در ابتدا خوب است چند آیه اول سوره عبس را مورد توجه قرار دهیم؛A}«عَبَسَ وَ تَوَلَّى. أَنْ جاءَهُ الْأَعْمى »{A؛ «چهره درهم کشید و روى گردانید».A}«وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى»{A؛ «تو چه مى دانى آن کور، شاید پاک شود (طلب پاکى کند)».A}«أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْرى »{A؛ «یا متذکر شود و این به او نفع بخشد؛ هدایت شود».A}«أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى . فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى»{A؛ «کسى که غنى است، تو به او توجه مى کنى»؟A}«وَ ما عَلَیْکَ أَلاَّ یَزَّکَّى»{A؛ «به فرض هم که غنى پاک نشود و ایمان نیاورد، ما که به تو سخت نمى گیریم».A}«وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعى .

در ابتدا خوب است چند آیه اول سوره عبس را مورد توجه قرار دهیم؛«عَبَسَ وَ تَوَلَّى. أَنْ جاءَهُ الْأَعْمى »؛ «چهره درهم کشید و روى گردانید».«وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى»؛ «تو چه مى دانى آن کور، شاید پاک شود (طلب پاکى کند)».«أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْرى »؛ «یا متذکر شود و این به او نفع بخشد؛ هدایت شود».«أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى . فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى»؛ «کسى که غنى است، تو به او توجه مى کنى»؟«وَ ما عَلَیْکَ أَلاَّ یَزَّکَّى»؛ «به فرض هم که غنى پاک نشود و ایمان نیاورد، ما که به تو سخت نمى گیریم».«وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعى . وَ هُوَ یَخْشى »؛ «اما کورى که سعى داشت هدایت شود و از خدا مى ترسید».«فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى»؛ عبس (80)، آیه 1 - 10.؛ «تو از او به دیگران مى پردازى».از این آیات، چه چیزى به ذهن مى آید؟ اول ضمیر غایب است؛ «عبوس شد و تحویل نگرفت از این که یک کورى طرفش آمد»؛ امّا بقیه ضمیرها مخاطب است؛ «تو از کجا مى دانى شاید آن کور متذکر شود».از آن جا که دو آیه اول، ضمیرشان غایب است و با بقیه آیات تفاوت دارند، دو گونه تفسیر در این جا هست. مشهور مفسرین سنى و شیعى مى گویند که درباره پیغمبر است.داستان این بود که ابولهب، ابوجهل، عباس بن عبدالمطلب و امثال اینها از سرمایه دارها و متشخص هاى مکه در زمان صدر اسلام به حساب مى آمدند و هنوز ایمان نیاورده بودند و کسانى که تا آن زمان به پیامبرصلى الله علیه وآله ایمان آورده بودند یا برده و یا گدا بودند. یک ایراد سرمایه دارها این بود که این چه دینى است؟ یک مشت گدا را جمع کرده، ما بیاییم در چه جمعى؟ پیامبرصلى الله علیه وآله جلسه خصوصى براى همین بزرگان قریش گرفت و در این بین، عبداللّه بن امّ مکتوم که کور و فقیر بود، وارد جلسه شد و مستقیم رفت کنار پیامبرصلى الله علیه وآله نشست و مرتب مى گفت: یا محمّد! برایم قرآن بخوان. پیامبرصلى الله علیه وآله هم تحویلش نگرفت و این آیات نازل شد ر.ک: تفسیر مجمع البیان، تفسیر سوره عبس..بعضى دیگر مى گویند: شأن نزول این آیات، شخص پیامبرصلى الله علیه وآله نیست؛ بلکه کسى از بنى امیّه کنار پیامبرصلى الله علیه وآله نشسته بود و چون ابن ام مکتوم آمد، آن شخص خودش را جمع کرد و چهره درهم کشید.تفسیر دوّم، انسان را راضى نمى کند؛ زیرا اگر آن شخص غیر از پیامبرصلى الله علیه وآله بود، چرا باید این همه خطاب در سوره، به پیامبرصلى الله علیه وآله متوجه شود؟در این باره، اول باید بررسى شود که اگر گناه و اشتباهى صورت گرفته، با عصمت پیامبرصلى الله علیه وآله نمى سازد و در نتیجه از انتساب «عَبَس و تولّى» به پیامبرصلى الله علیه وآله باید خوددارى شود.مى توان گفت که این گونه خطاب ها به پیامبرصلى الله علیه وآله، اگر چه عتاب و اخم خداست، ولى مذمّت او نیست زیرا آن حضرت، خود همیشه براى ضعفا تبلیغ مى کرد و این جلسه را براى سرمایه دارها گرفته بود و خصوصى بود و شرط این گروه براى ایمان آوردن این بود که آن برده ها و فقیرها را از خود دور کنى و در چنین وضعیتى، پیامبرصلى الله علیه وآله به دنبال آن بود که یک طورى به آنها پاسخ دهد و آنها را راضى کند و طردشان نکند که در این میان، عبدالله بن ام مکتوم با وضع ژولیده و بدون دعوت و هماهنگى قبلى، داخل شد و چشمش هم نمى دید که اینها چه کسانى هستند و با گفتن یا رسول اللّه و یا محمّد! قرآن بخوان؛ مى خواهم حفظ کنم، جلسه را به هم زد و به میان صحبت پیامبرصلى الله علیه وآله مى پرید و با تکرار حرف هایش نقشه پیامبرصلى الله علیه وآله را از بین مى برد و پیامبرصلى الله علیه وآله نیز خودش را جمع کرد و تحویلش نگرفت؛ نه به او ناسزا گفت و نه به او بى احترامى کرد و نه این که به او ظلم کرد و این عمل، گناه نیست.خود قرآن مى گوید: «إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛ قلم (68)، آیه 4. و اخلاق عظیم پیامبرصلى الله علیه وآله، هم براى مستضعفان بود و هم براى جذب مخالفان. گفته شده: کسى مِلکى را وقف امام رضاعلیه السلام کرد و گفت که از درآمد آن، به مسئولین و سرمایه دارهاى مشهد میهمانى و سور دهید و خلاصه سالى یک بار مسئولان و سرمایه دارها و اشراف مشهد را جمع کنید و از آنها پذیرایى کنید. این شخص، نظرش این بوده که اینها به برکت امام رضاعلیه السلام جمع شوند و انوار حضرت بر آنها بتابد و دستشان به کار خیر باز شود. خیلى ها که اصلاً اهل کار خیر نیستند، وقتى دعوت نامه خصوصى براى آنها مى رود، دستشان به کار خیر باز مى شود. پیامبرصلى الله علیه وآله نیز این سیاست را اجرا مى کرد.البته خدا مى خواست درسى به همگان بدهد که حتى در چنین وضعیتى نیز براى جلوگیرى از غرور زرداران و ثروتمندان، بهتر است همچنان به مستضعفان توجه ویژه شود و در هر صورت، این آیات، مخالفتى با شأن پیامبرصلى الله علیه وآله ندارد و این رفتار پیامبرصلى الله علیه وآله حتى اشتباه هم نیست. آیا در راه خدا و براى هدایت مخلوقات خدا اگر انسان تاکتیکى را اجرا کند، اشتباه است؟ هر عاقل دیگرى هم بود، عبداللّه را تحویل نمى گرفت؛ منتها ما یک خوب داریم و یک خوب تر و تحویل گرفتن سرمایه دارها براى این که خار سرِ راه مسلمان ها نشوند و براى این که هدایت شوند، خوب است؛ امّا خوب تر از آن این بود که کور فقیر را هم تحویل مى گرفت. پیامبرصلى الله علیه وآله بیرونش نکرد و حتى اجازه داد کنارش بنشیند؛ فقط وقتى وسط سخنان پیامبرصلى الله علیه وآله مى پرید و حرف مى زد، تحویلش نمى گرفت و اصلاً سیره و سنت پیامبرصلى الله علیه وآله این نبود که براى سرمایه دارها جایگاه ویژه اى قایل باشد؛ ولى این جلسه فرق داشت و براى هدایت آنها بود؛ یعنى براى انجام وظیفه رسالت بود؛ ولى در هر حال، خداوند مى فرماید: «و ما عَلیکِ الّا یزکى»؛ «اگر غنى پاک نشود، بر تو سخت نمى گیریم». از این آیه فهمیده مى شود که توجّه پیامبرصلى الله علیه وآله به آنها، به دلیل این بود که تصور مى کرد وظیفه اش این است که این گروه باید ایمان بیاورند.یکى از بهترین درس هایى که از این سوره مى توان آموخت، این است که حکومت ها و حکام اسلامى، در هیچ زمان و شرایطى، نباید از حال مستضعفان و پابرهنگان غفلت کنند؛ زیرا آنها ولى نعمت ما هستند و دل خوش کردن به سرمایه دارها و صاحبان زور و زر، اسلام را پیش نخواهد برد. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 32/500037) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه