرا که محب ، مطیع محبوب است .2 . یکی از جلوه های عشق به خاندان وحی و نبوت ، حفظ آثار ونشانه های آنان و اهتمام به حفظ و نگهداری اشیاء مربوط به آنهاست . مانند لباسی که با آن نماز خوانده اند ؛ ظرفی که در آن آب نوشیده اند و هر چیزی که ازآن استفاده کرده اند ؛ برجسته ساختن مرقد آنان و مرمّت و بازسازی قبور آنان . این موارد ، انعکاس طبیعی عشق قلبی و دوستی جای گرفته در جان آدمی است .البته چنین رفتاری مخصوص مسلمانان نیست ، بلکه هر ملت متمدن و مفتخر به تاریخ گذشته خود ، سعی در حفظ آثار تاریخی به جا مانده از گذشته وگرامیداشت آرامگاه شخصیتهای علمی خود دارد .نکته آخر آنکه ؛ از بین بردن آثار و نشانه های تاریخ اسلام ، به ویژه در مهد پیدایش و پرورش اسلام ، یعنی مکه مکرمه و محل هجرت پیامبر ؛ مدینه منوره ، پیامدهای ناگواری برای نسل های آینده در پی دارد . آنان هیچ اثری از حوادث تاریخ اسلام مشاهده نمی کنند و شاید گمان برند که دین اسلام ، دینی بیریشه در تاریخ و اندیشه ای ساختگی است ؛ همچنانکه امروزه غرب در موردحضرت مسیحعلیه السَّلام معتقد است ، او شخصیّتی افسانه ای است که راهبان و________________________________________ 103 ________________________________________روحانیون مسیحی آن را ساخته اند . چرا که آثار ملموسی که نشانگر واقعیت وجود تاریخی آن حضرت باشد ، در دست ندارند .توضیحاتی پیرامون حدیث ابی هیاجسئوالی که اینجا مطرح است این که : بر اساس دلیل های گذشته ، ساختن مقبره و آرامگاه بر روی قبور جایز است . اما حدیثی که توسط ابی هیاج در کتاب صحیح مسلم از حضرت علی علیه السَّلام نقل شده است ، با این عمل مخالف است و آن را ممنوع می شمارد . حدیث مذکور عبارت است از :« قال ابوهیاج الاسدی : قال لی علی ابن ابی طالبعلیه السَّلام : أَلا ابعثک علی ما بعثنی علیه رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) أن لا تدع تمثالاً الاّ طمسته ولاقبراً مشرفاً اِلاَّ سوّیته » . ( 1 )« علی علیه السَّلام به من ( ابی هیاج اسدی ) فرمود : تو را به مأموریتی می فرستم که رسول خدا مرا به آن مأموریت فرستاد ، هر تمثالی را نابود کن و هر قبر برجسته ای را صاف کن » .پاسخ آن است که حدیث فوق در مورد تسطیح و صاف نمودن قبوری است که به صورت گوژپشت یا گُرده ماهی ساخته شده است و هیچ ارتباطی با ساختن مقبره و آرامگاه بر روی آنها ندارد .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 3/60 ، باب « الأمر بتسویة القبر » ؛ سنن ترمذی : 2/256 ، باب « ما جاء فی تسویة القبر » .________________________________________ 104 ________________________________________توضیح آنکه ، لفظ « تسویه » به دو معنی استعمال می شود :1 . به معنای مساوات و برابری دو چیز با یکدیگر . در این معنا با دو مفعول متعدی می شود و مفعول دوم آن با حرف تعدیه ای مانند « بـ » همراه است . مانند این آیه قرآن :( إذْ نُسَوّیْکُمْ بِرَبِّ العالَمِین ) . ( 1 )« چون شما را با پروردگار عالمیان برابر می شمردیم » .و یا آنجا که خداوند حال کافرین را در روز قیامت توصیف می کندمی فرماید :( یَوْمَئِذ یَوَدّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَعَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوّّی بِهِمُ الأرْضَ وَلا یَکْتُمُونَ اللّهَ حَدِیثاً ) . ( 2 )« در آن روز آنها که کافر شدند و با پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به مخالفت برخاستند آرزو می کنند که ای کاش [ خاک بودند ] و خاک آنها با زمینهای اطراف یکسان می شد . در آن روز سخنی را نمی توانند از خدا پنهان کنند » .2 . تسویه به عنوان صفتی برای خود شیء ، بدون آنکه با چیز دیگری مقایسه شود . در این معنا فقط یک مفعول می پذیرد . مانند :( اَلّذِی خَلَقَ فَسَوّی ) . ( 3 )« همانا خداوندی که آفرید و منظم کرد » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . شعراء / 98 .2 . نساء / 42 .3 . اعلی / 2 .________________________________________ 105 ________________________________________( بَلی قادِرِین عَلی أنْ نُسَوّیَ بَنانَهُ ) . ( 1 )« همان خداندی که آفرید و منظم کرد » .در این دو آیه ، واژه تسویه در موردی استعمال شده است که با شیء دیگر مقایسه نشده است .اکنون که موارد استعمال واژه تسویه روشن شد ، به تفسیر حدیث ابی هیاج باز می گردیم .اگر معنای « سویّته » در حدیث مذکور مساوی و برابر نمودن قبر با زمین باشد ( مساوی کردن دو چیز ) لازم بود مفعول دومی را با حرف جرّبپذیرد ، مثل « سویته بالارض » .حال آنکه تنها یک مفعول پذیرفته است ( ضمیر « ه » در سویته ) .اکنون که واژه « سوّیته » نمی تواند به معنای اول بکار رفته باشد ، حتماً به معنی دوم است . یعنی ؛ صفت خود قبر را ـ بدون توجه به زمین کنار آن ـ بیان می کند و معنای آن ، مسطح و صاف نمودن قبر و اعوجاج و پستی بلندی نداشتن آن است . شارحان نیز حدیث مذکور را به همین صورت معنا کرده اند . از آنجا که تسطیح و صاف نمودن قبر جزء سنّت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بوده و گوژ پشت ساختن قبر بدعت به شمار می رفت ، علیعلیه السَّلام دستور داد با این بدعت مبارزه شود و هر قبرکوهانی شکل را صاف نمایند .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . قیامت / 4 .________________________________________ 106 ________________________________________در تأیید مطلب فوق متذکر می شویم ، کتاب صحیح مسلم بابی با عنوان « باب الامر بتسویة القبر » باز نموده و روایتی از ثمامة آورده است . متن روایت ازاین قرار است :« هنگامی که همراه فضالة بن عبید در کشور روم به سر می بردیم ، یکی از دوستان ما از دنیا رفت . وقتی او را به خاک سپردند ، فضاله دستور داد روی قبر اورا صاف کنند و سپس گفت : از رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) شنیدم که به « تسویه » قبور فرمان دادند » ( 1 ) .صحیح مسلم پس از نقل این حدیث ، حدیث ابی هیاج را ذکر می کند .همچنین قرطبی از فقهای اهل سنّت ، حدیث ابی هیاج را مانند برداشت ما تفسیر کرده و می گوید : « علمای اهل سنّت معتقدند ، ظاهر حدیث ابی هیاج ، گوژ پشت نبودن قبرها و تسطیح آنها است » ( 2 ) .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 3/61 ، باب « الأمر بتسویة القبر » .2 . تفسیر قرطبی : 10/380 .________________________________________ 107 ________________________________________4 . ساختن مسجد بر روی قبور و نماز خواندن در آنساخت مسجد بر روی قبور یا پیرامون آن و خواندن نماز در آن مسجد ، موضوعی فقهی است و ارتباطی با اصول عقیدتی ندارد . در موضوعات فقهی ، باید به نظریات رهبران و فقهای مذاهب اسلامی که حکم هر مسئله ای را با استفاده از کتاب و سنّت بیان می کنند ، مراجعه کرد . در اینگونه مسایل ، نمی توان طرف مقابل را به دلیل جایز دانستن یا ندانستن عملی متهم به کفر یا فسق نمود . چرا که مسایل فقهی بسیاری مورد اختلاف و معرکه آرای فقها و مجتهدین بوده وهست . ما نیز به نوبه خود تلاش خواهیم کرد حکم مسئله مورد بحث را از مهمترین منابع فقه یعنی کتاب و سنّت به دست آوریم .در داستان اصحاب کهف ، قرآن کریم پس از تشریح چگونگی اطلاع مردم از قبر آنان ، به بیان اختلاف مردم درباره نحوه تکریم و گرامیداشت آنان می پردازد و به دو نظر اشاره می کند . عده ای معتقد بوده اند باید روی قبر آنان مقبره ای ساخت تا برای همیشه یاد آنان در بین مردم جاوید بماند . گروهی دیگر ، معتقد به ساختن مسجد بر________________________________________ 108 ________________________________________روی قبر آنان و نماز گزاردن در آن بوده اند .قرآن کریم بی آنکه نظری را تخطئه و محکوم کند ، هر دو پیشنهاد را بدین ترتیب نقل می کند :( کَذلِکَ اَعْثَرْنا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أنّ وَعْدَاللّهِ حَقٌّ وَأنَّ السّاعَةَ لارَیْبَ فِیها ، إذْیَتَنازَعُونَ بَیْنَهُمْ أَمْرهُمْ فَقالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیاناً رَبُّهُمْ اَعْلَمُ بِهِمْ ، قالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلی أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِداً ) . ( 1 )« و این چنین مردم را متوجّه حال آنها کردیم ، تا بدانند که وعده خداوند ( در مورد رستاخیز ) حق است و در پایانِ جهان و قیامِ قیامت شکی نیست ؛ در آن هنگام که میان خود درباره کار خویش نزاع داشتند ، گروهی می گفتند : « بنایی بر آنان بسازید [ تا برای همیشه از نظر پنهان شوند و از آنها سخن نگویند که ] پروردگارشان از وضع آنها آگاهتر است . » ولی آنها که از رازشان آگاهی یافتند [ و آن را دلیلی بر رستاخیز دیدند ] گفتند : « ما مسجدی در کنار [ مدفن ] آنهامی سازیم . [ تا خاطره آنها فراموش نشود ] » . .مفسرین معتقدند ، پیشنهاد اول از سوی مشرکان مطرح شده است . زیرا در مورد اصحاب کهف گفته اند ( رَبُّهُمْ اَعْلَمُ بِِهِمْ ) « خدایشان آگاهتر به حال آنان است » .زیرا این جمله ، حاکی است که آنان از هر نوع اظهارنظر درباره سرنوشت آنان خودداری کرده و به طور دربست به خدا واگذار کردند ،ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . کهف / 21 .________________________________________ 109 ________________________________________و این برخورد محتاطانه دلیل بر اختلاف در عقیده است .اما پیشنهاد دوم ( بنای مسجد بر قبر آنان ) به خودی خود گواهی می دهد که از سوی مؤمنین مطرح شده است و هدف آنان ، تبرک جستن به مزار انسانهای موحد بوده است .قرآن کریم با نقل این پیشنهاد و بدون آنکه به نقد و ردّ آن بپردازد ، عملاً مقبول بودن آن را در نزد خداوند سبحان امضاء کرده است .طبری در تفسیر آیه مذکور می نویسد : « یکی از اصحاب کهف که بیدارشده بود به شهر آمد . هنگامی که در بازار قدم می زد ، افراد بسیاری را دید که به اسم عیسی ابن مریم علیه السَّلام قسم می خوردند . با دیدن این صحنه ، حیران و مبهوت ماند و بر وحشتش افزون شد . به دیواری تکیه زد و با خود گفت : به خدا قسم ، نمی فهمم چه شده است ! دیشب اگر کسی نام عیسی ابن مریم علیه السَّلام را می برد کشته می شد ولی امروز هر کسی بی مهابا نام عیسی را بر زبان می آورد . شاید اینجا ، آن شهری که من می شناختم نیست » . ( 1 )سیره مسلمانان در ساختن مسجد بر قبور انسانهای شایستهسیره و رفتار مسلمانان در طول تاریخ ، حکایت از بنای مساجد بر قبرصالحین و شایستگان دارد . مخصوصاً کسانی که درــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تفسیر طبری : 15/145 .________________________________________ 110 ________________________________________قلب مسلمانان جای دارند و از آثارشان تبرک می جویند . شواهد زیر گویای این مطلب است :الف . پیکر پاک پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در خانه آن حضرت و در کنارمسجد النّبی به خاک سپرده شد . با ازدیاد جمعیت مسلمانان و تنگ شدن عرصه مسجد ، قسمت شرقی مسجد ـ که خانه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) یا مدفن آن حضرت و خانه همسران ایشان بود ـ به محدوده مسجد النّبی افزون شد و نمازگزاران در اطراف قبر آن حضرت به نماز می ایستادند .طبری در مورد حوادث سال 88 هـ . ق می نویسد : « در ماه ربیع الاوّل سال 88 ق ، نامه ای از ولید به دست عمربن عبدالعزیز رسید که حاوی دستور ولید مبنی بر تخریب دیواره های مسجد النبی و اضافه کردن حجره های رسول خدا به مسجد بود . او دستور داده بود با خرید زمینهای اطراف مسجد ، به توسعه آن از اطراف بپردازند . عمر ابن عبدالعزیز ده تن از فقهای سرشناس و مردم مدینه را از نامه ولید آگاه کرد و از آنان نظر خواست . آنان ، باقی ماندن حجره ها را به حالت اولیه برای پند آموزی مسلمین و زهد گرایی آنها در اقتدا به زندگی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ترجیح دادند . عمر ابن عبدالعزیز نظر آنان را برای ولید فرستاد . ولید درنامه ای دوباره ، بر تخریب مسجد تأکید نمود . بنی هاشم از این ماجرا برآشفتند و به گریه و زاری پرداختند . اما عمر دستور ولید را اجرا کرد و حجره عایشه را به فضای مسجد اضافه نمود . بدین ترتیب قبر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و حجره های همسران________________________________________ 111 ________________________________________پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) داخل محدوده مسجد النّبی واقع شد و بر اساس دستور ولید ، سقفی بلند برای آن ساختند » ( 1 ) .در جاییکه این عمل در جلوی دیدگان فقهای دهگانه مدینه و عموم مسلمانان و در پیشاپیش چشم تابعین ، امام زین العابدین و امام محمد باقر علیمها السَّلام که احدی در مقام علمی و زهد و عرفان آنان تردیدندارد واقع شود و مخالفتی با آن صورت نگیرد ؛ بهترین دلیل بر جایز بودن مسجدسازی در کنار مزار انبیاء و صالحین ، و نمازگزاردن در آن خواهد بود .جمله تابعین و پس از آنان مردم مدینه و امام دار هجرت ، مالک ابن انس ـ سرآمد امامان مذاهب چهارگانه اهل سنّت ـ این عمل را تأیید کرده و هیچگونه اعتراضی نداشته اند .ب . سمهودی در مورد فاطمه بنت اسد مادر امام علیعلیه السَّلام می گوید :« پس از رحلت فاطمه بنت اسد رسول خدا دستور داد برای او قبری آماده کنند . به دنبال این دستور مردم در مکان مسجدی که امروزه به آن قبر فاطمه گفته می شود قبری حفر کردند » . ( 2 )مطابق این عبارت ، مسجد پس از به خاک سپاری فاطمه بنت اسد ساخته شده است .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ر . ک تاریخ طبری : 5/22 ؛ البدایة و النهایة : 8/65 .2 . وفاء الوفاء : 3/897 .________________________________________ 112 ________________________________________هم او در جای دیگری می نویسد : « مصعب ابن عمیر و عبد اللّه بن جحش ، در مسجدی که روی قبر حمزه عموی پیامبر بنا شده بود ، دفن شدند » . ( 1 )ج . جناب عایشه ، عمری را در منزل خود و در کنار قبر پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بدون هیچگونه دیوار یا حایل دیگری نماز گزارد . پس از دفن عمر بود که دیواری بین منزل عایشه و قبور پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، ابی بکر و عمر کشیدند . ( 2 )د . بیهقی درباره حضرت فاطمه علیها السَّلام می نویسد : « فاطمه علیها السَّلام به زیارت قبر عمویش حمزه می رفت و می گریست و در کنار آن نماز می خواند » . ( 3 )حاکم ، به نقل از سلیمان ابن داود ، از امام صادقعلیه السَّلام ، از امام باقرعلیه السَّلام از امام سجاد علیه السَّلام از امام حسینعلیه السَّلام روایت می کند : « فاطمه علیها السَّلام دخت پیامبر هر جمعه قبر عمویش حمزه را زیارت می کرد و در کنار آن به گریه و نماز می پرداخت » .حاکم می گوید : « راویان این حدیث ، موثّق تر از سایر احادیثند » . ذهبی گفته او را تایید می کند و بیهقی در کتاب سنن خود ، به نقل آن می پردازد . ( 4 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . همان : 3/922 .2 . همان 2/541 .3 . السنن الکبری : 4/78 .4 . مستدرک حاکم : 1/377 .________________________________________ 113 ________________________________________مطابق این حدیث ساختن مسجد بر روی قبر حضرت حمزه و نمازخواندن در آن ، در زمان حیات پیامبر رُخ داده است .هـ . پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در معراج خود ـ که از مسجد الاقصی آغازشدـ در مدینه و طورسینا و بیت لحم فرود آمد و به نماز ایستاد . جبرئیل به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) گفت : « در مدینه طیّبه نماز گزاردی ، زیرا محل هجرت تو بود ؛ در طور سینا نماز خواندی ، زیرا در آنجا خداوند با موسیعلیه السَّلام سخن گفته بود ، و در بیت لحم نماز گزاردی ، زیرا که محل تولد عیسی ابن مریم علیه السَّلام بود » . ( 1 )بنابراین ، تفاوتی بین نماز گزاردن در محل تولد یا محل دفن انبیاء الهی نیست و هدف از آن ، تبرّک جستن از انسان نمونه ای است که جسم پاک او با این خاک و این محل تماس داشته است ، چه در ابتدای عمر و چه در انتهای آن !علاوه بر سیره مسلمین از زمان رحلت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) تاکنون ؛ قرآن ، دلیل قاطع و محکمی است که هر دلیلی مخالف با آن باشد ، متشابه محسوب شده و باید در پرتو محکمات قرآن تبیین و تفسیر شود .با این حال ، روایاتی وجود دارد که مسجد سازی بر روی قبور انبیاء را جایز نمی شمارد .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الخصایص الکبری : 1/154 .________________________________________ 114 ________________________________________در روایتی آمده است که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمودند :« قاتل اللّه الیهود اتّخذوا قبور انبیائهم مساجد »« خداوند یهود را هلاک کند ، چرا که قبور انبیاء خود را مسجد قرار دادند » .در روایتی دیگر آمده است :« لعن اللّه الیهود و النصاری اتّخذوا قبور انبیائهم مساجد » .« خداوند یهود و نصاری را لعنت کند که قبر انبیاء خود را مسجد قرار دادند » .و در روایتی دیگر :« الا ، و انّ من کل قبلکم ، کانوا یتّخذون قبور انبیائهم و صالحیهم مساجد اَلا فلاتتّخذوا القبور مساجد » . ( 1 )« بدانید که قبل از شما کسانی قبر پیامبر و انسانهای شایسته خود را مسجدقرار می دادند . هشیار باشید که شما چنین نکنید » .با توجه به احادیث فوق ، تأمّلی کوتاه در این زمینه ضروری است . تاریخ یهود و رفتار نادرست آنان با پیامبران الهی ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، مانند کشتن وآزردن رسولان خداوند ، با محتوای این روایات ناسازگار می نماید . آیات ذیل ، به گوشه ای از آزار و اذیّتهای بنی اسرائیل اشاره می کند :( لَقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إنَّ اللّهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أغْنِیاءــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . برای آگاهی از منابع این احادیث ر . ک : صحیح بخاری : 2/111 کتاب الجنائز ؛ سنن نسایی : 2/871 ؛ صحیح مسلم : 2/68 کتاب المساجد ، باب « النهی عن بناء المساجد علی القبور » .________________________________________ 115 ________________________________________سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الحَرِیقِ ) . ( 1 )« خداوند سخن آنها را که گفتند : « خدا فقیر است و ما بی نیازیم » شنید . به زودی آنچه را گفتند خواهیم نوشت و [ همچنین ] به نا حق کشتن پیامبران را [ می نویسیم ] و به آنها می گوییم : « بچشید عذاب سوزان را » .( قُلْ قَدْ جائَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالبَیِّناتِ وَبِالَّذِی قُلْتُمْ ، فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إنْ کِنْتُمْ صادِقِینَ ) . ( 2 )« بگو ! پیامبران پیش از من ، برای شما آمدند و دلایل روشن و آنچه را گفتید آوردند ، پس چرا آنها را به قتل رساندید اگر راست می گویید ؟ ! » .( فبَمِا نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ وَکُفْرِهِمْ بِ آیاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقّ ) . ( 3 )« [ ولی ] به خاطر پیمان شکنی آنها و انکار آیات خدا و کشتن پیامبران به ناحق . . . » .با توجّه به آیات فوق آیا می توان پذیرفت ملّتی که در موارد متعددی به قتل پیامبران خود پرداخته است ، به ملّتی تبدیل شود که برای تکریم و تعظیم پیامبران ، بر روی قبرشان مسجد بسازند ؟ بر فرض که بتوان این مطلب را درمورد بعضی از آنان پذیرفت ، احتمالاتــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آل عمران / 181 .2 . آل عمران / 183 .3 . نساء/ 155 .________________________________________ 116 ________________________________________دیگری در معنای حدیث ، غیراز قصد تبرّک به صاحب قبر و خواندن نماز در مسجد مطرح است که عبارتند از :الف ـ قبله قرار دادن قبر .ب ـ سجده کردن بر قبر به قصد احترام و تعظیم ، به گونه ای که قبر موردسجده واقع شود .ج ـ سجده کردن برای انسان مدفون در قبر ، به گونه ای که او مورد سجده واقع شود .به عقیده ما ، قدر متیقن از معنای احادیث گذشته سه احتمال فوق است واحتمالِ ساختن مساجد بر قبور به قصد تبرک و نماز ، مردود و غیر قابل قبول است .شاهد آنکه ، پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در برخی از روایات ، اینگونه افرادرا « شرار النّاس » ( یعنی بدترین مردم ) معرفی می کند . به عنوان نمونه ، مسلم در کتاب مساجد روایت می کند :« ام حبیبه و امّ سلمه نقل می کنند : در حبشه کنیسه ای بود که تصاویرپیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در آن وجود داشت . پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : در بین مردم حبشه مردی صالح بود که پس از مرگش بر روی قبر اومسجدی ساختند و این تصاویر را در آن کشیدند . اینان در روز قیامت ، بدترین مردمان در نزد خداوند هستند » . ( 1 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 2/66 ، کتاب المساجد ، باب « النهی عن بناء المساجد علی القبور » .________________________________________ 117 ________________________________________توصیف این عده در روایت به عنوان « بدترین مردمان » ، از واقعیت و حقیقت عمل آنان پرده برمی دارد ، زیرا تنها انسان مشرک متصف به شرار الناس یا بدترین انسان می شود ، گرچه در ظاهر از اهلکتاب محسوب شود . قرآن می فرماید :( إنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِنْدَ اللّهِ الصُمُّ البُکْمُ الَّذِینَ لایَعْقِلُونَ ) . ( 1 )« بدترین جنبندگان نزد خدا ، افراد کر و لالی هستند که اندیشه نمی کنند » .( إنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِنْدَ اللّه الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ ) . ( 2 )« به یقین بدترین جنبندگان نزد خدا ، کسانی هستند که کافر شدند و ایمان نمی آورند » .این توصیف ، نشان می دهد که عمل آنان صرف ساختن مسجد بر روی قبر و خواندن نماز در آن و یا صرف نماز خواندن در کنار قبر نبوده ، بلکه آلوده به نوعی شرک از قبیل : سجده کردن بر قبر یا برای شخص مدفون در قبر یا قبله قرار دادن قبر بوده است .قرطبی می گوید : « امامان مذاهب به نقل از ابی مرثد غنوی روایت کرده اند که : « از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) شنیدم که فرمود : « به طرف قبر نماز نخوانید و روی آن ننشینید » یعنی ؛ قبرها را قبله قرار ندهید تا به سمت آنها نماز بخوانید یا روی آنها سجده کنید . یهود و نصاری چنین کردندــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . انفال / 22 .2 . انفال / 55 .________________________________________ 118 ________________________________________تا اینکه سرانجام به عبادت شخص مدفون در قبر پرداختند » . ( 1 )نماز خواندن در کنار قبر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به قصد تبرّک جستن به آن حضرت است . خداوند سبحان به حُجّاج دستور می دهد که مقام ابراهیم را مصلّی و مکان نمازخود قرار دهند :( وَاتَّخَذُوا مِنْ مَقامِ اِبْراهِیمَ مُصَلَّیً ) . ( 2 )« از مقام ابراهیم ، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید » .و نماز خواندن در کنار مرقد انبیاء مانند نماز خواندن در کنار مقام ابراهیم است ، با این تفاوت که ، بدن ابراهیم علیه السَّلام یک یا چند بار با این مکان برخورد داشته است ، امّا مرقد و مزار انبیاء ، بدن پاک و نا فرسودنی آنها را برای همیشه در بر دارد .عالمان و اندیشمندان اسلامی ، روایاتی را که از مسجد سازی بر روی قبور منع کنند ، همانند برداشت ما تفسیر کرده ند . به عنوان نمونه :بیضاوی می گوید : « از آنجا که یهود و نصاری برای تعظیم و بزرگداشت مقام پیامبران خود ، قبور آنان را قبله قرار داده و به سمت آن نماز می خواندند و یابر آن سجده می کردند و آن را به منزله بت می دانستند ، مسلمانان از این کار منع شدند . اما ساختن مسجد درــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تفسیر قرطبی : 10/38 .2 . بقره / 125 .________________________________________ 119 ________________________________________کنار قبر انسانهای صالح به قصد تبرک و بدون انگیزه تعظیم به او و یا قبله شمردن آن ، مشمول منع مذکور نیست » ( 1 ) .سندی ، شارح کتاب سنن نسایی نیز گفته است : « معنای مسجد دانستن قبور انبیاء توسط یهود و نصاری ، قبله شمردن و خواندن نماز به سمت آن قبور ، یا ساختن مسجد بر روی قبور انبیاء خود و نماز خواندن در آن است و شاید مکروه بودن این عمل به دلیل آن باشد که به تدریج منجرّ به عبادت قبر می شود . . . پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، امت مسلمان را از اینکه با قبر حضرتش مانند قبور انبیاء یهود و نصاری برخورد کنند منع فرمود ، تا به علامت تعظیم بر قبرش سجده نکنند و یا آن را قبله نماز خود نسازند » ( 2 ) .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . کتاب « فتح الباری فی شرح صحیح البخاری » : 1/525چاپ دار المعرفة ، قریب به همین مضمون در « ارشاد الساری فی شرح صحیح البخاری » : 2/437 باب « بناء المسجد علی القبور » آمده است .2 . سنن نسایی : 2/41 .121 ________________________________________5 . توسل به انبیاء و صالحانجهان هستی آن چنان وسیع و گسترده است که انسان را یارای آگاهی از اسرار و دقایق آن نیست و آنچه بشر تا کنون به آن دست یافته ، بسیار کمتر از مجهولات و ناشناخته های آن است ، چرا که سهم کوچکی از علم به بشر داده شده است :( وَیَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَما أُوتِیْتُمْ مِنَ العِلْمِ إلاّ قَلِیلاً ) . ( 1 )« و از تو درباره روح سئوال می کنند ، بگو ! « روح از فرمان پروردگار من است و جز اندکی از دانش به شما داده نشده است » .انیشتن ، فیزیکدان معروف قرن بیستم ( در گذشت : 1955 م ) معترف است که دانسته های او در مقابل ندانسته هایش ، مانند پله ای است از ساختمانی بلند . ( 2 )اگر او منصفانه سخن می گفت ، جا داشت که بالاتر از این ، از نسبت پله ای به کُرات آسمانی سخن بگوید .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اسراء / 85 .2 . مجله رسالت اسلام ، سال چهارم ، شماره اول ، مقاله احمد امین مصری .________________________________________ 122 ________________________________________در جهان هستی ، علل و اسبابی وجود دارد که بشر با تمامی تلاش وکوشش خود نمی تواند به تمامی آنها دست یابد . اسباب و علل به دو بخش مادی و غیر مادی یا طبیعی و ماورای طبیعی تقسیم می شوند . نظام طبیعت ، مبتنی بر علل و اسباب طبیعی است و تأثیر آنها منوط به اذن و اراده خداوند است . در این میان نقش یگانه علوم طبیعی ، کشف علل و عوامل مادی است .انسان مادیگرا ، به این علل و عوامل نگاهی استقلالی دارد و تأثیر گذاری آنها را صرفاً ناشی از وجودشان می داند . اما انسان الهی ، به آنها نگاهی تبعی و ابزاری دارد و تأثیر آنها را وابسته به اراده خداوند می داند . ذوالقرنین یکی از همین افراد است که برای ساختن سدّ در برابر یأجوج و مأجوج ، از عوامل طبیعی و ابزارمادی کمک می گیرد و به کارگیری آنها را ، مخالف توحید نمی داند .قرآن کریم به نقل از او می فرماید :( آتُونِی زُبَرَالحَدِیدِ حَتّی إذا ساوی بَیْنَ الصَّدَفَیْنِ قالَ انْفُخُوا حَتّی إذا جَعَلَهُ ناراً قالَ آتُونِی اُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً فَما اسْطاعُوا أَنْ یَظْهَرُوهُ وَمَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً * قالَ هذا رَحْمةًٌ مِنْ رَبِّی فَإذا جاءَ وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکّاءَ وَکانَ وَعْدُ رَبّی حَقّاً ) . ( 1 )« قطعات بزرگ آهن برایم بیاورید [ و آنها را روی هم بچینید ] . تا وقتی که کاملاًــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . کهف / 96 ـ 98 .________________________________________ 123 ________________________________________میان دو کوه را پوشانید گفت : « در اطراف آن آتش بیافروزید و در آن بدمید » [ آنها دمیدند ] تا قطعات آهن را سرخ و گداخته کرد . گفت : « [ اکنون ] مس مذاب برایم بیاورید تا بر روی آن بریزم » * [ سرانجام چنان سدّ نیرومندی ساخت ) که آنها [ طایفه یأجوج و مأجوج ] قادر نبودند از آن بالا روند و نمی توانستند نقبی در آن ایجاد کنند * [ آنگاه ] گفت : « این از رحمت پروردگارمن است ؛ اما هنگامی که وعده پروردگارم فرا رسد آن را در هم می کوبد و وعده پروردگارم حق است » .رفتار و روش مردم ( سیره عقلا ) در زندگی روزمره مبتنی بر کمک گرفتنو یاری خواستن از انسانهای دیگر است . برخی پیروان حضرت موسیعلیه السَّلام از او کمک خواستند و آن حضرت نیز به درخواست آنان پاسخ مثبت داد ، در عین حال به ذهن هیچیک از آنان خطور نکرد که این کمک خواهی نادرست است و فقط باید از خداوند یاری طلبید :( وَدَخَلَ المَدِینَةَ عَلی حِینِ غَفْلَة مِنْ أَهْلِها فَوََجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلان ِهذا مِنْ شِیْعَتِهِ وَهذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیْعَتِهِ عَلیَ الَّذِی مِنْ عَدُوّهِ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ ) . ( 1 )« او به هنگامی که اهل شهر در غفلت بودند وارد شهر شد ، ناگهان دو مرد را دید که به جنگ و نزاع مشغولند ، یکی از پیروان او بود و دیگری از دشمنانش ، آن که از پیروان او بود در برابر دشمنش از وی تقاضای کمک نمود ، موسی مُشت محکمی بر سینه او زد و کار او را ساخت » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . قصص / 15 .________________________________________ 124 ________________________________________چرا که حضرت موسی علیه السَّلام و پیروان او معتقد بودند ؛ هر کس ، تنهابا اذن و نیروی خداوند می تواند به یاری دیگری اقدام کند . بنابراین درخواست کمک و یاری از انسانها ـ به شرط این اعتقاد ـ مانعی ندارد . در قرآن به همین نکته اشاره شده است :( و َمَا النَّصْرُ إلاّ مِنْ عِنْدِاللّهِ العَزِیزِ الحَکِیمِ ) . ( 1 )« پیروزی تنها از جانب خداوند توانای حکیم است » .مطالب فوق ، در مورد توسل به انسانهای زنده و علل و عوامل طبیعی بود . در این مورد اختلاف چندانی وجود ندارد . آنچه محل بحث است ، توسل به انبیاء و اولیاء الهی است که به چند صورت انجام می گیرد :الف . توسل به دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و انسانهای صالح ، در حال حیات آنان .ب . توسل به شخصیت ، مقام و منزلت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) .ج . توسل به حق پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، انبیاء و صالحین .د . توسل به دعای پیامبر و صالحین پس از رحلت آنان .هـ . درخواست شفاعت از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و اولیاء الهی .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آل عمران / 126 .________________________________________ 125 ________________________________________اینک به بررسی یکایک موارد فوق می پردازیم :الف ـ توسل به دعای پیامبر و صالحین در حال حیات آنانمسلمانان جملگی ، توسل به دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در حال حیات ایشان را جایز می دانند و حتی توسل به دعای هر انسان مؤمنی را مستحبو پسندیده می شمارند . قرآن در این باره می فرماید :( وَلَوْ أَنَّهُمْ إذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاءُوکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمْ الرَّسُولَ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً ) . ( 1 )« و اگر این مخالفان ، هنگامیکه به خود ستم می کردند [ و فرمانهای خدا را زیر پا می گذاردند ] ، به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می کرد ، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند » .در این آیه مشاهده می کنیم که خداوند ، کسانی را که به نفس و جان خودستم کرده اند دعوت می کند به نزد رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بروند ، تا ایشان برای آنها طلب آمرزش کند .در آیه ای دیگر ؛ قرآن منافقین را سرزنش می کند که وقتی به محضر پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) خوانده می شوند تا آن حضرت برای آنها استغفار کند ، از سر تمسخر و تکبر سر می جنبانند :( وَإذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللّهِ لَوَّّوْا رُُؤسَهُمْــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . نساء / 64 .________________________________________ 126 ________________________________________و رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَکْبِرُونَ ) . ( 1 )« هنگامیکه به آنان گفته می شود : « بیایید تا رسول خدا برای شما استغفار کند » ؛ سرهای خود را [ از روی استهزاء و کبر و غرور ] تکان می دهند و آنها را می بینی که از سخنان تو اعراض کرده و تکبر میورزند » .تاریخ اسلام مملوّ از نمونه هایی از این دست است .* * *ب ـ توسل به مقام و شخصیّت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم )در این باره به نقل حکایتی تاریخی می پردازیم که صراحتاً از توسل صحابه به دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در حال حیات ایشان ، و نیز توسل به مقام و منزلت آن ، حضرت حکایت می کند . غرض ما از نقل آن ، استدلال بر مطلب اخیر است .عثمان ابن حنیف می گوید : « مردی که از نابینایی رنج می برد به محضررسول خدا آمد و گفت : ای رسول خدا ! از خدا بخواهید مرا شفا دهد . پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : اگر بخواهی دعا می کنم ، اما اگر صبر کنی بهتر است . آن مرد درخواست دعا کرد . پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به او دستور داد : وضویی کامل بساز ، دو رکعت نماز بخوان و به این صورت دعا کن :ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . منافقون / 5 .________________________________________ 127 ________________________________________« اللّهمّ انی اسألک و اتوجه الیک بنبیّک مُحمّد نبیّ الرحمة ، یا محمد انّی اتوجه بک الی ربّی فی حاجتی لتُقْضی ، اللّهم شفّعْهُ فیّ »عثمان ابن حنیف ادامه می دهد : قسم به خدا ، ما هنوز مشغول صحبت بودیم و متفرق نشده بودیم که آن مرد وارد شد ؛ گویی که هیچگونه ناراحتی چشم نداشته است » .این روایت ، از صحیح ترین روایات است . ترمذی می گوید : « این حدیث ، حق ، حسن و صحیح است » ( 1 ) ابن ماجه نیز معتقد است : « این حدیث صحیح است » ( 2 ) .از این حدیث دو نکته استفاده می شود :اوّل : انسان می تواند به دعای پیامبر توسل پیدا کند . درخواست دعای صحابی از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که « از خدا بخواهید مرا شفا دهد » و پاسخ پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که « اگر بخواهی دعا می کنم و اگر صبر کنی بهتر است » به همین نکته اشاره می کند .دوم : انسان می تواند در ضمن دعای خود ، به شخصیت و مقام پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) متوسل شود . با دقت در دعایی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به صحابی تعلیم دادند ، این نکته برداشت می شود . جملاتی از این دعا که نشانگر این نکته است عبارتند از :1 . اللّهم انی اسألک و اتوجه الیک بنبیّک ؛ کلمه « بنبیّک » ازــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح ترمذی ، ج 5 ، کتاب الدعوات ، باب 119 شماره 3578 ؛ سنن ابن ماجة : 1/441 ، شماره1385 ؛ مسند احمد : 4/138 و سایر منابع .2 . همان .________________________________________ 128 ________________________________________نظر دستور زبان عربی ، وابسته به دو فعل « أسألک » و « اتوجه الیک » است . منظور از « بنبیّک » در این عبارت ، شخصیت و مقام ملکوتی آن حضرت است ، نه دعای ایشان .2 . مُحَمّد نَبِیِّ الرَّحْمَةِ ؛ در این عبارت ، پیامبر را به نبیّ رحمت توصیف می کند و نشانگر آن است که توسل به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، به دلیل رحمت و کرامت اوست .3 . یا مُحَمّد إنّی أتَوَجّه بِکَ إلی رَبّی ؛ این جمله می رساند که مرد صحابی بر اساس دعایی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به او تعلیم داده بودند ، خود پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را وسیله دعایش قرار داده و به شخص پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به خاطر جایگاه معنوی و فضیلتش ، متوسل شده است .به طور خلاصه این حدیث بیانگر دو نکته است :1 . توسل به دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) جایز است . این نکته از صحبت مرد صحابی با رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که درخواست دعا می کند استنباط می شود .2 . توسل به شخص پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به دلیل مقام و منزلت ایشان در نزد خداوند متعال جایز است . این نکته ، از دعایی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به صحابی تعلیم دادند و در ضمن آن ، توسل به شخص پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وجود داشت ، استفاده می شود .البته می پذیریم که آنچه در ذهن صحابی بود و به خاطر آن به خدمت حضرت رسیده بود ، توسل به دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بود . اما در________________________________________ 129 ________________________________________دعایی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به او تعلیم دادند ، توسل به شخص پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وجود دارد که توسل دیگری محسوب می شود .بنابراین نتیجه می گیریم ، همچنانکه توسل به دعای انبیاء و اولیاء الهی جایز است ، توسل به شخص آنان و مقام و منزلت ایشان نیز در نزد خداوندجایزاست .از روایات دیگری به دست می آید که حتی بعد از رحلت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، اصحاب به هنگام دعا و تضرّع ، به آن حضرت متوسل می شدند . به عنوان نمونه ، طبرانی از ابی امامة ابن سهل ابن حنیف و او از عمویش عثمان ابن حنیف این داستان را نقل می کند :« مرد حاجتمندی چندین بار برای حاجت خود به نزد عثمان ابن عفّان ، خلیفه سوم رفت . اما عثمان به او توجّهی نمی کرد و حاجتش را برآورده نمی ساخت . تا اینکه روزی عثمان ابن حنیف ، صحابی پیامبر را دید و از این موضوع شکوه کرد . عثمان ابن حنیف به او گفت : شب هنگام وضو بساز و در مسجد شو و دو رکعت نماز بگزار و بگو ! « اللّهم انّی اسألک و اتوجه الیک بنبیّک محمدنبیّ الرحمة ، یا محمّد انی اتوجه بک الی ربّی فتقضی لی حاجتی » سپس حاجت خود را بگو و برو .آن مرد مطابق دستور ابن حنیف عمل کرد . سپس به خانه عثمان ابن عفان رفت و در زد . دربان آمد ، دست او را گرفت و به نزد عثمان ابن عفان برد . او بر روی فرشی که عثمان نشسته بود نشست .________________________________________ 130 ________________________________________عثمان رو به او کرد و از حاجتش پرسید . مرد حاجت خود را بیان کرد . عثمان آنها را پذیرفت و گفت : چرا نیاز خود را تا این لحظه به من نگفتی ؟ از این به بعد هر نیازی که داری بگو تا برآورده کنم .مرد از خانه عثمان بیرون آمد . در راه ، عثمان ابن حنیف را دید و به او گفت : خداوند به تو پاداش خیر دهد . در گذشته به من توجه نمی کردی ، لابد در این باره با او مذاکره کردی . ابن حنیف گفت نه به خدا قسم ، بلکه توسل تو به پیامبر تأثیر کرد من خود شاهد بودم که مردی نابینا خدمت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رسید و از نابینائی خود شکایت کرد . پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : آیا می توانی به همین وضعیت صبر کنی ؟ و او گفت : یا رسول اللّه ! ، کسی نیست مرا دستگیری کند و این حال برایم دشوار است . پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به او فرمود : شب هنگام وضو بساز ، دو رکعت نماز بخوان و با این جملات دعا کن . ابن حنیف اضافه می کند : قسم به خدا ما متفرق نشده بودیم که آن مرد وارد شد ، در حالیکه گویی هرگز ناراحتی چشم نداشته است » ( 1 ) .* * *سیره و نحوه رفتار مسلمانان در زمان رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و پس ازــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . المعجم الکبیر ، از حافظ سلیمان ابن احمد طبرانی ج 9/30 و 31 ، باب « ما اسند إلی عثمان ابن حنیف » ، شماره 8311 ؛ و کتاب المعجم الصغیر از همان نویسنده : 1/183 و 184 .________________________________________ 131 ________________________________________آن ، بر آن بوده است که به اولیای الهی و بندگان صالح خداوند متوسل شوند ، بی آنکه به ذهن کسی خطور کند این عمل حرام ، شرک یا بدعت است . مسلمانان توسل به دعای انسانهای صالح را ، راهی به سوی توسل به شخصیّت و منزلت آنان می دانستند . چرا که اگر دعای انسان صالح و شایسته مؤثر است ، به دلیل قداست و طهارت روح اوست و اگر از چنین روح والایی برخوردار نبود ، دعایش مستجاب نمی شد .بنابراین نمی توان تفاوتی بین توسل به دعای انسان صالح و توسل به شخصیت و منزلت او قایل شد ، تا اینکه توسل به دعای او عین توحید باشد وتوسل به خود او ، عین شرک یا مقدمه آن تلقی گردد .توسل به تقدّس صالحین ، عصمت معصومین از گناه و اخلاص بندگان مخلص خداوند ، امر نوظهوری در بین صحابه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نبود ، بلکه ادامه سیره ای بودکه از قبل از اسلام و بعثت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وجود داشت . در این زمینه روایات تاریخی فراوانی وجود دارد که به نمونه هائی از آنها اشاره می کنیم :1 ـ استسقاء عبدالمطلب ، در حال شیرخوارگی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم )در دوران شیرخوارگی و طفولیت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، عبدالمطلب آن حضرت را واسطه قرار داد و از خداوند باران طلبید . به عقیده ابن________________________________________ 132 ________________________________________حجر عسقلانی ، این شعر معروف ابوطالب که :و ابیض یُسْتَسقی الغمام بوجههثمال الیتامی عصمة للارامل« آن چهره نورانی که به آبروی او از ابرها باران خواسته می شود ، پناهگاه یتیمان و بیچارگان است » .اشاره به زمان عبدالمطلب و استسقای او ، با توسّل به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در زمان خردسالی ایشان دارد . ( 1 )2 ـ استسقاء ابوطالب ، با واسطه قرار دادن پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم )ابن عساکر به نقل از ابن عرفلة می گوید : « در زمان قحطی و خشکسالی قریش ، وارد مکه شدم . . . قریش خطاب به ابوطالب گفتند : ای ابوطالب ! سرزمین ما را قحطی وخانواده های ما را بینوایی فرا گرفته است ، پس دست به دعا بردار و از خداوند باران بخواه . ابوطالب همراه با نوجوانی ـ که همان پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بود ـ به سوی کعبه حرکت کرد . گویی ابوطالب خورشید تابانی را به همراه دارد که از تابش او ابرهای تیره روشن می شوند . پیرامون او را نوجوانان دیگری احاطه کرده بودند . ابوطالب دست نوجوان را گرفت و او را به کعبه تکیه داد و دست خود را به او .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . فتح الباری : 2/398 ؛ دلایل النبوة : 2/126 .________________________________________ 133 ________________________________________در آسمان نشان از هیچ پاره ابری نبود ، ناگاه ابرها از این سو و آن سو گردآمدند و بارانی سیل آسا را فرو ریختند که دشت و صحرا را سیراب و سرسبز کرد .در همین زمان بود که ابوطالب در قصیده ای به مدح و ستایش پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) پرداخت :« و ابیض یُستَسقی الغمام بوجههثمال الیتامی عصمة للارامل » ( 1 )استسقاء ابوطالب با واسطه قراردادن پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در دوران نوجوانی آن حضرت ، و استسقاء عبدالمطلب به توسط آن حضرت در دوران کودکی ، در بین اعراب معروف است و بیشتر مردم اشعار ابوطالب در این حادثه را حفظنموده اند .از روایات استفاده می شود ، استسقاء ابوطالب به واسطه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، مورد رضایت و قبول آن حضرت بوده است . وقتی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، پس از رسالت ، ازخداوند طلب باران کردند و باران بارید و سر سبزی آفرید ، فرمودند : « لو کان ابوطالب حیّاً ، لقرّتْ عیناه ، من یُنشدنا قوله ؟ » یعنی ؛ اگر اکنون ابوطالب زنده بود بسیار خوشحال می شد . کیست که سخن او را بیاد داشته باشد و بگوید ؟ علی علیه السَّلام برخاست و گفت : یا رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) گویی منظور شما آن شعرــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . السیرة الحلبیه : 1/116 .________________________________________ 134 ________________________________________ابوطالب است که سرود :« و ابیض یُستَسقی الغمام بوجههثمال الیتامی عصمة للارامل ( 1 )توسل به کودکان پاک و معصوم در طلب باران ، در دین مبین اسلام کاری پسندیده است . امام شافعی در این باره می نویسد : « برای طلب باران ، کودکان پاک و نظیف و زنان سالخورده و زنانی که جذّابیتی ندارند از شهر خارج شوند . من ، شرکت زنان جذاب را نمی پسندم و همراه بردن حیوانات را سفارش نمی کنم » ( 2 ) .روشن است که شرکت کودکان و زنان سالخورده در مراسم استسقاء ، دلیلی جز قداست و پاکی روح آنان و نزول باران رحمت به واسطه آنان ندارد . توسل به نیکان و صالحان و معصومان ، کلید نزول رحمت الهی است و گویی کسی که به آنان متوسل می شود ، در دل به خدای خود می گوید : « خدای من ! کودک معصوم گناهی ندارد و انسان سالخورده اسیر زمین توست ، اینان به رحمت ومرحمت تو سزاوارترند ، پس به خاطر آنان رحمت خود را بر ما نازل فرما ، تا ما نیز در کنار آنان از رحمت تو برخوردار شویم » .نظیر آنکه گاهی باغبان برای رسیدن آب به درختی ، زمینــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ارشاد الساری : 2/338 .2 . الاُم : 1/248 ، باب « خروج النساء و الصبیان فی الاستسقاء » .________________________________________ 135 ________________________________________وسیعی را آب می دهد و در این میان ، علف ها و گیاهان هرزه نیز سیراب می شوند .با توجه به تحلیل فوق ، توسل خلیفه دوم به عباس عموی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ـ که بعداً بیان خواهیم کرد ، توجیه خود را باز می یابد ، زیرا توسل به عباس ، توسل به شخص او و پاکی و ارتباطش با رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است و نیز بیان خواهیم نمود که این ماجرا ادامه روش پیشینیان بوده است . در این موارد توسّل به شخصیّت و قداست آنان بوده ؛ نه به دعای آنان .3 ـ توسّل به عموی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم )صحیح بخاری به نقل از انس ابن مالک روایت می کند : « در سال قحطی ، عمر ابن خطاب با واسطه نمودن عباس ابن عبدالمطلّب قدَّس سرَّه در نزد خداوند ، طلب باران نمود و دعا کرد :« اللّهم انّا کنّا نتوسل الیک بنبیّنا فتسقینا ، و انا نتوسّل الیک بعمّ نبیّنا فاسقنا . قال : فیسقون » ( 1 ) .« خداوندا ! ما در زمان حیات پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به او متوسّل می شدیم و تو برای ما باران می فرستادی و اکنون به عموی او متوسل می شویم ، پس بر ما باران نازل فرما » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح بخاری : 2/27 ، کتاب الصلوة ، باب « سؤال الناس الإمام الاستسقاء إذا قحطوا » .________________________________________ 136 ________________________________________انس می گوید : « پس از این دعا باران باریدن گرفت » .این حدیث را بخاری عیناً در کتاب صحیح خود آورده است و نشان می دهد عمر ابن خطاب در ضمن دعا و استسقا ، متوسل به شخص و شخصیّت عموی پیامبر و قداست و قرابت اوبه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) شده است ، نه آنکه از او درخواست دعا کند . شاهد این گفتار ، عبارات دعای عمر است که گفت : « اللّهم انّا کنا نتوسّل الیک بنبیّنافتسقینا و انا نتوسل الیک بعمّ نبیّنا فاسقنا » .این جملات می رساند ، خلیفه دوم شخصاً برای استسقاء دعا نموده است و در ضمن دعای خود ، متوسل به عموی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و قرابت او به رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) شده است .* * *ج . توسل به حقّ پیامبر و انبیاء و صالحیننوعی دیگر از توسل ، توسل به حق انبیاء و فرستادگان الهی است . یعنی توسّل به حقی که خداوند به آنان تفضّل فرموده و آنان را ذی حق دانسته است . البته این بدان معنا نیست که بندگان و اولیای الهی حقی ذاتی بر خداوند دارند وخداوند باید حق آنان را ادا کند . هرگز ! هر حقی از آن خداوند است . امّا خداوند خودْ آنان را ذی حق می داند و از روی تکریم و پاداش ، به آنان حق می دهد . چنانکه________________________________________ 137 ________________________________________قرآن می فرماید :( وَکانَ حَقّاً عَلَیْنا نَصْرُ المُؤْمِنِینَ ) . ( 1 )« و یاری مؤمنان همواره حقی است بر عهده ما » .روایاتی نیز در این باره وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم :1 ـ ابو سعید خدری روایت می کند :قال رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : « من خرج من بیته الی الصلوة و قال اللهم انی اسألک بحق السائلین علیک وأسألک بحق ممشای هذا ، فإنّی لم أخرج اشراً و لا بطراً و لا ریاءً و لا سمعة و خرجت اتقاء سُخطک وابتغاء مرضاتک فأسألک ان تعیذنی من النّار و أنْ تغفرلی ذنوبی انّه لایغفر الذنوب الاّ انت ، اقبل اللّه علیه بوجهه و استغفر له سبعون الف ملک » .« رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : هر کس برای نماز از منزل خارج شود و بگوید : خداوندا ! من از تو می خواهم ، به حقی که دعا کنندگان بر تو دارند و به حق مسیر برای نماز که از روی گردن فرازی و بیهودگی ، یاریا و سُمعه نیست ، بلکه به قصد امان از خشم تو و جلب رضایت توست ؛ از تو درخواست می کنم که مرا از آتش دوزخ برهانی و از گناهانم درگذری که جز توآمرزنده ای نیست ؛ در این حال خداوند بارویی گشاده با او مواجه شود و هفتاد هزار فرشته برای او طلب آمرزش کنند » . ( 2 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . روم / 47 .2 . سنن ابن ماجه : 1/256 شماره 778 ، باب المساجد ؛ مسند احمد : 3/21 .________________________________________ 138 ________________________________________2 ـ عمر ابن خطاب روایت کرده است که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« وقتی که حضرت آدم مرتکب خطا شد به خداوند گفت : خداوندا ! به حق محمّد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) از تو می خواهم از گناهم درگذری . خداوند فرمود : با آنکه هنوز محمّد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را نیافریده ام ، چگونه او را شناختی ؟ آدم پاسخ داد : وقتی مرا آفریدی و از روح خود در من دمیدی ، سرم را بلند کردم و دیدم برپایه های عرش نوشته شده : لا اله الاّ اللّه ، محمّد رسول اللّه ؛ دانستم که تو ، جز اسم بهترین مخلوقت را همراه اسم خود نمی آوری » .خداوند فرمود : درست گفتی ؛ محمد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) محبوبترین انسانها در نزد من است . اگر مرا به حق او بخوانی تو را می آمرزم و اگر محمد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نبود تو را نمی آفریدم » . ( 1 )3 ـ طبرانی از انس بن مالک روایت کرده است : « وقتی فاطمه بنت اسددرگذشت قبری برای او کندند . وقتی کندن قبر به اندازه لحد رسید ، رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) با دست مبارک خود به کندن قبر ادامه دادند و خاک آن را بیرون ریختند . پس ازآماده شدن قبر ، رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) داخل قبر شدند ، لحظاتی در آن خوابیدند و فرمودند : ای خدایی که زنده می کنی و می میرانی و تو زنده جاویدی ! مادرم فاطمه بنت اسد را بیامرز و حجّتش را به او تلقین نما و مدفنش را گسترده ساز ، به حقــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . دلایل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة ، تألیف ابی بکر احمد بن حسین بیهقی : 5/489 ، چاپ ، دار الکتب العلمیه .________________________________________ 139 ________________________________________من و پیامبران قبل از من ، که تو ارحم الرّاحمینی » ( 1 ) .تا کنون از سه نوع توسل بحث شد و دانستیم که دلیل های قرآنی و روایی ، آنها را تأیید می کند و این گمان که توسل به غیرخداوند متعال ، به معنای خدا انگاشتن او و عبادت غیر خداست ، به دو دلیل باطل است :دلیل اول : اگر چنانچه توسل به دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، شخص ایشان و حقّ اوشرک باشد ، باید هرگونه توسّلی را حتی توسل به امور مادی در زندگی روز مرّه ، شرک دانست . زیرا در هر دو صورت ، توسل به علل و اسباب وجود دارد ، عادی یا غیر عادی ، طبیعی یا غیر طبیعی . حال آنکه بداهتاً می دانیم که توسل به علل و اسباب مادی در زندگی روزمره ، به هیچ وجه شرک آمیز نیست .دلیل دوم : در بحث تعریف عبادت دانستیم که عبادت ، خضوع وخاکساری در مقابل کسی همراه با اعتقاد به الوهیت یا ربوبیّت و یا تفویض است . در توسل به انبیاء و صالحین و شهدا ، هیچ یک از این قیود وجود ندارد . توسل به این افراد ، از جهت آن است که آنها را بندگان شایسته خداوند می دانیم و دعایشان را مستجاب می شماریم . آنان در نزد خداوند از منزلت و حقوق ویژه ای برخوردارند و توسل به آنها ، دریای موّاج رحمت الهی را بهــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . معجم طبرانی اوسط : 356 ؛ حلیة الاولیاء : 3/121 ؛ مستدرک حاکم : 3/108 .________________________________________ 140 ________________________________________دنبال دارد .به راستی چگونه می توان توسل به پیام آور توحید را شرک دانست ، با آنکه توسل ما به او ، به دلیل شرک ستیزی او است ؟* * *د ـ توسل به دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و صالحین پس از رحلت آناناز جمله توسل هایی که در بین مسلمانان رایج است ، توسل به دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وانسانهای صالح ، بعد از رحلت آنان است . امّا سئوالی که اینجا مطرح است آنکه ؛ توسل به دعای هر کس در صورتی معقول است که او زنده باشد و درخواست ما را بشنود ، آن را بپذیرد و سپس از خداوند بخواهد که حاجت ما را برآورده سازد ، اما وقتی که او مرد ، از این جهان ، به جهان دیگر منتقل گردید ، دیگر زنده نیست که سخن ما را بشنود .پاسخ آن است که مرگ در فرهنگ قرآن و روایات ، به معنای نابودی و نیستی انسان نیست ، بلکه به معنای انتقال از منزلی به منزل دیگر و ادامه حیات به گونه ای دیگر است که از آن به « زندگی برزخی » تعبیر می کنیم . آیاتی در زمینه اثبات حیات برزخی انسان وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم :آیه اول :( و َلا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَلکِنْ________________________________________ 141 ________________________________________لاتَشْعُرُونَ ) . ( 1 )« و به آنها که در راه خدا کشته می شوند ، مرده نگویید ؛ بلکه آنان زنده اند ولی شمانمی فهمید » .از آنجا که مشرکین می گفتند : یاران محمّد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در جنگها ، بی جهت خود را به کشتن می دهند و با مُردن از بین می روند ؛ قرآن در این آیه پاسخ می دهدچنین نیست ، آنان زنده اند ، گرچه ممکن است مشرکین و سایرین ، این نکته را در نیابند .آیه دوم :( وَلا تحَسْبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ * فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ و َیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عََلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ * یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَة مِنَ اللّهِ وَفَضْل وَأنّ اللّهَ لایُضِیعُ أَجْرَ المُؤْمِنِینَ ) . ( 2 )« [ ای پیامبر ! ] هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند ، مردگانند ! بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند * آنها به خاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به ایشان بخشیده است خوشحالند ، و به خاطر کسانی که هنوز به آنها ملحق نشده اند خوشوقتند که نه ترسی بر آنها است و نه غمی خواهند داشت * و از نعمت خدا و فضل او مسرورند و [ می بینند که ] خداوند پاداشــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . بقره / 154 .2 . آل عمران / 169ـ171 .________________________________________ 142 ________________________________________مؤمنان را ضایع نمی کند » .این آیات به صراحت ، بقاء ارواح و زندگی آنها را پس از جدا شدن از بدن و سایر اجسام مادی مطرح می کند . دقّت در چند فراز از آیه ، این حقیقت را بیشتر روشن می کند :1 ـ ( أَحْیا ءٌعِنْدَ رَبِّهِمْ ) ؛2 ـ ( فَرِحِینَ ) ؛3 ـ ( یُرْزَقُونَ ) ؛4 ـ ( یَسْتَبْشِرُونَ ) ؛فراز دوم ، از تنعّم شهدا به نعمت های الهی سخن می گوید و فراز سوم وچهارم از نعمت های روحی و معنوی .این آیه به وضوح حیات شهدا در فاصله بین مرگ و قیامت را می رساند . شأن نزول این آیه در مورد شهدای بدر و یاشهدای احد می باشد .شهدای بدر 14 نفر بودند ( 8 نفر از انصار و 6 نفر از مهاجرین ) و شهدای احد 70 نفر بودند ( 4نفر از مهاجرین یعنی ؛ حمزة ابن عبدالمطلب ، مصعب ابن عمیر ، عثمان ابن شماس و عبداللّه ابن جحش ؛ و سایر شهدا از انصار بودند ) . البته بر اساس نظریه ای ، آیات مذکور در شأن شهدای هر دو جنگ « بدر » و « احد » نازل شده است .________________________________________ 143 ________________________________________آیه سوم :( وَجاءَ مِنْ أَقْصَی المَدِینَةِ رَجُلٌ یَسْعی قالَ یا قَوْمِ اتَّبِعُوا المُرْسَلِینَ * اِتَّبِعُوا مَنْ لایَسْئَلُکُمْ أَجْراً وَهُمْ مُهْتَدُونَ * وَمالِی لا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ * ءَأَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْْ یُرِدْنَ الرَّحْمنُ بِضُرّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَلا یُنْقَذُونَ * إِنِّی إذاً لَفِی ضَلال مُبِین * إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ * قِیلَ ادْخُلِ الجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ * بِما غَفَرَلِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ المُکْرَمِینَ * وَماأَنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْد مِنَ السَّماءِ وَما کُنّا مُنْزِلِینَ * إِنْ کانَتْ إِلاّ صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ ) . ( 1 )« و مردی [ با ایمان ] از دورترین نقطه شهر با شتاب فرا رسید ، گفت : « ای قوم من ! از فرستادگان [ خدا ] پیروی کنید . از کسانی پیروی کنید که از شما مزدی نمی خواهند و خود هدایت یافته اند . من چرا کسی را پرستش نکنم که مرا آفرید و همگی به سوی او بازگشت داده می شوید ؟ ! آیا غیر از او معبودانی را انتخاب کنم که اگر خداوند رحمان بخواهد زیانی به من برساند ، شفاعت آنهاکمترین فایده ای برای من ندارد و مرا [ از مجازات او ] نجات نخواهند داد ؟ ! اگر چنین کنم ، من در گمراهی آشکاری خواهم بود . [ به همین دلیل ] من به پروردگارتان ایمان آوردم ، پس به سخنان من گوش فرا دهید . » [ سرانجام اورا شهید کردند و ] به او گفته شد : « وارد بهشت شو » گفت : « ای کاش ! قوم من می دانستند که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی داشتگان قرار داده است » و ما بعد از او بر قومش هیچ لشکری از آسمان نفرستادیم وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . یس 20ـ 29 .________________________________________ 144 ________________________________________هرگز سنّت ما بر این نبود . [ بلکه ] فقط یک صیحه آسمانی بود ، ناگهان همگی خاموش شدند » .مفسّران جملگی بر این عقیده اند که آیات فوق در مورد فرستادگان حضرت عیسی علیه السَّلام به منطقه انطاکیه نازل شده است . آنان مردم را به توحید و ترک عبادت غیر خداوند دعوت کردند و در مقابل ، مردم به مخالفت با دعوت آنان برخاستند . مشروح احتجاج آنان در سوره یس آمده است .هنگامیکه فرستادگان حضرت عیسیعلیه السَّلام در حال احتجاج با مردم بودند ، مردی از دور دست شهر فرا رسید و آنان را به خداپرستی دعوت کرد وگفت :« ای کافران ! از این فرستادگان پیروی کنید ، نه از شما مزدی می خواهند ونه در قبال هدایت شما مالی طلب می کنند . آنان به راه حق هدایت شده اند و درمسیر او قدم بر می دارند » سپس اضافه کرد : « چرا من ، کسی را که خلقم کرده ، به من نعمت داده ، هدایتم کرده و شما نیز به سوی او برمی گردید و به دلیل کفرتان مجازات می کند ، عبادت نکنم ؟ آیا از من می خواهید خدایانی غیر او را به خدایی گیرم ؟ در حالیکه آنها نیاز مرا برآورده نمی کنند و از من ضرری دفع نمی نمایند ، شفاعت آنها نفعی به من نمی رساند و از هلاکت و زیان نجاتم نمی دهد » .وقتی با این جملات زمینه را برای ابطال پندار مشرکین و اثبات________________________________________ 145 ________________________________________سستی منطق آنان فراهم کرد ، خطاب به مردم یا فرستادگان عیسیعلیه السَّلام گفت : ( إنِّی آمَنْتُ بِربّکُمْ فَاسْمَعُونَ ) اینجا بود که کفار با سنگ به او حمله کردند و او را به شهادت رساندند .خداوند متعال ، پاداش او را ورود به بهشت قرار داد و فرمود : ( قیل ادخل الجنّة ) و او خطاب به مردمی که او را کشته بودند گفت : ( قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما غَفََرَلِی رَبّی وَجَعَلَنِی مِنَ المُکْرَمِینَ ) .از سوی دیگر ، خداوند متعال به قاتلین فرصت چندانی نداد تا از آسمان فرشتگان عذاب را نازل کند ، بلکه با ساده ترین راه ، با عذابی دفعی ، تمام آنان را هلاک نمود و همه دم فرو بستند و از میان رفتند : ( وَما أَنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْد مِنَ السَّماءِ وَما کُنّا مُنْزِلِینَ * إِنْ کانَتْ إلاّ صِیْحَةً واحِدَةً فَإذا هُمْ خامِدُونَ ) .این آیه به روشنی بر حیات نفس انسان و ادراک و شعور انسان پس ازمرگ و سخن گفتن او با مردمان دنیا دلالت دارد . زیرا دخول در بهشت ( قیل ادخل الجنّة ) و آرزو نمودن او « یا لیت قومی » قبل از برپایی قیامت است . البته بهشتی که در این آیه مطرح شده ، بهشت برزخی است نه بهشت ابدی .آیات گذشته ، در مورد حیات برزخی ارواح شهدا ـ که جان خود را در راه خدا تقدیم کردند ـ بود . آیات دیگری نیز وجود دارد که در مورد بقاء ارواح کفّار بعد از مرگشان و گرفتاری آنان به انواع عذاب________________________________________ 146 ________________________________________است . این گروه از آیات ، بقا وحیات روح انسان را پس از مرگ ، صرف نظر از کافر یا مؤمن بودن ، بیان می کنند . اکنون به ذکر بعضی از آیات مذکور اکتفا می کنیم :آیه چهارم :1 . ( النّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ اَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أشَدّ العَذابِ ) . ( 1 )« [ عذاب آنها ] آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند و روزی که قیامت برپا شود [ می فرماید ] : « آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید . »بر اساس این آیه ، قبل از برپایی قیامت ، آل فرعون هر روز بامداد وشامگاه به عذاب الهی گرفتار می شوند . همچنانکه بعد از قیامت نیز به شدیدترین عذاب مبتلا خواهند شد . به هر حال عذاب قبل از قیامت با بعد از آن متفاوت است و این دو یکی نیستند . این آیه دلالت صریحی بر حیات برزخی کافران دارد .آیه پنجم2 . ( مِمّا خَطِیئاتِهِمْ اُغْرِقُوا فَاُدْخِلُوا ناراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ أنْصاراً ) . ( 2 )« [ آری سرانجام ] همگی به خاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ واردــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . غافر / 46 .2 . نوح / 25 .________________________________________ 147 ________________________________________گشتند و جز خدا ، یاورانی برای خود نیافتند » .مطابق این آیه ، قوم نوح ابتدا غرق شدند و سپس وارد آتش گردیدند و درآنجا یار و یاوری برای خود نیافتند . آتشی که در این آیه مطرح شده ، غیر از آتش دوزخ در روز قیامت است . زیرا در آیه ، پس از غرق شدن قوم نوح « اُغرقوا » ، داخل شدن آنان در آتش جهنم « فادخلوا ناراً » مطرح شده است . یعنی ؛ بلافاصله و بدون گذشت زمانی پس از غرق شدن ، وارد آتش جهنم شده اند . اگر منظور ازآتش ، آتش جهنم در روز قیامت بود ، مناسب بود بفرماید « فیدخلون ناراً » یعنی ؛ در آینده وارد آتش خواهند شد .3 . ( حَتّی إذا جاءَ أحَدَهُمُ المَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما ترََکْتُ کَلاّ إنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ ) . ( 1 )« تا زمانی که مرگ یکی از آنها فرا رسد ، می گوید : « پروردگار من ! مرا باز گردانید * شاید در آنچه ترک کردم [ و کوتاهی نمودم ] عمل صالحی انجام دهم . » [ ولی به او می گویند ] چنین نیست ! این سخنی است که او به زبان می گوید و پشت سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند » .انسان کافر وقتی که با مرگ روبرو می شود ، زندگی بعدی خود را سراسر تیره و تار می بیند و گویی با چشمان خود عذاب دردناک الهی را مشاهده می کند . از این رو درخواست بازگشت به زندگی دنیاــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مؤمنون / 99ـ100 .________________________________________ 148 ________________________________________را می کند و پاسخ می شنود « کلاّ » هرگز ! البته عذابی را که مشاهده می کند ، عذاب برزخی است نه عذاب اخروی . بنابراین در ادامه آیه می فرماید : ( وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ ) .آیات فوق و آیاتی از این دست ، حکایت از وجود حیات و زندگیِ پس از مرگ و انتقال به سرای دیگر دارد . و اگر سخن از « مرگ » می رود ، به لحاظ پایان یافتن زندگی دنیوی و پوسیدن بدن مادی اوست ، ولی روح و نفس او به شکلی دیگر باقی است و براساس استحقاق خود ، متنعّم یا معذّب خواهد بود .ارتباط زندگی دنیوی و برزخی :ممکن است این اشکال مطرح شود که ؛ آیات گذشته ، بیانگر حیات برزخی شهدا و اولیا و حتی کافران است ، اما دلیلی بر وجود ارتباط بین این دو زندگی و شنوا بودن آنان نسبت به سخنان ما وجود ندارد . بحث کنونی ما در این باره است .در پاسخ باید گفت ؛ قرآن کریم در آیات دیگری ارتباط بین حیات دنیویو برزخی را بیان می کند و از دیدن و شنیدن افعال و سخنان ما توسط اموات خبر می دهد و اینکه ارتباط آنها به طور کامل با زندگی دنیایی قطع نشده است . به عنوان نمونه :1 . ( فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ * فَتَولّّی________________________________________ 149 ________________________________________عَنْهُمْ وَقالَ یا قَوْمِ لَقَدْ أبْلَغْتُکُمْ رِسالَةَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ وَلکِنْ لاتُحِبُّونَ النّاصِحِینَ ) . ( 1 )« سرانجام زمین لرزه آنها را فرا گرفت و صبحگاهان [ تنها ] جسم بی جانشان در خانه هایشان باقی مانده بود . [ صالح ] از آنها روی برتافت و گفت : « ای قوم ! من رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ کردم و شرط خیرخواهی را انجام دادم ولی [ چه کنم که ] شما خیرخواهان را دوست ندارید » .این آیه در باره قصه صالح علیه السَّلام پیامبر است . وقتی صالح قوم خود را به پرستش خداوند و نیازردن ناقه سفارش کرد و آنان بر عکس ، به کشتن ناقه و سرپیچی از دستور خداوند پرداختند ، عذاب الهی آنان را در برگرفت و آنان را در سرزمین خود مدفون ساخت . اینجا بود که صالح با قوم هلاک شده خود این چنین سخن گفت :( فَتَولّّی عَنْهُمْ وَقالَ یا قَوْمِ لَقَدْ أبْلَغْتُکُمْ رِسالَةَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ وَلکِنْ لاتُحِبُّونَ النّاصِحِینَ ) .دلیل اینکه این سخنان ، پس از هلاکت و مرگ قوم اوست ، آن کهکلام او با عبارت « فتولی عنهم » شروع شده است . وجود حرف « ف » ( به معنی سپس ) در ( فتولّی ) نشان دهنده تأخیر زمانی این عبارات از هلاکت مردم است .بنابراین اگر ارتباطی بین زندگی دنیا و برزخ نبود ، صالح علیه السَّلامــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اعراف / 78ـ 79 .________________________________________ 150 ________________________________________پیامبر با قوم هلاک شده خود سخن نمی گفت .2 . ( فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ * الَّذِینَ کَذّبُوا شُعَیْباً کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیها الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کانُوا هُمُ الخاسِرِینَ * فَتَولّی عَنْهُمْ وَقالَ یا قَوْمِ لَقَدْ أبْلَغْتُکُمْ رِسالات ِرَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ فَکَیْفَ آسی عَلی قَوْم کافِرِینَ ) . ( 1 )« سپس زمین لرزه آنها را فرا گرفت و صبحگاهان به صورت اجسادی بی جان در خانه هایشان مانده بودند . آنها که شعیب را تکذیب کردند [ آنچنان نابود شدند که ] گویا هرگز در آن [ خانه ها ] سکونت نداشتند ! آنها که شعیب را تکذیب کردند زیانکار بودند . سپس از آنان روی برتافت و گفت : « ای قوم من ! من رسالتهای پروردگار را به شما ابلاغ کردم و برای شما خیرخواهی نمودم با این حال چگونه بر حال قوم بی ایمان تأسف بخورم ! ؟ » .این آیه ، در مورد حضرت شعیبعلیه السَّلام است و حاوی مکالمه شعیب با قوم خود بعد از هلاک شدن آنها می باشد . نحوه دلالت آیه ، مانند آیه قبل است . اگرارتباطی بین دنیا و برزخ نباشد و هلاک شدگان سخن شعیب را نشنوند ، سخن گفتن شعیب با آنها چه معنایی دارد ؟3 . ( وَاسْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلنا اَجَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ ) . ( 2 )« از رسولانی که پیش از تو فرستادیم بپرس : آیا غیر از خداوند رحمان معبودانیــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اعراف 91ـ 93 .2 . زخرف / 45 .________________________________________ 151 ________________________________________برای پرستش قرار دادیم ؟ ! » .در این آیه ، خداوند به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) دستور می دهد مطالبی را از انبیاء پیش از خود سئوال کند . ( زمان سئوال ممکن است شب معراج باشد ) .سنّت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و ارتباط بین دنیا و برزخروایات متضافر بلکه متواتری بر وجود ارتباط بین حیات دنیوی و زندگی برزخی وجود دارد که در صورت گردآوری ، کتاب حجیمی را تشکیل خواهد داد . ما در اینجا به ذکر حدیثی که مورد اتفاق مسلمانان است اکتفا می کنیم و آن ، در مورد سخن گفتن پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) با کفار کشته شده در جنگ بدر است . هنگامیکه در جنگ بدر مسلمانان به پیروزی رسیدند و مشرکین پا به فرار گذاشتند و 70 تن از بزرگان آنان به قتل رسیدند ، جنازه آنان در گودالی ریخته شدو پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) یکایک آنان را خطاب کردند و فرمودند : « ای خفتگان در گودال ، ای عتبة ابن ربیعه ، شیبة ابن ربیعه ، امیة ابن خلف و ای ابا جهل ! ( به همین ترتیب سایر اجساد در گودال را نام بردند ) من وعده پروردگارم را حق یافتم ، آیا شما نیز وعده پروردگارتان را حق یافتید ؟ اصحاب از حضرت پرسیدند : یا رسول اللّه ! آیا مرده ها را صدا می زنید و با آنان سخن می گویید ؟ پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : شما نسبت به آنچه می گویم ، شنواتر از آنهانیستید ، اما آنها توان پاسخ گفتن________________________________________ 152 ________________________________________ندارند » .ابن هشام پس از نقل این روایت می گوید : پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) خطاب به آنها فرمود : « ای در چاه خفتگان ! چه بد خاندانی برای پیامبرتان بودید . شما مرا تکذیب کردید و مردم مرا تصدیق نمودند . شما مرا اخراج کردید و مردم به من پناه دادند . شما با من جنگیدید و مردم مرا یاری دادند و . . . آیا وعده خدایتان را حق یافتید ؟ » . ( 1 )در کتاب صحیح بخاری ، نافع به نقل از ابن عمر روایت کرده است : پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بر بالای گودال جنازه مشرکین ایستاد و فرمود : آیا وعده پروردگارتان را حق یافتید ؟به حضرت گفته شد : آیا با مردگان سخن می گویید ؟ فرمود : شما شنواتر ازآنان نیستید ، امّا آنها پاسخ نمی دهند » ( 2 ) .در پایان خاطر نشان می سازیم که تمامی مسلمین ـ با وجود اختلافات مذهبی در فروع دین ـ در پایان نماز بر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) سلام می فرستند و می گویند :« السلام علیک ایّها النبی و رحمة اللّه و برکاته »امام شافعی و جمعی از فقها به وجوب این سلام پس از تشهد فتوی داده اند و عده ای دیگر به استحباب آن . اما همگی معتقد و متفقند بر اینکه آن حضرت سلام مردم را پاسخ می دهد و سنّت او درــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . السیرة النبویة : 1/649 ؛ السیرة الحلبیه : 2/179 و 180 .2 . صحیح بخاری : 9/98 ، باب « ما جاء فی عذاب القبر » از کتاب « الجنائز » .________________________________________ 153 ________________________________________حیات و مماتش ثابت ویکسان است . ( 1 )به راستی ، اگر با رحلت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ارتباط ما با او می گسست ، خطاب و سلام روزانه ما به او ، چه معنی داشت ؟پرسش و پاسخ :اکنون این سئوال مطرح است که اگر واقعاً بین ما و کسانیکه مرده اند ارتباطی هست ، آیاتی مانند :( فَإنَّکَ لا تُسْمِعُ المَوْتی ) . ( 2 )« تو نمی توانی صدای خود را به گوش مردگان برسانی » .( وَما أنْتَ بِمُسْمِع مَنْ فِی القُبُورِ ) . ( 3 )« تو نمی توانی صدای خود را به گوش آنان که در قبر خفته اند برسانی » .به چه معناست ؟پاسخ آن است که ، با توجه به آیات گذشته مراد از اِسماع ( شنواندن ) در اینجا ، « اِسماءِ مفید و مؤثر » است و واضح است که شنیدن اموات یا کسانیکه درقبرند ، اگر در حال کفر مرده باشند ، بی فایده است . مگر نه این است که پیامبر در ضمن حدیثیــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تذکرة الفقهاء : 3/333 ، مسأله 294 ؛ الخلاف : 1/47 .2 . روم / 52 .3 . فاطر / 22 .________________________________________ 154 ________________________________________فرمودند : « مرده ، صدای کفش تشییع کنندگان را می شنود » . این حدیث در صحیح بخاری به نقل از انس ابن مالک چنین روایت شده است :قال رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : « ان العبد اذا وضع فی قبره و تولّی عنه اصحابه حتی انّه لیسمع قرع نعالهم اتاه ملکان فیُقعدانه فیقولان له ما کنت تقول فی هذا الرجل محمّد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فیقول : اشهد انه عبد اللّه ورسوله . . . » . ( 1 )« پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : وقتی بنده ای را در قبر جای می دهند و دوستان او پراکنده می شوند و او صدای کفش آنها را می شنود ، دو فرشته می آیند و او را می نشانندو می پرسند : درباره کسی به نام محمّد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) چه می گویی ؟ و اوجواب می دهد : شهادت می دهم که او بنده و رسول خداست و . . . » .پیش از این گذشت که وقتی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در نیمه های شب برای زیارت قبور به بقیع می رفتند ، می فرمودند :« سلام بر شما ای گروه مؤمنان ! آنچه به شما وعده داده شده بود محقّق شد و فردای قیامت پاداش نیک خود را دریافت می کنید . ما نیز ان شاء اللّه به شما خواهیم پیوست . خدایا ! اهل بقیع را بیامرز » ( 2 ) .مسلمانان همگی بر امکان عذاب میت در قبر عقیده دارند .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح بخاری : 2/90 ، باب « المیت یسمع خفق النعال » .2 . صحیح مسلم : 3/63 ، کتاب « الجنائز » ، باب « ما یقال عند دخول القبر » .________________________________________ 155 ________________________________________بخاری از ابنة خالد بن سعید ابن عاص نقل می کند که : « از پیامبر شنیدم که از عذاب قبر به خداوند پناه می برد » .و نیز از ابوهریره روایت می کند : رسول خدا همیشه دعا می کرد : « اللّهم انی اعوذ بک من عذاب القبر و من عذاب النار » .« خداوندا ! از عذاب قبر و عذاب دوزخ ، به تو پناه می برم » . ( 1 )روایات فوق همگی مؤیّد آن هستند که مراد از نفی اِسماع در آیه موردسئوال ، اِسماع مفید و مؤثر است .این آیه نیز برداشت فوق را تأیید می کند :( حَتّی إذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاّ انَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إلی یَوْمِ یْبْعَثُونَ ) . ( 2 )تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد ، می گوید : « پروردگار من ! مرا باز گردانید . شاید در آنچه ترک کردم [ و کوتاهی نمودم ] عمل صالحی انجام دهم » [ ولی به او می گویند : ] چنین نیست این سخنی است که او به زبان می گوید و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند » .این آیه به صراحت ، درخواست کفّار از خداوند برای برگشت به دنیا و انجام عمل صالح و ردّ درخواست آنان را با کلمه « کلاّ » مطرحــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح بخاری : 2/99 ، کتاب « الصلوة » ، باب « التعوّذ من عذاب القبر » .2 . مؤمنون / 99 و 100 .________________________________________ 156 ________________________________________می کند . بر این اساس ، آرزوی آنها برای انجام عمل صالح بی فایده و بی اثر است ، همچنانکه شنیدن مرده ها بی فایده است . مرده ها می شنوند اما شنیدن آنها اثری ندارد ، نه آنکه اصلاً نمی شنوند ، زیرا نشنیدن آنها با آیات و روایات صریحی که قبلاً گذشت مخالف است .* * *هـ . درخواست شفاعتامت اسلامی بر این نکته متفقند که شفاعت ، اصلی از اصول اسلام است که قرآن و سنّت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و احادیث عترت طاهره آن را بیان کرده اند . گرچه دربرخی خصوصیات شفاعت اختلاف نظر وجود دارد ، اما در مورد اصل آن ، هیچیک از مسلمانان مخالفتی ندارند . مطابق نظر تمام اندیشمندان و علمای مسلمان ، پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) یکی از شفاعت کنندگان در روز قیامت است . اکنون باید دید همچنانکه می توان از خداوند درخواست شفاعتِ پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را کرد و گفت : خداوندا ! در روز قیامت شفاعت پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در مورد ما را بپذیر ، آیا می توان از خود پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) درخواست شفاعت کرد و گفت : یا رسول اللّه ! در نزدخدا برای ما شفاعت کن ؛ یا خیر ؟با توجه به نکات ذیل ، پاسخ این سئوال روشن خواهد شد .نکته اول : حقیقت شفاعت ، دعای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) یا ولیّ خدا در________________________________________ 157 ________________________________________حق انسان گنهکار است و درخواست دعا از صالحین ، هیچ مانعی ندارد . لذا اگر کسی بگوید : « یا وجیهاً عنداللّه اشفع لنا عنداللّه » به این معنا است که ، ای انسان شایسته در نزد خدا ! برای ما دعا کن . آیا هیچ مسلمانی می تواند در جواز این کار تردید کند ؟دلیل اینکه شفاعت همان طلب دعاست ، روایتی است که مسلم به نقل از عبداللّه ابن عباس آورده است . ابن عباس می گوید : از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) شنیدم که فرمود :« ما مِن رجل مسلم یموت فیقوم علی جنازته اربعون رجلاً لایشرکون باللّه شیئاً الاّ شفّعهم اللّه فیه »« اگر مسلمانی بمیرد و 40 نفر مؤمن که هیچ گونه شرکی نسبت به خدا ندارند ، بر جنازه او حاضر شوند ، خداوند شفاعت آنان ( دعای مغفرت آنان ) را در حق او خواهد پذیرفت » . ( 1 )بنابراین با توجه به اینکه بازگشت درخواست شفاعت ، به درخواست دعاست ، هیچ مانعی نسبت به درخواست شفاعت از انسانهای صالح وجود ندارد .نکته دوم : نحوه رفتار و سیره مسلمین بیانگر وجود درخواست شفاعت در زمان پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و پس از ایشان است . در سنن ترمذی به نقل از انس ابن مالک آمده است : از پیامبر خواستم در روز قیامت مرا شفاعت کند . پیامبر پذیرفت . پرسیدم : یا رسول اللّه ! در آن روزــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 3/53 ، کتاب الجنائز ، باب « من صلی علیه اربعون شفعوا فیه » .________________________________________ 158 ________________________________________شما را کجا بیابم ؟ فرمود : « اولین نقطه ای از صراط که به دنبال من باشی ، مرا خواهی یافت » . ( 1 )ابن هشام در کتاب سیره خود می نویسد : « وقتی رسول خدا چشم از جهان فرو بست ، ابوبکر پرده از روی حضرت برگرفت و برگونه هایش بوسه زد و گفت : پدر و مادرم به فدایت ، مرگی که خداوند بر تو نوشته بود چشیدی ؛ پس ازاین ، طعم مرگ را هرگز نخواهی چشید » . ( 2 )سید رضیرحمه اللّه در نهج البلاغه می گوید : « وقتی علی علیه السَّلام غسل دادن پیامبر را به پایان برد ، جملاتی گفت که در پایان آن چنین جملاتی بود :پدر و مادرم به فدایت ، پاک زیستی و پاک رفتی ، ما را در نزد خدای خود یاد کن » ( 3 ) .این کلام امام علیه السَّلام ، اثبات می کند در درخواست شفاعت ، فرقی بین زنده بودن شفیع ومرده بودن او نیست . صحابه ، بعد از رحلت پیامبر ، از ایشان درخواست دعا می کردند .گمان شرک آمیز بودن طلب شفاعت از شفیع واقعی ، گمانــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن ترمذی : 4/621 ، کتاب صفة القیامة .2 . السیرة النبویة : 2/656 چاپ سال 1375 هـ ق . این روایت ، بیانگر ارتباط بین زنده ها و اموات است و به همین جهت به ذکر آن پرداختیم .3 . نهج البلاغه : خطبه شماره 23 .________________________________________ 159 ________________________________________باطل ونادرستی است . مراد از شرک در اینجا شرک در عبادت است و قبلاً دانستیم که مقوّم عبادت ، اعتقاد به الوهیت یا ربوبیّت و یا تفویض است .کسی که از انسانهای صالح ( کسانیکه اجازه شفاعت دارند ) درخواست شفاعت می کند ، از آن جهت است که آنها را بندگان مقرّب و آبرومند خداوندمی داند و به همین جهت از آنها درخواست دعا می کند . اگر درخواست دعا از میت عبادت او محسوب شود ، باید درخواست دعا از انسان زنده هم عبادت اومحسوب شود . زیرا واقعیت عمل ( درخواست دعا ) در هر دو صورت یکی است و تفاوتی ندارد .مقایسه شفاعت خواستن از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) با شفاعت خواستن بتپرستان از بت ها ، قیاسی مع الفارق است . مشرکین با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت بت ها ، از آنان درخواست شفاعت می کردند ، اما انسان موحدهرگز پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را ؛ اله و یا ربّ و یا زمامدار هستی نمی داند . بین این دو طرز فکر فاصله ای بسیار است . اعمال و رفتار انسانها با نیّت آنها ارزیابی می شود نه با صورت و شکل ظاهری آن .161 ________________________________________6. بهره مندی اموات از اعمال زنده هاوقتی ایمان با عمل صالح توأم باشد ، مفید به حال انسان خواهد بود ؛ امااگر ایمان بدون عمل صالح باشد ، نفعی عاید او نخواهد شد . به همین دلیل در اکثر آیات قرآن ، ایمان و عمل صالح همراه یکدیگر ذکر شده اند . مانند :( إلاّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ ) . ( 1 )« مگر کسانیکه ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند » .تکیه بر ایمان ، بدون انجام عمل صالح ، کاری احمقانه است .علیعلیه السَّلام در فرازی از نهج البلاغه بر اهمیّت عمل تأکید می کند و می فرماید :« فَالْیَوْمَ عملٌ ولاحساب ، وغَداً حسابٌ ولا عمل » ( 2 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . عصر / 3 .2 . نهج البلاغه ، خطبه 42 .________________________________________ 162 ________________________________________« امروز ، روز عمل است و حسابی در بین نیست و فردا روز حساب است و عملی کار ساز نیست » .و در خطبه ای دیگر می فرماید :« الا و انّ الیوم المضمار و غداً السباق والسبقة الجنّة و الغایة النار ، أفلا تائب من خطیئة قبل منیّّته ، ألا عامل لنفسه قبل یوم بُؤسه ؟ » . ( 1 )« بدانید که امروز ریاضت است و فردا مسابقت ؛ و خط پایان ، بهشت برین است وآن که بدان نرسد در دوزخ جایگزین . آیا کسی نیست که از گناه توبه کند پیش از آنکه مرگش سر رسد ؟ آیا کسی نیست که کاری کند ، پیش از آنکه روزبدبختی اش در رسد ؟ » .بهره مندی انسان از نتیجه عمل خود و دیگرانهمچنانکه انسان از نتیجه اعمال خود مانند نماز و روزه برخوردارمی شود ، از نتیجه اعمال دیگران نیز اگر نقشی در آنها داشته باشد ، بهره مندمی شود . مانند : صدقه جاریه ، علم قابل استفاده برای دیگران ، تربیت فرزندی صالح که برای او دعا کند ، ساختن پُل ، نهر آب ، مدرسه ، راه و . . . .در این مثالها ، میت از ثواب صدقات ، علوم و دعای فرزندــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . نهج البلاغه ، خطبه 27 .________________________________________ 163 ________________________________________خود بهره مند می شود . زیرا این اعمال توسط او انجام شده و پس از مرگش به یادگار مانده است .در صحیح مسلم ، روایتی از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) اسلام نقل شده است که می فرماید :« اذا مات الانسان انقطع عنه عمله الاّ من ثلاثة : الاّ من صدقة جاریة ، او علم ینتفع به او ولد صالح یدعو له » ( 1 )« هنگامیکه انسان می میرد از اعمال خود فاصله می گیرد ، مگر از سه عمل : صدقه جاری ، علم سودمند و فرزند صالحی که برای او دعا کند » .صحیح مسلم ، روایت دیگری از جریر ابن عبداللّه نقل کرده است :« قال رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : من سنّ فی الاسلام سنّة حسنة فعمل بها بعده کتب له مثل اجر من عمل بها و لا ینقص من اجورهم شیء ، و من سنّ فی الاسلام سنّة سیئة فعمل بها بعده ، کتب علیه مثل وزر من عمل بها و لا ینقص من اوزارهم شیء » . ( 2 )« رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : اگر کسی در بین مسلمانان سنت حسنه ای به جا گذارد و پس از مرگ او بدان عمل کنند ، اجری مساوی با اجر عامل آن برای او ثبت است و از اجر هیچیک از عامل و میّت کم نخواهد شد وبرعکس اگر کسی سنتــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 5/73 ، کتاب الهبات ، باب « وصول ثواب الصدقات إلی المیت » .2 . صحیح مسلم : 8/61 ، کتاب علم ، باب « من سنّ سنة حسنة أو سیئة » .________________________________________ 164 ________________________________________سیئه ای در بین مسلمانان به جا گذارد و پس از او بدان عمل کنند ، وزری مساوی وزر عامل آن برای او ثبت است و از وزر هیچیک ازعامل و میت کاسته نخواهد شد » .بر اساس این روایت ، انسان پس از مرگ خود ، از نتیجه عمل فرد دیگر برخوردار می شود . زیرا دیگری را به انجام آن فعل تشویق و ترغیب نموده است . کسی که سنّت حسنه ای به یادگار گذاشته ، در واقع دیگران را به پیروی از عمل خود دعوت کرده است .اینک آیا در صورتیکه میت نقشی در اعمال انسانهای پس از خود نداشته باشد ، ثواب عمل آنان با اهدا به روح میت ، به میت می رسد یا خیر ؟مطابق ظواهر آیات و روایات ، خداوند متعال بنا به جود و فضل بی پایان خود ، اگر عمل صالحی به نیابت میت انجام شود و ثوابش را به او هدیه کنند ، ثواب آن عمل صالح را به روح میت می رساند . آیات ذیل نمونه ای از این دست است :1 . استغفار ملائکه برای مؤمنین :( اَلذَّیِن َیَحْمِلُونَ العَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیُؤْمِنُونَ بِهِ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعَتْ کُلّ شَی رَحْمَةً وَعِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَقِهِمْ عَذابَ الجَحِیمِ ) . ( 1 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مؤمن / 7 .________________________________________ 165 ________________________________________« فرشتگانی که حامل عرش اند و آنها که گرداگرد آن [ طواف می کنند ] تسبیح وحمد پروردگارشان را می گویند و به او ایمان دارند و برای مؤمنان استغفار می کنند [ و می گویند : ] پروردگارا ! رحمت و علم تو همه چیز را فرا گرفته است ؛ پس کسانی را که توبه کرده و راه تو را پیروی می کنند بیامرز و آنان را از عذاب دوزخ نگاه دار » .( تَکادُ السَّمواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَالمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الأَرْضِ اَلا إنَّ اللّهَ هُوَ الغَفُورُ الرَّحِیمُ ) . ( 1 )« نزدیک است آسمانها [ به خاطر نسبتهای ناروای مشرکین ] از بالا متلاشی شوندو فرشتگان پیوسته تسبیح و حمد پروردگارشان را به جا می آورند و برای کسانی که در زمین هستند استغفار می کنند . آگاه باشید ! خداوند آمرزنده ومهربان است » .2 . دعا برای مؤمنان پیشین :( وَالَّذِینَ جاؤُوا مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْلنَا وَلإخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالإِیْمانِ وَلا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا إنَّک رَؤُوفٌ رَحِیمٌ ) . ( 2 )« کسانیکه بعد از آنها [ مهاجران و انصار ] آمدند و می گویند : « پروردگارا ! ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز و در دلهایمان حسد وکینه ای نسبت به مؤمنان قرار مده . پروردگارا ! تو مهربان و رحیمی » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . شوری / 5 .2 . حشر / 10 .________________________________________ 166 ________________________________________اگر استغفار ملائکه و دعای مؤمنین ، فایده ای به حال اهلایمان وپویندگان راه هدایت نداشت ، نقل قول خداوند سبحان از آنان ، بی معنا بود .علاوه بر آیات فوق ، روایات بی شماری در این زمینه وجود دارد که به نمونه ای از آنها اشاره می کنیم :1 . مسلم به نقل از عایشه از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) روایت می کند :« مَن مات و علیه صیام صام عنه ولیُّه » . ( 1 )« هر کس بمیرد و بر ذمه او روزه باشد ، ولیّ او می تواند به جای او روزه بگیرد » .2 . همچنین مسلم از ابن عباس نقل می کند : مردی به محضررسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رسید و پرسید :« یا رسول اللّه ! مادرم در گذشته و یک ماه روزه بر ذمه داشته است . آیامی توانم از طرف او قضای روزه هایش را به جا آورم . پیامبر جواب دادند : آری ! پرداخت حق خداوند سزاوارتر [ از پرداخت حقوق مردم ] است » . ( 2 )3 . سعد ابن عباده می گوید : « به رسول خدا عرض کردم ، مادرم در گذشته است ونذری بر عهده داشته ، آیا می توانم با آزادــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 3/155 و 156 ، باب « قضاء الصیام عن المیت » ، روایات دیگری در این باب است که به جهت اختصار از ذکر آنها خودداری نمودیم .2 . همان .________________________________________ 167 ________________________________________کردن بنده ای ، نذر او را ادا کنم ؟ حضرت پاسخ داد : از طرف مادرت ، بنده ای آزاد کن » . ( 1 )4 . ابوهریره روایت می کند : مردی از رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) پرسید : پدرم وفات یافته و مالی بر جای گذاشته و در مورد آن وصیت نکرده است . آیا برای بخشش گناهانش می توانم از اموال او صدقه دهم ؟ حضرت فرمودند ، آری . ( 2 )5 . سعد ابن عباده می گوید از رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) پرسیدم : مادرم در گذشته است ، چه صدقه ای برای او بهتر است ؟ فرمود : آب . سعد چاهی کند و گفت : [ ثواب استفاده مردم از این چاه ] برای اُمّ سعد . ( 3 ) ( هذه لاُمّ سعد ) .حرف لام در جلمه « هذه لأُمّ سعد » لام اختصاص است ، نظیر آیه :( إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراء ) . ( 4 )« زکات ها مخصوص فقرا است » .و نشانگر موردی است که صدقه در آن مصرف می شود و از قبیل لامی که بر لفظ جلاله « اللّه » ، در عبارت « نذرتُ للّه » آمده وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن نسائی : 6 / 253 ، باب « فضلالصدقة علیالمیّت » .2 . صحیح مسلم : 5/73 ، کتاب « الهیات » ، باب « وصول ثواب الصدقات إلی المیت » .3 . سنن ابی داود : 2/130 شماره 1681 ، باب « فی فضل سقی الماء » .4 . توبه / 60 .________________________________________ 168 ________________________________________نشان دهنده هدف نذر ـ تقرب به خدا ـ می باشد ، نیست .احادیث فوق ، اندکی از بسیار بود . برای اطلاع از روایات دیگر می توان به منابع روایی مراجعه نمود . ( 1 )با توجه به همین روایات ، مذاهب چهارگانه اهل سنّت فتوی به برخورداری میّت از اعمال انسانهای در حال حیات داده اند ، حتی اگر به انجام آن اعمال وصیت نکرده و هیچ سهمی در محقق شدن آنها نداشته باشند .بنابر روایات و فتاوای مذکور ، قاعده کلی آن است که ثواب هر عمل خیری مانند روزه ، حج و . . . که به نیابت از میت انجام شود ، به میت می رسد و ازآن برخوردار می گردد .اکنون در می یابیم که رفتار مسلمانان در انجام اعمال صالح و نثار ثواب آن به روح دوستان و آشنایان خود صحیح است و کتاب و سنت آن را تأیید می کند . در واقع مسلمانان در این رفتار خود و مشابه با آن در دادن غذا و توزیع آب بر مزار انبیاء و اولیاء ، به نیت رسیدن ثواب آن به ارواح مطهر آنان ، از سعد ابن عباده الگو گرفته اند که با تأیید پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) چاه آبی حفر کرد و ثواب استفاده از آن را به روح مادرش نثار نمود . مسلمانان نیز مانند سعد ، پرستش میت را در نظر ندارند و به دنبال رسانیدن ثواب و خیر به اموات خود هستند .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ر . ک : صحیح مسلم : 5/73ـ 78 ، کتاب نذر ؛ سنن نسایی : 6/251 باب « فضل الصدقة علی المیّت » .________________________________________ 169 ________________________________________نذر برای اموات :نذر یعنی ؛ مُلزم کردن خود به انجام عملی خاص ، در صورت برآورده شدن حاجت خود . مانند اینکه بگوید : اگر در امتحان موفق شوم ، برعهده من است که برای رضای خداوند یک دوره قرآن ختم کنم .این نذر شرعی است و باید نذر فقط برای خداوند باشد نه غیر .و گاهی در ضمن نذر ، متعهد می شود که ثواب عمل را به نزدیکان خود مانند پدر و مادر یاانبیاء و اولیاء الهی اهدا کند و می گوید : « نذرتُ للّه اَنْ أختم القرآن واهدی ثوابه لفلان » . یعنی ؛ برای خداوند نذر می کنم یک دوره قرآن قرائت کنم و ثواب آن را به روح فلانی اهدا نمایم .از جهت دستور زبان عربی ، لام « للّه » با لام « لفلان » متفاوت است . لام « للّه » ، هدف نذر را که تقرب به خداوند متعال است بیان می کند ، امّا لام « لفلان » ، موردمصرف و کسی که ثواب عمل عاید او می شود را بیان می کند .اینگونه نذر ، که عملی را برای خداوند انجام دهند اما ثواب آن را نثارروح اولیای الهی و بندگان صالح او نمایند ، در بین مسلمانان شایع و معمول است و گاهی به صورت مختصر می گویند : ( مثلاً ) : « این گوسفند را برای پیامبر نذر می کنم » ، که در________________________________________ 170 ________________________________________این عبارت ، « پیامبر » به عنوان مورد مصرف ثواب ذکر شده است . هر دو نوع استعمال « لام » در قرآن کریم وجود دارد : مثال نوع اول ، آیه ای است که به نقل از زن عمران می فرماید :( رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً ) . ( 1 )« خداوندا ! آنچه را در رحم دارم برای تو نذر کردم » .لام در « لک » مانند لام در جلمه « صلّیتُ للّه و نذرت للّه » است که هدف نذر را بیان می کند .مثال نوع دوم ، آیه :( إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَالمَساکِین ) . ( 2 )« زکات ها مخصوص فقرا و مساکین است » .می باشد که لام در « للفقراء » ، مورد مصرف صدقات را معین می کند . مانند آنکه به طور خلاصه بگوئیم : « این نذر برای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) یا امامعلیه السَّلام است » . قبلاً گذشت که وقتی سعد ابن عبادة چاه آبی کَند ، گفت : « ثواب استفاده از این چاه ، برای مادر سعد » . حاصل آنکه ، نذر کردن برای اولیای الهی وانسانهای صالح بنابر توضیحاتی که گذشت ، بی اشکال است .اکنون برای زیادت توضیح به ذکر جملاتی از برخی متفکرینــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آل عمران / 35 .2 . توبه / 60 .________________________________________ 171 ________________________________________واندیشمندان مسلمان می پردازیم :خالدی در کتاب « صلح الاخوان » می نویسد : « مسئله نذر ، دایرمدار نیّت و انگیزه نذر کنندگان است ، چرا که « انّما الاعمال بالنیات » . چنانچه قصد نذر کننده ، خود میّت و تقرب به او باشد قطعاً چنین نذری جایز نیست . اما اگر قصد او خداوند متعال باشد ولی نفع آن به گونه ای به انسانها برسد و ثوابش به میت موردنظر ، نه تنها جایز است بلکه وفا به این نذر واجب خواهد بود . البتّه در بهره برداری و انتفاع از نذر ، تفاوتی بین تعیین نحوه انتفاع و یا مطلق آوردن آن نیست ولی اگر سره عرفی بر صرف آن در مورد خاص باشد ، باید از آن پیروی کرد » . ( 1 )« عزّامی » نیز در کتاب « فرقان القرآن » آورده است : « . . . اگر کسی در موردانگیزه مسلمانان از نذر و قربانی برای انبیاء و صالحین تحقیق کند ، به این نتیجه خواهد رسید که انگیزه ای جز صدقه دادن از طرف آنها و اهداء ثواب آن به روح اموات ندارند . اجماع اهل سنّت بر آن است که صدقه انسانهای در حال حیات به اموات می رسد و مفید به حال آنهاست . روایاتی که در این زمینه وجود دارند ، صحیحه و مشهوره هستند » ( 2 ) .ابو داود از میمونة نقل می کند که پدرم از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) پرسید :« یا رسول اللّه ! من نذر کرده ام چنانچه خداوند به من پسریــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صلح الاخوان . ص 102 به بعد .2 . فرقان القرآن : 133 .________________________________________ 172 ________________________________________عطا کرد ، چند گوسفند در منطقه « بوانة » ذبح کنم . » ( او می گوید : من درست متوجه نشدم ، اما میمونه از 50 گوسفند سخن می گفت . )پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمودند : آیا در آن منطقه بُتی وجود دارد ؟ پدر میمونه گفت : خیر .حضرت فرمودند : به نذر خود برای خدا ، وفا کن . ( 1 )همچنانکه ملاحظه می شود پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بر سئوال خود در مورد وجود بت در جاییکه ذبح صورت می گیرد تأکید دارند و این نشان می دهدکه تنها نذری حرام است که برای بت ها و صنم ها باشد زیرا عادت مردم جاهلی بر آن بود . چنانکه قرآن می فرماید :( . . . وَما ذُبِحَ علَی َالنُّصُبِ . . . ذلِکُمْ فِسْقٌ ) . ( 2 )« آنچه برای بت ها کشته می شود . . . فسق و گناه است » .هر انسانی که در احوال و رفتار زائران عتبات مقدسه و مرقد اولیای صالح خداوند دقت کند ، درمی یابد که نذر آنان برای خداوند و جلب رضایت اوست و ذبح خود را با نام خدا انجام می دهند و هدف آنان بهره مندی صاحب قبر از ثواب قربانی و برخورداری فقرا از گوشت آن است .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن ابی داود : 2/81 .2 . مائده / 3 .________________________________________ 173 ________________________________________7 . تبرّک به آثار انبیاء و صالحینسنّت خداوند حکیم بر رسانیدن فیض خود بر مردم از طریق علل واسباب عادی است . اما گاهی و به دلایلی فیض خود را از طریق علل و عوامل غیر معمول و خارق العاده جاری می سازد . این موارد یا مربوط به اعجاز و اثبات نبوت است و یا تکریم و بزرگداشت شخصی خاص .نوع اول ، مانند معجزاتی که به دست انبیاء الهی و با اذن خداوند متعال در مقام دعوت به دین و تحدّی صورت گرفته است . آیاتی از قرآن ، برخی ازمعجزات انبیاء را برشمرده است .در مورد نوع دوم ، به ذکر دو نمونه اکتفا می کنیم :1 . ( کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیّا المِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ اَنّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِاللّهِ إِنَّ اللّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِساب ) . ( 1 )« . . . هر زمان زکریا وارد محراب او می شد غذای مخصوصی در آن جاــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . آل عمران / 37 .________________________________________ 174 ________________________________________می دید . ازاو پرسید : ای مریم ! این را از کجا آورده ای ؟ ! گفت : « این از سوی خداست . خداوند به هر کس بخواهد بی حساب روزی می دهد » .2 . ( وَهُزِّّی إلَیْکِ بِجِزْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیّاً ) . ( 1 )« و این تنه نخل را به طرف خود تکان ده ، رطب تازه ای برتو فرو می ریزد » .این آیات بیانگر ظهور فیض خداوند بر اولیای خاص او ، از باب « کرامت » اند نه اعجاز . حضرت مریم علیها السَّلام ادعای نبوت نداشت تا به وسیله این کرامات تحدّی کند ، بلکه فیوضاتی از جانب خداوند متعال در برهه هایی از زمان شامل حال او می شد .قریب به همین مضمون ، در آیه ذیل وجود دارد :( إِذْهَبُوا بِقَمِیصِی هذا فَاَلْقُوهُ عَلی وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً . . . * فلمّا ان جاء البشیر القیه علی وجهه فارتدّ بصیراً ) . ( 2 )« این پیراهن مرا ببرید و بر صورت پدرم بیندازید تا بینا شود . . . اما هنگامیکه بشارت دهنده فرارسید آن [ پیراهن ] را به صورت او افکند ناگهان بینا شد » .بدون تردید یوسف علیه السَّلام در مقابل برادران خود مدعی نبوت نبود تابه وسیله این کرامت در مقام تحدّی قرار گیرد ، بلکه این تفضّلی از جانب خداوند بود تا بینایی پدرش یعقوب باز گردد .آیات مذکور به ما می آموزد ، فیض و فضل خداوند از دو طریق بربندگانش نازل می شود ؛ گاهی از طریق اسباب عادی و مادی ، و گاهی از طریق اسباب غیر عادی ؛ گرچه تأثیر هر دو طریق عادی وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مریم / 25 .2 . یوسف / 93ـ 96 .________________________________________ 175 ________________________________________غیر عادی به اذن و اراده الهیوابسته است . بر همین مبنا ، مسلمانان به آثار رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) از قبیل : موی آن حضرت ، آب وضو ، لباس ، ظروف و بدن مطهر آن حضرت و . . . تبرک می جستند ، تا اینکه به صورت سنّتی در بین صحابه در آمد و سپس تابعین و صالحین در عصرهای بعدی از آنان پیروی نمودند .ابن هشام در کتاب خود ، در ضمن فصلی که برای صلح حدیبیه گشوده است می نویسد : « قریش ، عروة ابن مسعود ثقفی را به نزد پیامبر فرستادند . اومدّتی در محضر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نشست و پس از آنکه از قصد پیامبر برای حرکت به طرف مکه خبر دار شد ، به سوی قریش بازگشت و از آنچه دیده بود گزارش دادو گفت : وقتی محمّد وضو می گیرد اصحابش برای گرفتن آب وضوی او از یکدیگر سبقت می گیرند و هر مویی که از سر او می افتد بر می دارند . . . سپس ادامه داد : ای قبیله قریش ! من ، کسری ، قیصر و نجاشی را فرمانبردار حکومت او دیدم . به خدا سوگند هرگز فرمانروایی را در میان قوم خود ، مانند محمد در بین یارانش ندیدم . من گروهی را دیدم که به هیچ قیمتی حاضر به تسلیم محمد نیستند ، اینک خود دانید ! » ( 1 ) .بسیاری از اندیشمندان مسلمان ، وقایعی را که در زمینه تبرّک صحابه به آثار پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رخ داده است ، ثبت و ضبط کرده و کتابهاــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . السیرة النبویة : 2/314 ، صلح حدیبیه .________________________________________ 176 ________________________________________نوشته اند . محور این کتاب ها پیرامون : تبرّک با کام برداری اطفال به وسیله پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، تبرک به وسیله مسح یا مس پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، استفاده از آب وضو و غسل و باقیمانده خوردنیها و نوشیدنیهای آن حضرت است . البته تبرک جستن صحابه منحصر در این موارد نیست ، آنان از آبی که حضرت در آن دست کرده یا از آن نوشیده ، مو ، عرق ، ناخن ، ظرف آب ، جای لب ها ، منبر ، سکه های طلایی که به کسی داده بودند و بالاخره به قبر آن حضرت تبرک می جستند و با گذاردن گونه های خود بر تربت پاک آن حضرت ، اشک می ریختند .علامه محقق ، محمد طاهر ابن عبدالقادر ، از علمای مکه مکرّمه ، کتابی با عنوان « تبرّک الصّحابه » نگاشته است . در بخشی از این کتاب آمده است :« صحابه رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که الگوی هدایت یافتگان و صالحانند ، بر تبرّک به آثار رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، اتفاق نظر دارند . آنان خود از مو ، آب وضو ، عرق ، لباس ، ظروف ، تماس با بدن آن حضرت و . . . تبرّک می یافتند . اینگونه تبرّکها در زمان آن حضرت انجام می شد و ایشان باعدم مخالفتشان ، آن را تأیید می کردند و این خود دلیل محکمی بر مشروعیّت این اعمال است و اگر مشروعیت نداشت و مورد تأیید آن حضرت نبود ، قطعاًپیامبر از آن نهی می کردند و جلوگیری می نمودند .احادیث صحیح و اجماع صحابه ، علاوه بر آنکه دلیل________________________________________ 177 ________________________________________مشروعیت تبرّک به آثار پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است ، دلیل بر ایمان قوی ، شدّت محبّت ، علاقه و اطاعت صحابه نسبت به رسول گرامی اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است . در این باره شاعر سروده است :امرُّ علی الدیار دیارِ لیلیو ما حبّ الدیار شغفن قلبیاقبل ذا الجدار و ذا الجداراولکن حبّ من سکن الدیارا ( 1 )بر دیار لیلی می گذرم و بر دیوارهای آن بوسه می زنم .امّا دوستی آن دیار نیست که قلبم را شیفته خود کرده ، بلکه دوستی ساکن آن دیار چنینم نموده است .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تبرک الصحابة ، ص 50 .________________________________________ 179 ________________________________________8. جشن میلاد پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و مسئله بدعتمعنای لغوی بدعت ، نو آوری و ابداع است و معنای اصطلاحی آن ، وارد کردن امور غیر دینی در دین و دینی شمردن آنهاست . تمامی مسلمانان ، با تکیه بر ادله حرمت بدعت ـ به معنای اصطلاحی ـ معتقد به حرمت آن هستند .کتاب قاموس اللغة ، در معنای اصطلاحی بدعت آورده است : « بدعت داخل کردن چیزی در دین پس از کامل شدن آن و یا پس از رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، از روی دلخواه و خواهش های نفسانی است . » بنابراین ، معنای جامع بدعت ، افترا و تهمت بستن بر خداوند و پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و دینی دانستن آنهاست .قرآن می فرماید :( آللّهُ اَذِنَ لَکُمْ اَمْ عَلیَ اللّهِ تَفْتَرُونَ ) . ( 1 )« بگو ! آیا خداوند به شما اجازه داده یا بر خدا افترا می بندید [ و از پیش خود حلال و حرام می کنید ] » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . یونس / 59 .________________________________________ 180 ________________________________________بر طبق این آیه ، هر چیزی که بدون اذن و اجازه خداوند به او نسبت داده شود ، افترا و حرام است . همچنین می دانیم ؛ دینی شمردن امور غیرِ دینی یا اموری که معلوم نیست دینی است یا نه ، افترا بر خداوند محسوب می شود .در آیه ای دیگر ، مفتری بر خداوند ، ظالم ترین انسان معرفی شده است :( وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلیَ اللّهِ کَذِباً اَوْ کَذَّبَ بِ آیاتِهِ إِنَّهُ لایُفْلِحُ الظّالِمُونَ ) . ( 1 )« چه کسی ستمکارتر از آن است که بر خدا دورغ بسته [ = همتایی برای او قایل شده ] یا آیات او را تکذیب کرده است ؟ ! مسلّماً ظالمان رستگار نخواهند شد » .اضافه بر آیات قرآن ، سنت نبوی نیز بیانگر حرمت بدعت است . پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود :« امّا بعد ، فانّ اصدق الحدیث کتاب اللّه ، و افضلَ الهدی هدی محمد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، و شرّ الامور محدثاتها ، و کل محدثة بدعة ، و کل بدعة ضلالة فی النار »« صادق ترین کلام ، کتاب خداوند ، قرآن ؛ و بهترین هدایت ، هدایت محمد ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و بدترین چیزها امور حادث است و هر حادثی بدعت و هر بدعتی ، گمراهی و در آتش دوزخ است » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . انعام / 21 .________________________________________ 181 ________________________________________ابن حجر عسقلانی ، در توضیح « امور حادث » گفته است : « منظور ، امورتازه و بی سابقه ای است که اصل و ریشه ای در شرع ندارد و در فرهنگ دینی ، بدعت خوانده می شوند . اما آنچه ریشه در دین دارد ، بدعت شمرده نمیشود . بنابراین بدعت گذاری در فضای شرع ، کاری ناپسند و حرام است » . ( 1 )روایات بسیاری در مورد تحریم بدعت وجود دارد و ما به ذکر حدیثی که گذشت اکتفا می کنیم و محققین را به منبعی که در پاورقی آمده است ، ارجاع می دهیم . ( 2 )حال که دانستیم ؛ بدعت عبارت از افترا بر خدا و رسول و بازی با دین و وارد کردن اموری که قطعاً از دین نیست یا نمی دانیم دینی است یا نه ، در دین است ، باید به تشخیص بدعت از غیر آن بپردازیم ، گرچه ممکن است واژه بدعت ، در هر دو مورد به کاررود . در این رابطه می توان صورتهای زیر را برشمرد :1 . انسان ، کاری را که می داند یا تردید دارد غیر دینی است ، به عنوان کاری دینی انجام دهد و در بین مردم ترویج نماید .بنابراین اگر کسی مبادرت به کاری بدیع و بی سابقه کند ، ولی آن را به دین منسوب نکند ، آن کار بدعت شمرده نمیشود . مانند صنایع و ورزشهای جدید که انسان با هدف رفاه و آسایش خود وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . فتح الباری فی شرح صحیح البخاری : 13/253 .2 . جامع الاصول ابن اثیر : 9/566 .________________________________________ 182 ________________________________________فواید دیگری ، آنها را به وجود آورده واختراع کرده است .این صنایع و ورزشها گرچه در دوران پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و حتی صحابه و تابعین نبوده است ، اما چون به دین نسبت داده نشده و دینی شمرده نمی شوند ، بدعت نیستند .البته صرف بدعت نبودن کاری ، دلیل بر حلیّت و جواز آن نیست و حکم آن را باید در منابع دینی یعنی ؛ کتاب ، سنّت ، عقل و اجماع جستجو کرد .صنایع و ورزشهای امروزی ، گرچه بی سابقه و نو هستند ، اما به دلیل منطبق نبودن عناوین حرام بر آنها ، جایز و حلال شمرده می شوند . در مقابل ، آمیختگی زنان و مردان نا محرم در مجالس جشن ، امری نو ظهور ولی حرام است ، چون عنوان حرام « اختلاط زنان و مردان اجنبی » بر آن منطبق است .2 . انسان ، کاری ابداعی و بی نظیر و به عنوان عملی دینی انجام دهد ، اما آن عمل ریشه و اساس دینی دارد و تحت ضابطه ای کلی و دینی واقع شده است ، گرچه خصوصیّات و ویژگیهای آن عمل در متون دینی ذکر نشده باشد . این عمل ، بدعت به معنای لغوی هست اما بدعت به معنای شرعی یا اصطلاحی نیست . از این نظر که کاری نو ظهور و بدیع است ، بدعت لغوی می باشد و از این نظر که دارای اصل و ضابطه شرعی است و این ضابطه آن را تجویز می کند ، بدعت شرعی محسوب نمی شود .________________________________________ 183 ________________________________________به عنوان مثال :الف ) دفاع از اسلام و حفاظت از مرزهای کشور اسلامی در مقابل دشمنان اسلام ، اصل ثابتی در اسلام است . قرآن می فرماید :( وَاَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة ) . ( 1 )« هر نیرویی در قدرت دارید برای مقابله با آنها [ دشمنان ] آماده سازید » .اما در مورد کیفیّت و نحوه دفاع و حفاظت از کشور اسلامی ، دلیل خاصیوجود ندارد و شارع آن را به مقتضیات زمان موکول کرده است . امروزه استفاده از سلاحهای جدید مانند ناوها و هواپیماهای جنگی و . . . را نمی توان بدعت نامید ، بلکه در واقع عمل به اصل ثابت قرآنی : ( وَاَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة ) است . بنابراین ، اصلِ تجهیز به ادوات نظامی ، اصلی شرعی و دینی می باشد ، اما خصوصیات و ویژگیهای آن در شرع بیان نشده است .ب ) دین اسلام سفارش خاصی به کمک و نیکوکاری به یتیمان و فقیران ، وابراز محبّت و عطوفت نسبت به آنان و سعی در حفظ اموالشان نموده است . در حالیکه برای جامه عمل پوشاندن به این اصل اسلامی روشهای مختلفی مطابق مقتضیات هر زمان و مکان وجود دارد . آنچه لازم است انجام این اصل کلی اسلامی است ، امّا کیفیت و چگونگی آن به شرایط زمان و مکان وابسته است .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . انفال / 60 .________________________________________ 184 ________________________________________ج ) اهتمام به تعلیم و تربیت و مبارزه با جهل و بی سوادی ، اصلی کلی است که عمل به آن در شرایط گوناگون ، رنگ و شکل خاصی می پذیرد . درگذشته تعلیم و تربیت به وسیله نوشتن با قلم و دوات و شنیدن حضوری شاگرد از معلم انجام می شده است ، اما امروزه با پیدایش روشهای جدید ، وسایلی مانندرادیو ، تلویزیون ، رایانه ، نوار کاست و . . . به کارگیری می شوند .شارع مقدس به هیچ وجه با این دگرگونی ها و استفاده از ابزار و متدهای جدید مخالف نیست . او تنها به انجام تعلیم و تعلّم سفارش کرده است و به کارگیری ابزار و متدها را به شرایط و مقتضیات زمانی واگذار نموده است . اگر شارع ، بر استفاده از روشی خاص تأکید میورزید ، در هدف مقدّس خود ناکام می ماند و زمینه های استمرار و بقای دین اسلام را از میان می برد . چرا که هرشرایطی ، با روش و ابزار پیشنهادی شارع سازگار نیست .3 ـ انسان کار نو و بی نظیری را به عنوان عملی دینی انجام دهد و در عین حال هیچ اصل شرعی آن عمل را تجویز نکند و مارک دینی بر آن نکوبد .این معنا ، همان بدعت اصطلاحی است که به طور کلی و در هر شرایطی حرام است .کم و زیاد کردن اذان و اقامه یا نماز و دینی دانستن آن ، نمونه بدعت حرام می باشد .________________________________________ 185 ________________________________________خلاصه آنکه ؛ اگر کسی عملی را در ضمن عبادات ، معاملات و امور سیاسی اسلام بگنجاند و با علم به غیراسلامی بودن یا حداقل تردید دراسلامی بودن آن عمل ، سعی در اسلامی جلوه دادن آن کند ، گرفتار بدعت ، افترا و دروغ بر خداوند شده است .جشن میلاد انبیاء ، ائمه علیهم السَّلام و اولیای الهیاز مطالب گذشته ، حکم برگزاری مراسم جشن و سرور به مناسبت میلاد انبیاء و ائمهعلیهم السَّلام و انسانهای صالحی که مورد تمجید قرآن و سنت واقع شده اند روشن می شود . برگزاری اینگونه جشنها ، گرچه بهصورت کنونی و رایج آن در متون دینی وارد نشده است ، اما اصول کلی دینی ، آن را تأیید می کند و مُهردینی بر آن می نهد .آیات و روایات ، از سویی ما را به عشق ورزیدن به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و از سویی دیگر به تکریم و بزرگداشت ایشان سفارش نموده است . قرآن می فرماید :( قُلْ إِنْ کانَ آبائُکُمْ وَأَبْنائُکُمْ وَإِخْوانُکُمْ وَأَزْواجُکُمْ وَعَشِیرَتُُکُمْ وَأمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَتِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَمَساکِنُ تََرْضَوْنَها اَحَبُّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ و َجِهاد فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتّی یَأْتِیَ اللّهُ بِاَمْرِهِ وَاللّهُ لایَهْدِی القَوْمَ الفاسِقِینَ ) ( 1 ) .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . توبه /24 .________________________________________ 186 ________________________________________« بگو ! اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما و اموالی که به دست آورده اید و تجارتی که از کساد شدنش می ترسید و خانه هایی که به آن علاقه دارید ، در نظرتان از خداوند و پیامبرش و جهاد در راهش محبوبتر است در انتظار این باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند ، و خداوند جمعیت نا فرمانبردار را هدایت نمی کند » .احادیث ذیل نیز گوشه ای از احادیث موجود در این زمینه است :1 . قال رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : لایُؤمن احدکم حتی اکون احبّ الیه من والده و ولده و الناس اجمعین .« کسی که من در نزد او ، دوست داشتنی تر از پدر و فرزند و سایر مردم نباشم ، ایمان کاملی ندارد » . ( 1 )2 . قال رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : والذی نفسی بیده لایُؤمن احدکم حتّی اکون احبّ الناس الیه من والده و ولده .« سوگند به کسی که جانم در دست اوست ، اگر کسی پدر و فرزند خود را بیش از من دوست داشته باشد ، ایمان کامل ندارد » . ( 2 )3 ـ قال رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : ثلاث من کُنَّ فیه ، وَجَد حلاوة الایمان و طعمه : ان یکون اللّه و رسوله احبّ الیه ممّا سواهما و ان یحبّ فیــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . جامع الاصول : 1/237 ، 238 شماره 20 و 21 .2 . همان .________________________________________ 187 ________________________________________اللّه ویبغض فی اللّه و ان توقد نار عظیمة فیقع فیها احبّ الیه من ان یشرک باللّه شیئاً . ( 1 )« اگر سه خصلت در کسی یافت شد ، طعم شیرینِ ایمان را خواهد چشید : خدا ورسولش در نزد او محبوب تر از هر چیز باشند ، برای خدا دوست بدارد و برای او دشمن ؛ و اگر آتش مهیبی برافروخته شود ، افتادن در آن را بر ذره ای شرک ورزیدن به خدای سبحان ، ترجیح دهد » .در پرتو آیات و روایات فوق در می یابیم که برگزاری مراسم جشن و سرور در سالگرد تولد این بزرگان و ایراد سخنرانی و شعر سرایی ، در مدح وبیان منزلت آنان در قرآن و سنّت ، تجسّم بخش علاقه و عشقی است که خدا و رسول ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ما را به آن سفارش نموده اند . البته مشروط بر آنکه مراسم مذکور با اعمالو رفتار حرام ، آلوده نشود .با نیم نگاهی به قرنهای گذشته ، در می یابیم که انگیزه کسانی که در این راه گامی برداشته اند ، ابراز دوستی به پیامبر بوده و از عشق به پیامبر سرچشمه می گرفته است .نویسنده کتاب « تاریخ الخمیس » در این زمینه می گوید :« مسلمانان همیشه ، در ماه تولد آن حضرت با برگزاری مجالس جشن ومیهمانی ، کمک به مستمندان به صورتهای گوناگون ، افزودنــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . همان ، شماره 22 .________________________________________ 188 ________________________________________بر کارهای پسندیده و مولودی خوانی ، ابراز شادمانی کرده اند و در مقابل ، از کرامت و بزرگواری آن حضرت برخوردار شده اند » . ( 1 )قسطلانی نیز در این باره نوشته است :« از دوران دور تا کنون ، مسلمانان در ماه میلاد پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به برگزاری مراسم جشن ، برگزاری میهمانی ، کمک شبانه به مستمندان ، ابراز شادمانی ، افزایش خیرات و مولودی خوانی پرداخته اند و از فضل و لطف فراگیر آن حضرت بهره مند شده اند . . . خدای رحمت کند کسانی را که شبهای ماه میلاد را ، عید خود قرار داده اند » ( 2 ) .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تاریخ الخمیس : 1/323 ، نوشته دیاربکری .2 . مواهب المدینة : 1/27 .189 ________________________________________9 . گریه بر امواتحزن و اندوه به هنگام از دست دادن دوستان و بستگان ، امریست که فطرت انسانی بر آن سرشته شده است . وقتی کسی گرفتار مصیبت فقدان عزیز وجگرگوشه ای از دوستان و آشنایان خود می شود ، اندوه او را فرا می گیرد و بی اختیار اشک از گونه هایش جاری می شود . تا کنون مشاهده نشده است که کسی منکر این حقیقت باشد و به طور جدی و واقعی آن را انکار کند . پر واضح است که اسلام دینی فطری است و بدون مخالفت با فطرت انسانی ـمطابق اقتضائات آن ـ برنامه های خود را تنظیم نموده است :( فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها ) . ( 1 )« پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن ! این فطرتی است که خداوندانسانها را بر آن آفریده است » .هرگز ممکن نیست که دینی جهانی ، گریه و اندوه را درــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . روم / 30 .________________________________________ 190 ________________________________________از دست دادن دوستان و عزیزان ، تا وقتی که موجب خشم و غضب خداوند نشده است ، تحریم کند .در بررسی های تاریخی ، شاهد آنیم که پیامبر گرامی اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) صحابه و تابعین ، بر اساس همین اقتضای فطری رفتار کرده اند . اینک برخی شواهد تاریخی را در این زمینه خاطر نشان می سازیم :پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله وسلم ) هنگام مرگ فرزند دلبندش ابراهیم ، می گریست و می فرمود :« العین تدمع ، و القلب یحزن ، و لا نقول الاّ ما یَرضی ربنا و انّا بک یا ابراهیم لمحزونون »« چشم می گرید و قلب می سوزد و جز آنچه مورد رضایت خدا است نگوییم . ای ابراهیم ! ما در فراق تو در اندوهیم » ( 1 ) .تاریخ نگاران و سیره نویسان نوشته اند : هنگامیکه ابراهیم فرزند رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در حال احتضار بود ، پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) وارد خانه شد و او را در دامن مادرش دید . او راگرفت و در دامان خود خواباند و فرمود :« یا ابراهیم انّا لن نغنی عنک من اللّه شیئاً ـ ثم ذرفت عیناه و قال : ـ انا بک یا ابراهیم لمحزونون ، تبکی العین و یحزن القلب وــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن ابن داود : 1/58 ؛ سنن ابن ماجه : 1/482________________________________________ 191 ________________________________________لانقول ما یُسخط الربّ و لولا انّه امرٌ حقُّ و وعدٌ صدق و انّها سبیل مأتیة ، لحزنّا علیک حزناً شدیداً اشدّ من هذا »« ای ابراهیم ! کاری از ما ساخته نیست ، سپس اشک چشمان آن حضرت را فرا گرفت و فرمود : ـ ما در فراق تو اندوهناکیم ، چشم گریان است و قلب سوزان و آنچه خشم خدا را موجب شود بر زبان نرانیم و اگرنبود که مرگ حق است و وعده ایست صادق و راهی است که همه باید بروند ، اندوه ما بر تو صد چندان از این بود » .در این هنگام عبدالرحمان ابن عوف به آن حضرت گفت : مگر شماخودتان از گریه بر اموات نهی نکردید ؟ حضرت پاسخ داد :« لا ، ولکن نهیتُ عن صوتین احمقین و آخرین ، صوت عند مصیبة و خمش وجوهو شقّ جیوب ورنّة شیطان ، و صوت عن نغمة لهو ، و هذه رحمة ، و من لایرحم لایُرحم »« نه ! اما از دو صدای جاهلانه و دو کار نهی کرده ام ؛ داد و فریاد به هنگام واردآمدن مصیبت و خراش دادن صورت و پاره کردن گریبان و صدای گریه ای که در حلق پیچانده شود که شیطانی است ، و صدای نغمه لهوآمیز . امّا این گریه من ، ناشی از عطوفت و رحمت است و البته کسی که رحم نکند ، بر او رحم نشود » ( 1 ) .نمونه فوق ، اولین و آخرین گریه آن حضرت بر مصیبت عزیزان خود نبود . آن حضرت در مرگ فرزندش « طاهر » نیز می گریست و می فرمود :« ان العین تذرف و انّ الدمع یغلب و القلب یحزن و لانعصیــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . السیرة الحلبیه : 3/348 .________________________________________ 192 ________________________________________اللّه عزّ و جلّ »« چشم گریان است و اشک ریزان و قلب سوزان و البته خداوند را عصیان نخواهیم کرد » . ( 1 )علامه امینی در اثر گران سنگ خود « الغدیر » ، موارد بسیاری از گریه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و صحابه و تابعین را در مصیبت فقدان عزیزان و دوستان ، گرد آورده است . نمونه های ذیل ، از جمله مواردی است که این محقق اندیشمند بدانها اشاره کرده است :« وقتی حمزه قدَّس سرَّه در جنگ احد به شهادت رسید ، صفیه دختر عبدالمطلب قدَّس سرَّه سر رسید و به دنبال پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) می گشت [ وقتی آن حضرت را یافت ] پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بین او و انصار فاصله شد و فرمود : او را به حال خود گذارید . صفیه در نزد پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) [ یا جنازه حمزه ] نشست و گریست . هرگاه صدای او به گریه بلند می شد ، صدای گریه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نیز ؛ و اگر او آهسته می گریست پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) هم . فاطمهعلیها السَّلام دختر رسولخدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نیز می گریست و پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) همراه او گریه می کرد و می فرمود : هرگز کسی مانند تو مصیبت زده نخواهد شد » . ( 2 )« پس از جنگ احد که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به مدینه بازگشتند ، با خبر شدند که زنان انصاربر شهدای خود گریه می کنند . حضرتــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مجمع الزواید هیثمی : 3/8 .2 . امتاع المقریزی ، ص 154 .________________________________________ 193 ________________________________________فرمودند : « امّا حمزه عزادار و گریان ندارد » ! انصار با شنیدن این جمله ، به زنان خود گفتند : هر کس خواست برای شهید خود گریه کند ، ابتدا بر حمزه عموی پیامبر گریه کند . [ بنا به گفته مؤلف کتاب مجمع الزواید ] این رسم تا کنون ادامه دارد و مردم بر هیچ مرده ای گریه نمی کنند مگر آنکه ابتدا بر حمزه بگریند » . ( 1 )« هنگامیکه خبر شهادت جعفر ، زید ابن حارثة و عبداللّه بن رواحة به پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) رسید ، اشک از دیدگان حضرتش جاری شد » . ( 2 )« وقتی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به زیارت قبر مادر خود رفت ، به شدّت گریست و از گریه ایشان ، اطرافیان نیز به گریه آمدند » . ( 3 )« هنگامی که عثمان ابن مظعون ، یکی از صحابه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) از دنیا رفت ، پیامبر بر جنازه او بوسه زد و گریست ، به گونه ای که اشک آن حضرت بر گونه های مبارکش جاری شد » . ( 4 )« هنگامیکه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در مرگ پسر یکی از دختران خود می گریستند ، عبادة ابن صامت از علت این گریه سئوال کرد . حضرت پاسخ دادند : گریه ، رحمتی است که خداوند در نهادــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مجمع الزواید : 6/120 .2 . صحیح بخاری : کتاب « المناقب فی علامات النبوة فی الاسلام » ؛ سنن بیهقی : 4/70 .3 . سنن بیهقی : 4/70 ، تاریخ خطیب بغدادی : 7/289 .4 . سنن ابی داود : 2/63 ؛ سنن ابن ماجة : 1/445 .________________________________________ 194 ________________________________________فرزندان آدم قرار داده است و خداوند فقط بر بندگان عطوف خود رحم خواهد کرد » . ( 1 )« حضرت زهرا علیها السَّلام ، پس از رحلت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) می گریست و می فرمود : ای پدر ! تو به پروردگارت نزدیک شدی و دعوتش را اجابت نمودی . پدر جان ! اینک خبر رحلتت را به جبرییل می رسانیم و اینک ، بهشت فردوس مأوای تو است » . ( 2 )« دخت پاک رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، فاطمه زهرا علیها السَّلام در کنار تربت مطهر پدرایستاد ، مشتی از خاک قبر برداشت و بر چشم نهاد و با چشمانی گریان چنین سرود :ماذا علی مَنْ شمَّ تربة احمدصُبَّتْ علیّ مصائبُ لو انّهاأن لا یشمّ مدی الزمان غوالیاصُبَّتْ علی الایام صِرن لیالیا« چگونه است ، آن کس که تربت پاک رسول خدا را می بوید ، هرگز هیچ بوی خوشی را تا پایان عمر نخواهد بویید .بر من مصائبی روی آورد ، که اگر بر روزها فرود می آمد ، به شب تیره تبدیل می شدند » .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . سنن ابی داود : 2/58 ؛ سنن ابن ماجة : 1/481 .2 . صحیح بخاری ، باب « مرض النبی ووفاته » ؛ مسند أبی داود : 2/197 ؛ سنن نسائی : 4/13 ؛ مستدرک حاکم : 3/163 ؛ تاریخ الخطیب : 3/262 .________________________________________ 195 ________________________________________ابوبکر بن ابی قحافة ، خلیفه اول ، بر پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) گریست و در سوگ پیامبر مرثیه ای سرود که با این بیت آغاز می شد :یا عین فابکی و لا تسأمیو حُقَّ البکاء علی السیّد« ای چشم ! گریان باش و از گریه ملول مشو ، که گریه بر آن بزرگ سزاوار است » .و نیز حسّان بن ثابت ، شاعر پر آوازه صدر اسلام در رثای پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) می گرید و می گوید :ظللتُ بها ابکی الرسول فاسعدتیبکّون من تبکی السماوات یومهعیونٌ و مثلاها من الجفن اسعدو من قد بکته الارض فالناس اکمد« همواره بر رسول خدا می گریم ، پس ای دیده3ها و مژگانها مرا در این گریستن یاری دهید .مردم می گریند در عزای کسی که آسمانها در روز عزایش گریه می کنند ، و مردم در عزای کسی که زمین برای او گریست ، غمگین ترند » .و در شعری دیگر :یا عین جودی بدمع منک اسبال و لا تملنّ من سحّ و إعوال« ای دیده ! مدام از خود اشک جاری کن و از اشک و شیون ملول مشو » .________________________________________ 196 ________________________________________دختر عبدالمطلب « أروی » در سوگ آن حضرت می گرید و اینچنین مرثیه می خواند :اَلا یا عین ! و یحک اسعدینیاَلا یا عین ! و یحک و استهلّیبدمعک ما بقیت و طاوعینیعلی نور البلاد و اسعدینیای دیده ! وای بر تو ؛ تا وقتی که من زنده ام مرا در اشک ریختنم یاری کن و مطیعم باش .ای چشم ! وای بر تو ؛ بر مرگ روشنایی شهرها اشک ریز و مرا در این مصیبت یاری کن .دخت دیگر عبدالمطلب « عاتکه » ، این چنین مرثیه می خواند :أعینیّ جودا طوال الدّهر و انهمرایا عین فاسحنفری بالدمع واحتفلییا عین فانهملی بالدمع واجتهدیسکباً و سحّاً بدمع غیر تعذیرحتّی الممات بسجل غیر منزورللمصطفی دون خلق اللّه بالنور________________________________________ 197 ________________________________________ای دیدگانم ! به درازای روزگار اشک ریزید ، بی هیچ عذر و بهانه ای .ای دیده ! با اشک ریختن گود شو و تا مردنم بدان اهتمام کن ، بی هیچ درنگی .ای چشم ! فراوان گریه کن و در ماتم نور برگزیده ـ از بین خلق خدا ـ کوشش کن .صفیّه ، دختر دیگر عبدالمطلب و عمه پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در سوگ آن حضرت می گرید و می خواند :أفاطمُ بکّی و لا تسأمیهو المرء یبکی و حقّ البکاءبصحبک ماطلع الکوکبهو الماجد السیّد الطیّبای فاطمه ! گریان باش و در عزای همدمت تا هنگامه طلوع ستاره ، خسته مشو .برای مردی به حق گریسته می شود ، که سرور و آقایی پاک نژاد است .و در جای دیگر :أعینیّ ! جودا بدمع سجمأعینیّ ! فاسحنفراو اسکبایبادر غرباً بما منهدمْبوجد و حزن شدید الالمدیدگانم ! اشک روان ریزید ، در مصیبتی که ویرانگر است .چشمانم ! اشک ریزید و گود شوید ، در شور و غصّه دردناکی .________________________________________ 198 ________________________________________هند ، دختر حارث ابن عبدالمطلب با چشمانی گریان ، در سوگ حضرتش می گوید :یا عین جودی بدمع منک و ابتدریکما تنزّل ماء الغیث فانثعباای دیده ! اشکی جاری ساز و بدان مبادرت کن ، همانند آب باران که فرود آید و جاری شود .و هند ، دختر اثاثة ، در مرثیه ای می گوید :الا یا عین ! بکّی لا تملّیفقد بکرالنعیّ بمن هویتُهان ای دیده ! گریه کن وخسته مشو ، چرا که خبر مرگ ناگهانی دلباخته ام را آوردند .عاتکه بنت زید ، در ضمن مرثیه ای می خواند :و أمست مراکبه أوحشتو أمست تبکّی علی سیّدو قد کان یرکبها زینهاتردّد عبرتها عینهامرکبهای او شام کردند ، در حالی که وحشت زده بودند و آن کهسوار بر آنان می شد ، زینت آنان بود .________________________________________ 199 ________________________________________شام نمودند ، در حالی که گریه می کردند بر سروری که اشکش از دیدگانش روان بود .اُمّ ایمن نیز در سوگ آن حضرت می گوید :عین جودی فانّ بذلک لِلدّمـبدموع غزیرة منک حتّیـع شفاء فاکثری من بکاءیقضی اللّه فیک خیر القضاءای دیده ! اشک ریز که این اشک شفا است پس بسیار گریان باش .اشک فراوان ریز تا هنگامی که خدا درباره تو بهترین حکم را بنماید .در جریان جنگ اُحُد ، عمه جابرابن عبداللّه بر برادر خود ، عبداللّه ابن عمر می گریست .جابر گفت : من می گریم و مردم مرا از گریه نهی می کنند ، اما رسول اللّه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) مرا نهی نمی کند . پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : در سوگ او ، هم بگریید [ زیرا عزیزی را از دست داده اید ] و هم نگریید ، [ زیرا ] قسم به خدا ، تا وقتی که او را به خاک سپردید ، ملائکه با بالهای خود بر او سایه افکنده بودند » . ( 1 )البته بر طبق روایتی که از عمر ابن خطّاب و عبداللّه ابن عمرــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الغدیر : 6/164 ـ 167 .________________________________________ 200 ________________________________________رسیده است ، پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرموده اند :« ان المیّت یُعَذَّب ببکاء اهله »« میّت ، با گریه بستگان خود در عذاب می افتد » ( 1 ) .به اعتقاد ما ، ظاهر این حدیث با رفتار خلیفه دوم « عمر » در مواردبسیاری که تاریخ آنها را ثبت کرده است ، در تعارض است . از آن جمله :1 . هنگامیکه خبر مرگ نعمان ابن مقرن المزنی به عمر رسید ، عمر از منزل خارج شد ، بر بالای منبر رفت و این خبر را به مردم رساند ، آنگاه دست خود را به روی سرگذاشت و گریست ( 2 ) .2 . هنگامیکه خالدابن ولید از دنیا رفت ، عمر در سوگ او گریست و وقتی این خبر به او رسید که کسانی زنان را از گریستن منع کرده اند گفت : تا وقتی که گریه زنان بنی مغیره بر ابی سلیمان به صورت لغو و لقلقه ( صدای گریه باچرخانیدن در گلو ) نباشد ، برآنان باکی نیست . ( 3 )3 . برادر عمر ، زیدابن خطّاب در گذشت و دوست او ـ از قبیله بنی عدی ابن کعب ـ به مدینه آمد . وقتی چشم عمر به اوــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 3/41ـ 44 ، کتاب الصلاة ، باب « المیت یعذب ببکاء أهله علیه » .2 . عقد الفرید . از ابن عبد ربّه اندلسی : 3/235 .3 . همان .________________________________________ 201 ________________________________________افتاد ، اشک از دیدگانش جاری شدو گفت : « زید را وانهادی و به نزد من آمدی ! » ( 1 )این گریستنهای متعدد خلیفه دوم ، ما را به این نکته می رساند که معنای حدیث مذکور ـ بر فرض صّحت سند آن ـ چیز دیگری است . علاوه بر آنکه اگر ظاهر این حدیث را بپذیریم ، با آیات قرآن در تعارض است . بر اساس آیه :( وَلاتَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْری ) . ( 2 )« هیچ گنهکاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد » .در عذاب افتادن میّت به وسیله گریه شخص دیگر ، چه معنایی می تواند داشته باشد ؟ .کاوشی در فهم معنای حدیثمطالب فوق ما را بر آن می دارد که منظور از حدیث « انّ المیّت یعذب . . . » ـ اگرسند آن صحیح باشد ـ غیر آن چیزی است که ظاهر آن می رساند . به عقیده ما این حدیث ، همراه با قرائنی بوده که در هنگام نقل آن از بین رفته است و به همین جهت برخی گمان برده اند که مطابق این حدیث ، گریه بر میّت حرام است ، درحالیکه از لبّ معنای آن غفلت ورزیده اند .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . همان .2 . فاطر / 18 .________________________________________ 202 ________________________________________در کتاب صحیح مسلم به نقل از هشام ابن عروة و او از پدرش آمده است : « در نزد عایشه از قول فرزند عمر این روایت نقل شد که : « المیّت یعذّب ببکاء » عایشه گفت : خدا پدر عبدالرحمن را بیامرزد ، چیزی شنیده است ، امّا به درستی آن را به خاطر نسپرده است . [ حقیقت آن است که ] وقتی جنازه فردی یهودی از کنار رسول خدا عبور داده شد و بر او گریه می کردند ، پیامبر فرمود : شما بر او گریانید ، حال آنکه او در عذاب است » . ( 1 )ابوداود در کتاب سنن خود ، به نقل از عروة و او از عبداللّه ابن عمر آورده است : جمله « ان المیّت لیعذّب ببکاء اهله علیه » ، از رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است . وقتی ماجرا به عایشه رسید گفت : وقتی پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) از کنار قبر فردی یهودی می گذشتند ، فرمودند : « صاحب این قبر معذّب است ، در حالیکه بستگانش بر او می گریند » سپس این آیه را قرائت کردند :( وَلاتَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْری ) . ( 2 )امام شافعی می گوید : « آنچه عایشه از رسول خدا روایت کرده است ، به دلیل مفاد کتاب و سنّت ، بیشتر از روایتی که از ابن عمر نقل شده ، شبیه گفتار پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است . اگر بگویید دلیل شما ازــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 3/44 ، کتاب صلاة ، باب « المیت یعذب ببکاء أهله علیه » .2 . سنن ابی داود : 3/194 ، شماره 3129 . در این صورت حروف « با » در بکاء « اهله » به معنی « مع بکاء اهله » می3باشد یعنی با اینکه بستگان میّت می3گویند ، دل او بیچاره معذّب است .________________________________________ 203 ________________________________________آیات قرآن چیست ؟ آیات ذیل را برمی شمریم :( وَلاتَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْری ) و ( وَأَنْ لَیْسَ لِلإنْسانِ إلاّ ماسَعی ) ( 1 ) و ( فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرّّاً یَرَهُُ ) ( 2 ) و ( . . . لِتُجْزی کُلُّ نَفْس بِما تَسْعی ) . ( 3 )« و اینکه برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست » ، « پس هر کس ، هموزن ذره ای کار خیر انجام دهد آن را می بیند . و هر کس ، هم وزن ذره ای کار بد کرده آن را می بیند » ، « تا هر کس در برابر سعی و کوشش خود ، جزا داده شود » .و اگر بگویید دلیل شما از سنت رسول خدا چیست ؟ این روایت را ذکر می کنیم که :پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) از مردی پرسید : آیا این فرد پسر تو است ؟ پاسخ داد : آری ! حضرت فرمود :« أَما أنّه لایجنی علیک ولاتجنی علیه »« او نباید تو را آزار و اذیت کند و تو نیز نباید او را آزار رسانی » .پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) با این جمله ، همان مطلبی که خداوند در قرآن ذکر کرده می فرماید ، که جنایت و اذیّت هرکس به دیگری به ضرر خود اوست ؛ همچنانکه عمل نیک هر کس [ به نفع خود او است ] نه به سود دیگری است و نه به ضرر خود او . ( 4 )ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . نجم / 39 .2 . زلزلة / 7 و 8 .3 . اختلاف الحدیث ، با حواشی کتاب الاُمّ شافعی : 7/267 .4 . اختلاف الحدیث ، با حواشی کتاب الاُمّ شافعی : 7/267 .________________________________________ 204 ________________________________________در کتاب صحیح مسلم از ابن عباس روایت شده است که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : « ان المیّت یعذّب ببکاء اهله علیه » . ابن عباس اضافه می کند : وقتی عمر در گذشت ، این حدیث نزد عایشه نقل شد . عایشه گفت : خدا عمر رابیامرزد ؛ نه ! به خدا قسم که پیامبر نفرمود خداوند مؤمن را با گریه کسی بر او عذاب می کند ، بلکه فرمود : خداوند عذاب کافر را با گریه اهلش بر او ، زیاد می کند . برای شما این آیه قرآن کافی است که :( ولاتزر وازرةٌ وزر اخری ) . ( 1 )تذکر این نکته لازم است که حدیثی که صحیح مسلم به نقل از هشام ابن عروة آورده است و ما در ابتدای این کنکاش به آن اشاره کردیم ، صحیح و قابل قبول است . اما حدیثی که اکنون به نقل از ابنعباس نقل شد ، صحیح به نظر نمی رسد ، چرا که زیاد شدن عذاب کافر در اثر گریه اهلش بر او ، با آیات قرآن ناسازگار است .ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . صحیح مسلم : 3/43 ، کتاب صلاة ، باب « المیت یعذب ببکاء أهله علیه » . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه