برخی بر این باورند که عفو و بخشش، موجب تجرّی بیشتر خطاکاران می گردد. با این فرض، آیا بخشش، به استمرار ستم و جفا از سوی ستمکاران کمک نمی کند؟ همچنین اگر خداوند ستمکاران را دوست ندارد، چرا به عفو و بخشش سفارش فرموده است در حالی که این رفتار اخلاقی موجب جرأت بیشتر ستمکاران و رواج ستمگری می شود؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت: که عفو و بخشش باید هدف مند و به قصد اصلاح و ایجاد الفت بین هم نوعان بویژه مؤمنان و تحکیم روابط میان آنان باشد و اگر عفو و بخشش نتیجه مطلوبی ندارد مطلوبیتش کم می شود و آن گاه که جنبه اصلاحی و تربیتی ندارد، مفسده انگیز است و پسندیده نیست. توصیه خداوند[1] به بخشش نیز به نظر می رسد در همین راستاست؛ زیرا خداوند در آیه چهل سوره شوری،[2] ابتدا مقابله به مثل در بدی را جایز می شمارد و جزای هر بدی را بدی ای همانند آن می داند. این حُکم به خوبی مانع تداوم ستمکاری ستمکاران می شود؛ زیرا به ستمکار هشدار می دهد که اگر بدی کند امکان این که مطابق آن، بدی ببیند وجود دارد. همان گونه که در آیات قصاص،[3] خداوند با حکم قصاص، سدی برابر تعرض به جان و مال مردم کشیده است، لذا حِکمت قصاص را تضمین حیات و امنیت جامعه دانسته است.[4] اما در ادامه آیه چهل سوره شوری، خداوند به عفو و چشم پوشی از خطای خطاکاران سفارش می کند که دست کم سه دلیل برای آن می توان بیان کرد: نخست آن که با عفو، رشته الفت و دوستی بین هم نوعان ایجاد می شود و جامعه به سوی اصلاح می رود؛ زیرا بخشش خطاکار، او را به سوی جبران خطایش هدایت می کند. این بهترین نتیجه را برای جامعه دارد. صاحب تفسیر الفرقان نیز با بیان این نکته معتقد است بخشش هنگام توانمندی بر انتقام، و پاسخ بدی را به خوبی دادن، از وسیع ترین ابواب تربیت الهی است.[5] دوم آن که خداوند می خواهد به واسطه بخششِ فردی که به او ستم شده، رحمت خود را بر او نازل کند و او را به پاداشی بس بزرگ برساند؛ پاداشی که ذات مقدسش آن را عهده دار شده و در چند آیه به آن تصریح کرده است.[6] علامه طباطبایی در تفسیر آیه یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکمْ وَ أَوْلادِکمْ عَدُوًّا لَکمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ[7] می نویسد: [ممکن است ] معنایش این باشد که اگر شما مؤمنان، از خطا و دشمنی زنان و فرزندان خود چشم پوشی کنید، خدای تعالی هم با شما به مغفرت و رحمت خود معامله می کند. در این صورت، این جمله، وعده زیبایی است که خداوند در مقابل رفتار نیکشان به آنها داده است.[8] البته شبیه این وعده را در سوره نور نیز تصریح کرده و فرموده است: «باید ببخشند و چشم بپوشند؛ آیا دوست ندارید خدا شما را بیامرزد؟!».[9] صاحب تفسیر کنز الدقائق در تفسیر این آیه، حدیثی از امام سجاد (ع) به نقل از ابو حمزه ثمالی می آورد و می گوید: از امام شنیدم که فرمود: «هنگامی که قیامت فرا رسد، خداوند تمام امّت ها را یکپارچه جمع می کند. سپس منادی ندا دهد: اهل فضل (قوم برتر) کجایند؟ گروهی از مردم بر می خیزند. ملائکه از آنان می پرسند: برتری شما چیست؟ می گویند: ما با کسانی که با ما قطع می کردند، وصل می کردیم، به کسانی که ما را محروم می داشتند، عطا می کردیم و کسانی را که به ما ستم روا می داشتند می بخشیدیم. به آنها گفته می شود: راست گفتید. پس به بهشت داخل شوید».[10] دلیل سوم توصیه خداوند به عفو آن است که در تلافی و قصاص، امکان زیاده روی و تجاوز از اندازه مجاز، بسیار زیاد است و جبران بدی با بدی یا قصاص به همان اندازه که واقع شده است، در اغلب موارد بسیار دشوار است. چه بسا ستمدیده هنگام تلافی و قصاص، به خاطر زیاده روی، به ستمکار تبدیل شود. این جاست که خداوند ستمدیدگان را به عفو فرا می خواند تا علاوه بر اصلاح روابط فی ما بین، ستم دیدگان از پاداش فراوانِ پروردگار بهره مند شوند،[11] نه آن که افزون بر تشدید دشمنی، او نیز به ستمکاری دیگر تبدیل شوند. .

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/17

لینک کوتاه