سازمان کشورهاى غیر متعهد درباره جنگ ایران و عراق چه مواضع و اقداماتى اتخاذ کرد؟

به طور کلى از بررسى مواضع جنبش غیر متعهدها در قبال جنگ ایران و عراق چنین بر مى‏آید که با وجود تجاوز آشکار رژیم عراق به قلمرو جمهورى اسلامى ایران و با وجود نقض مکرر اصول انسانى، موازین حقوق بین‏الملل و نیز اصول جنبش عدم تعهد به وسیله عراق، این جنبش نتوانست موضع صریح و عادلانه‏اى در قبال جنگ اتخاذ کند؛ به ویژه اینکه با توجه عدم عضویت ابر قدرت‏ها در این جنبش و نبودن حقوق ویژه‏اى براى گروهى خاص، نظیر حق و تو در شوراى امنیت، از جنبش، صراحت و قاطعیت بیشترى انتظار مى‏رفت که بر آورده نشد. کشورهاى غیر متعهد از همان روزهاى آغازین جنگ فعالیت‏هایى را براى خاتمه‏ى آن شروع کردند. براى انجام این کار جنبش نیز همانند سازمان کنفرانس اسلامى یک کمیته حسن نیت تشکیل داد و هیئتى را براى ایجاد تفاهم به دو کشور ایران و عراق اعزام کرد. این سازمان پس از مذاکراتى با ایران و عراق، کوشش نمود که یک راه حل فورى مورد قبول طرفین را ارائه دهد. کمیته حسن نیت مأموریت یافت با تشکیل جلسه‏اى در سطح وزیران خارجه در بلگراد، به مسئله جنگ رسیدگى کند که به دلیل مخالفت عراق با حضور الجزایر در این جلسه از ادامه کار باز ماند. به دنبال آن جنبش عدم تعهد یک قطعنامه‏ى پیشنهادى درباره جنگ صادر کرد که در آن از ایران و عراق درخواست شده بود از هرگونه تهدید جدید با توسل به زور در مناسباتشان خوددارى ورزند. در این قطعنامه لزوم پایان دادن به جنگ مورد تأکید قرار گرفته بود و به اصل مردود بودن تصرف سرزمین دیگران، توسل به تهدید و یا اعمال زور و همچنین به اصل عدم مداخله در امور داخلى دیگر کشورها استناد شده بود. پس از آن در آبان ماه 1359 کمیته در نظر داشت با تشکیل جلسه در بغداد تلاش جدیدى را براى برقرارى آتش بس آغاز کند که با مخالفت ایران رو به رو شد. ایران اعلام نمود هیچ گونه آتش بسى را تا زمانى که نیروهاى عراقى از خاک ایران خارج نشوند، نخواهد پذیرفت. بنابراین تا این مرحله کمیته به علت موضع‏گیرى‏هاى عراق و ایران موفقیتى کسب نکرد. پس از آن در اجلاس وزیران خارجه‏ى جنبش در دهلى‏نو نیز به علت وجود اختلاف درباره طرح موضوع جنگ ایران و عراق در جنبش، این موضوع مطرح نگردید. مهم‏ترین کارى که جنبش در دوره بعد از اجلاس در دهلى‏نو انجام داد و به نفع ایران تمام شد، تغییر محل اجلاس هفتم از بغداد به دهلى‏نو بود؛ زیرا در غیر این صورت جنبش بر تجاوز عراق تأیید عملى مى‏نهاد. در گام بعدى یعنى در اجلاس هاوانا، جنبش از اعضاى کمیته‏ى حسن نیت خواست به تلاش‏هاى خود براى دستیابى به راه حلى عادلانه و مسالمت‏آمیز و شایسته در مورد جنگ ادامه دهند. این حرکت نشان دهنده این است که جنبش از این زمان به بعد از حالت انفعالى در آمده و بیشتر در زمینه جنگ ایران و عراق فعال شده بود. البته این تغییر موضع را مى‏توان نتیجه پیروزى‏هاى رزمندگان ایران دانست. به دنبال این اجلاس، عراق اعلام کرد که داوطلبانه به مرزهاى بین‏المللى عقب‏نشینى خواهد کرد. البته جنبش در اینجا تعلل کرد زیرا مى‏توانست به معرفى متجاوز و محکوم کردن آن بر اساس اصول جنبش و بنا به خواست عراق در مورد پذیرش رأس سازمان‏هایى نظیر جنبش عدم تعهد، به اقدامى تاریخى دست بزند ولى سازمان از هرگونه اقدام مناسب و مقتضى خوددارى ورزید. در اجلاس‏هاى بعدى نیز جنبش مسئله جنگ ایران و عراق را تا حدودى مورد بررسى قرار داد. از اجلاس نیویورک به بعد (سپتامبر 1982) موضع جنبش درباره جنگ ایران و عراق، توصیه به طرفین براى خوددارى از اعمالى است که باعث گسترش جنگ مى‏گردد. در اجلاس هفتم سران در دهلى‏نو (1983) نیز در نهایت از ایران و عراق خواسته شد که به جنگ خاتمه دهند و از تلفات و خسارات آن اظهار نگرانى نمودند. در این اجلاس ایران که در جبهه‏هاى جنگ در موضع قدرت قرار داشت، شرایط صلح عادلانه را شامل محکومیت و مجازات متجاوز، تأدیه خسارات جنگى و خروج کامل نیروهاى اشغالگر دانست. در اجلاس لوآندا نیز به علت فقدان توافق درباره تهیه متن مورد قبول براى طرفین جنگ، موضوع جنگ ایران و عراق از بیانیه‏ى اجلاس حذف گردید. در اجلاس دهلى‏نو )آوریل 1986( نیز صرفا به تقاضاى خاتمه‏ى جنگ از طریق مذاکره و با روش‏هاى صلح‏آمیز، عادلانه و پایدار اکتفا گردید. نمایندگان ایران و عراق نیز در سخنرانى‏هاى خود به ناتوانى جنبش در مورد اینکه نتوانسته است موضع صریح و عادلانه در قبال جنگ اتخاذ کند، اعتراض کردند. اقدام بعدى جنش در اجلاس حراره )سپتامبر 1986( صورت گرفت. در این اجلاس که بخشى از بیانیه‏ى سیاسى به جنگ ایران و عراق اختصاص یافت برخى از اعضاى جنبش به صورت منفرد عراق را متجاوز دانستند. بیانیه‏ى نهایى اجلاس نیز در زمینه جنگ ایران و عراق موضوعات عدم کاربرد زور، ابراز تأسف عمیق از آغاز و ادامه‏ى جنگ و تقاضاى پایان سریع جنگ را مورد توجه قرار داد. آنچه که این بیانیه را از سایر بیانیه‏هاى قبلى جنبش متمایز مى‏سازد فقط یک نکته است و آن اینکه براى اولین بار جنبش در بیانیه‏ى خود از آغاز جنگ ابراز تأسف عمیق کرده است گر چه همگام با آن از ادامه‏ى جنگ نیز اظهار نگرانى نموده است ولى ابراز تأسف از آغاز جنگ بیانگر تأسف از آغاز کننده‏ى جنگ است همچنان که ابراز تأسف از ادامه‏ى جنگ بیانگر تأسف از ادامه دهنده جنگ است و اگر آغاز کننده‏ى جنگ دقیق‏تر مورد بررسى قرار گیرد، همان متجاوز است . به طور کلى مى‏توان بیانیه‏ى جنبش در اجلاس حراره را این گونه تفسیر کرد که از تجاوز اظهار نگرانى عمیق نموده است. در مرحله‏ى بعد تقریبا از اوایل سال 1987 میلادى و به ویژه با پیروزى‏هاى ایران در سال 1986 و دو ماهه‏ى اول سال 1987 که انعکاس جهانى وسیعى را به دنبال داشت، جنبش فعالیت خود را آغاز مى‏نماید. در این زمان اکثر قدرت‏هاى جهانى و مجامع بین‏المللى به اجماع نظر رسیدند که سقوط بصره مى‏تواند سقوط رژیم عراق و در نتیجه به هم خوردن تعادل قوا در منطقه و به ویژه تهدید منافع غرب را به دنبال داشته باشد. بنابراین زمان مداخله قدرت‏هاى بزرگ براى جلوگیرى از پیروزى ایران در جنگ و در نتیجه تغییر تصویر سیاسى منطقه فرا رسیده بود. بدین ترتیب قطعنامه‏ى 598 در شوراى امنیت در حال شکل‏گیرى بود. جنبش عدم تعهد نیز در این زمان همچون دیگر مجامع بین‏المللى درگیر منتظر اقدامات شوراى امنیت و قدرت‏هاى بزرگ ماند و از هرگونه اظهار موضع قاطعانه خوددارى ورزید. سکوت جنبش عدم تعهد در سال‏هاى پایانى جنگ را مى‏توان بیانگر موضع منفى آن دانست که جز دنباله‏روى صرف از جو حاکم بر جامعه جهانى، قدرت‏هاى بزرگ و شوراى امنیت سازمان ملل متحد نبود. به دنبال تصویب قطعنامه 598، جنبش نیز آن را تأیید کرد و از دو کشور ایران و عراق خواست آن را به عنوان حسن نیت بپذیرند و با دبیر کل سازمان ملل متحد براى پایان دادن جنگ و اجراى قطعنامه همکارى کنند. به دنبال پذیرش قطعنامه از طرف ایران، جنبش عدم تعهد در اجلاس نیکوزیا (سپتامبر 1988) ضمن تأیید کامل قطعنامه، ابراز امیدوارى کرد که مذاکرات ایران و عراق با پیشرفت توأم باشد. در هر حال موضع جنبش در این اجلاس نیز جز توصیه و تأیید قطعنامه 598 چیز دیگرى نبود. گفتنى است جنبش درباره نقض قوانین بین‏المللى نظیر حمله به مناطق مسکونى، کشتى‏هاى تجارى بى‏طرف، تهدید خطوط هوایى، هدف قرار دادن هواپیماى مسافربرى و غیره هیچ واکنشى از خود نشان نداد و حتى یک بار هم این اقدامات را نقض حقوق بین‏المللى و نقض اصول جنبش محسوب نکرد تا آن را محکوم نماید. مى‏توان گفت موضع جنبش در قبال این حرکات »سکوت« بوده است و فقط استفاده از سلاح شیمیایى را بدون ذکر نام عراق محکوم کرد. به طور کلى موضع جنبش عدم تعهد در قبال جنگ ایران و عراق و ابعاد گوناگون آن، موضعى منفى بوده است. جدى‏ترین تلاش جنبش درباره این جنگ توصیه و درخواست از دو کشور درگیر براى پایان دادن به جنگ بوده است. اظهار نگرانى عمیق و امید به خاتمه جنگ دو مورد دیگر از تلاش‏هاى جنبش است که مى‏تواند نشان دهنده مثبت بودن مواضع آن باشد. حال آنکه این گونه نیست؛ زیرا تقاضاها و توصیه‏ها هیچ گونه ضمانت اجرایى نداشته‏اند به علاوه بیشتر در مواقعى مطرح مى‏گردید که به زیان ایران بوده‏اند. منبع: جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ .

راسخون

مرجع:

ایجاد شده در سه روز پیش

لینک کوتاه