دو تا از صفات خدا یکی «رحیم» و دیگری «رحمان» را توضیح دهید.

رحمان و رحیم دو صفتی هستند که از مادّه رحمت اشتقاق یافته‌اند، دو صفت انفعالی هستند که از نظر لغت هنگامی بکار می‌روندکه انسان با فرد محتاج و مضطری برخورد کند و منفعل ‌شود و رقّت قلبی به او دست دهد و در مقام رفع حاجتش برآید ولی چون این معنا در مورد خداوند صادق نیست لذا باید نواقص این معنا را حذف نموده و نتیجة آن را که همان تفضّل و احسان ورفع جاجتِ حاجتمند است به خدا نسبت داد لذا در فارسی به بخشنده و بخشایشگر ترجمه شده است.1 و لی باید گفت این دوکلمه نیز معادل فارسی ندارند که رسانندة معنایشان باشد، اینکه رحمان را به بخشنده ترجمه می‌کنند. ترجمة «جواد» است و«جواد یعنی کسی که چیزی دارد و بدون عوض می‌بخشد.» مهربان نیز که ترجمه رحیم است در واقع ترجمة «رَؤُوف» می باشد که هر دو از صفات دیگر خداوند هستند. رحمت (رحمان و رحیم) در جایی است که موجودی نیازمند ومستحق و قابل ترحم باشد و رقّت قلب انسانی باعث شود که به او رحم کند. ه: فرق رحمان و رحیم: الف: رحمان بر وزن فَعلان صیغه مبالغه است و بر کثرت و بسیاری رحمت دلالت می کند ولی رحیم بر وزن فعیل صفت مشبّهه است که بر ثبات و بقاء لا ینقطع و دائم بودن رحمت دلالت می‌کند. امام صادق (ع) فرمودند:«اَلرحمانُ، اسمٌ خاص لِصفَه عامَّه، والرحیمُ، اسمُ عام لصفه خاصّه.»2 رحمان = کثیر الرحمه رحیم = دائم الر حمه رحمت رحمانیه الهی همان رحمت کثیر و واسعه‌ای است که در کلّ هستی گسترده است. «رحمتی وسعت کل شیء»3 یا در دعای کمیل می‌خوانیم: «و برحمتک الّتی وسعَت کلَّ شیء» بنابراین رحمت رحمانیه شامل حال عموم در زبان عربى کلماتى که بر وزن فعلان است دلالت بر کثرت مى کند مثل عطشان که به معناى عطش کثیر است. و کلماتى که بر وزن فعیل است که اصطلاحا آنرا صفت مشبه مى گویند دلالت بر نوعى ثبات و دوام مى کند. رحمان که بر وزن فعلان است دلالت بر کثرت و وسعت مى کند و مى رساند که رحمت حق همه جا گسترش پیدا کرده و همه چیز را فرا گرفته است. اصولا هر چیزى; چیز بودنش مساوى با رحمت حق است چون وجود و هستى عین رحمت است; چنانکه در سوره اعراف آیه 56 آمده است و رحمت و سعت کلى شى ء (رحمت من همه چیز را فرا گرفته است) و در دعاى کمیل مى خوانیم و برحمتک التى وسعت کلى شى ء. این گونه رحمت حق استثناء ندارد; و اینطور نیست که شامل انسانها باشد و غیر انسانها را شامل نشود و یا در انسان ها تنها انسانهاى مؤمن را فرا گیرد، خیر; بلکه سراسر گیتى مشمول رحمانیت حق است و یا عین آن است یعنى آنچه در عالم هستى هست رحمت حق است. درسى که مى توان از جمله بسم الله الرحمن الرحیم آموخت این است که آنچه که از خدا به عالم مى رسد دو گونه نیست; خیر و شر. بلکه آنچه از او مى رسد جمله نیکو و رحمت است و این رحمت شامل جماد و نبات و حیوان و انسان به تمام اقسامش مى گردد چون اصولا فاتحه و گشایش هستى با رحمت حق است. و اما رحیم که بر وزن فعیل است دلالت بر رحمت لاینقطع و دائم حق مى کند. رحمان که دلالت بر رحمت واسعه پروردگار مى کرد و شامل همه موجودات مى گشت ولى بالاخره در این عالم یک سلسله از موجودات پس از هستى معدوم مى شوند و فانى مى گردند. ولى رحیم نوعى از رحمت است که جاودانگى دارد و تنها شامل آن بندگانى است که از طریق ایمان و عمل صالح; خود را در مسیر نسیم رحمت خاصه حق قرار داده اند!! پس پرودگار یک رحمت عام دارد و یک رحمت خاص. با رحمت عام خودش همه موجودات را آفریده است که از جمله آنان انسان است. انسان که تنها موجود مکلف است و خودش مسئول خویش است اگر وظائف و تکالیفى که به عهده اش نهاده شده بود انجام دهد; مشمول رحمت خاص الهى خواهد شد. رحمان اشاره به آن رحمت بى حسابى است که همه جا کشیده و مؤمن و کافر و حتى انسان و جماد و نبات و حیوان ندارد ولى رحیم اشاره به رحمت خاص است که به انسانهاى مطیع و فرمانبردار اختصاص دارد. موجودات و عموم انسانها از مؤمن و کافر می‌شود «از قبیل حیات و زندگی و روزی دادن» باران رحمت بی‌حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بیدریغش همه جا کشیده ... آیت الله خویی این قول را پذیرفته با این استدلال که در هیچ مورد دیده نشده است که گفته شود: «اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ اَوْ بِالْمُؤْمِنینَ لَرَحْمَنٌ.»: خداوند به مردم یا به مؤمنان رحم کننده است، یعنی هر گز کلمة « رحمان» را در مقام استعمال با ناس یا مؤمنین و یا با هر کلمه و قید دیگری محدود و مقیّد نمی کنند، ولی در کلمة « رحیم» اینگونه استعمال شایع است که می گویند: ««اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ اَوْ بِالْمُؤْمِنینَ لَرَحیمٌ.»4 امّا رحمت رحیمیّه او تنها به مؤمنین افاضه می‌شود ، « و کان بالمومنین رحیماً » و یا « انَّهُ بِهم رؤُوفٌ رحیم » ؛ روایات ما هم همین معنا را تأیید می‌کند ، امام صادق (ع) می فرماید:« وَاللهُ اِلهُ کُلِّ شیءٍ الرحمنُ بجمیع خَلْقِهِ، الرحیمُ بالمؤمنین خاصَّهً.»51- المیزان فی تفسیر القرآن، 1/21 . 2- فیض کاشانی، محمّد بن مرتضی، تفسیر الصافی، 1/51 .3- قرآن کریم، 7/156. 4- البیان، 2/742 . 5- کلینی، محمّد بن یعقوب، کافی، باب معانی الأسماء و اشتقاقها، 1/144 . خداوند اله هر چیزی است و رحمان است و رحمانیّت او شامل مخلوقات می‌شود ، رحیم است و رحیمیّت او شامل مؤمنین خاص است. ب : رحمان از اسماء مختص خداوند است و در مورد غیر خداوند استعمال نمی‌شود (اگر 57 مورد کلمة رحمان را که در قرآن آمده است بررسی نمائیم این حقیقت بدست می آید.)ولی رحیم در مورد غیر خداوند هم استعمال می‌شود چنانکه درباره پیامبر اکرم (ص) آمده است:بالمؤمنین رؤوف رحیم.1پس پروردگار یک رحمت عام دارد و یک رحمت خاص. با رحمت عام خودش همه موجودات را آفریده است که از جمله آنان انسان است. انسان که تنها موجود مکلف است و خودش مسئوا خویش است اگر وظائف و تکالیفی که به عهده اش نهاده شده بود انجام دهد؛ مشمول رحمت خاص الهی خواهد شد. رحمان اشاره به آن رحمت بی حسابی است که همه جا کشیده و مؤمن و کافر و حتی انسان و جماد و نبات و حیوان ندارد ولی رحیم اشاره به رحمت خاصی است که به انسانهای مطیع و فرمانبردار اختصاص دارد. در روایات فرق رحمان و رحیم اینچنین بیان شده است: عن امام صادق علیه السلام: والله اله کل شیء، الرحمن لجمیع خلقه؛ الرحیم بالمؤمنین خاصه؛ خداوند، خدای همه چیز است، رحمانیت او برای تمام مخلوقات و رحیمیت او مخصوص مؤمنین است. ( کافی، توحید صدوق، تفسیر عیاشی ) 1- قرآن کریم، 9/128 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه