نظريه فرويد درباره منشاء دين را تبيين و اشکالات آن را نيز برايم بنويسيد؟

زيگموند فرويد اتريشي (1939 ـ 1856) بنيان گذار روانکاوي و از چهره هاي سرشناس دوران جديد است که نظريات جنجالي او در مورد مباني رفتار آدمي و نيز تحليل او در مورد دين و فرهنگ و رويکردهاي ديني و فرهنگي قرن بيستم نقش مؤثري داشته است. فرويد با وجود آنکه به متون مقدس يهودي و معارف ديني مسيحي آگاهي داشت ولي شخصا منکر باورهاي ديني بود و در تمام عمر خود در الحاد به سر برد. آنچنان که خواهيم ديد مطابق نظر فرويد «دين» نتيجه آرزوهاي محقق نشده انسان است که او را وا مي دارد تا با ايجاد آن، آمال و اميال خود را که در طبيعت دست نيافتني به نظر مي رسد به تحقق رساند بنابراين مطابق انديشه فرويد اين چيزي بيش از گرايش انسان به گونه اي پندار (illusion) خود ساخته نيست. پيداست که در چنين تصويري باورهاي دين از سوي خدا نازل نشده اند چرا که اصلا خدايي وجود ندارد، اين عقايد نهايتا خرافات جالبي اند که مدعي پاسخگويي به برخي پرسش هاي مهم در مورد ماهيت انسان، نيازها و خواسته هاي او، آرامش معنوي و... هستند. امّا در اين ميان يک سئوال به شدت ذهن او را به خود مشغول مي ساخت و آن اين که اگر باورهاي ديني به اين وضوح باطل و غير واقعي اند پس چرا تعداد کثيري از انسان ها اين چنين بر حفظ و اعتقاد بر آنها پا فشاري مي کنند و چنين عميق به آنها باور دارند؟ فرويد کوشيد تا خود به اين پرسش، پاسخ گويد تلاش او در جهت تبيين منشأ و خاستگاه دين و علت توجه انسان ها به آن در چند کتاب انعکاس يافت که عبارتند از: توتم و تابو (1913) ـ آينده يک پندار (1927) ـ تمدن و ناراضيانش (1910) ـ موسي و يکتاپرستي (1938). در اين کتابها او مي کوشيد تا تبيين هايي را در مورد منشأ دين ارائه نمايد و عوامل مختلفي را براي ديني بودن انسان مي شمارد که اساس همه آنها توهمي بودن دينداري است. الف: رابطه پدر و فرزند؛ وي بنيان دين را از جهت روان شناختي، تفسير مي کند و در تبيين آن مي گويد: جنسيت کودکانه و عقده اوديپ (oedipuscomplex)؛ زندگي مردم ابتدايي به صورت دسته وحشي بود. اين گلّه تشکيل مي شد از نري مسلط که پدر بود که تعدادي از ماده ها را در انحصار خود داشت. اين پدر نيرومند، پسران خود را از ماده ها دور نگه مي داشت، امّا يک روز برادران رانده شده جمع مي شوند و پدر خود را کشته و مي خورند و بدين ترتيب به پدرسالاري در رمه خاتمه مي دهند... آنها پس از مدتي از عمل وحشتناک خويش پشيمان شدند و براي جبران و کفاره عمل خود دو ممنوعيت را ابداع کردند. يکي اين که نمادي به صورت يک نوع حيوان را به جاي پدر گذاشتند اين نماد همان توتم است و خوردن حيوان توتمي را حرام اعلام کردند و ديگر اين که ازدواج گروهي را ممنوع نمودند. فرويد اين پدرکشي را نخستين جنايت تاريخ مي نامد و اين توتمي يا توتميسم را نتيجه همين جنايت مي داند. دين توتمي از احساس گناه و تلاش براي پرداخت کفاره و جبران، سرچشمه مي گيرد. به نظر فرويد اين عوامل در ريشه همه اديان بشري قرار دارد. همه اديان بعدي در واقع کوشش هايي براي حل اين مسأله اند و تنها از جهت مرحله فرهنگي که اين کوشش در آن صورت مي گيرد و راه حل هاي اتخاذ شده يکديگر تفاوت دارند به طور مثال به عقيده فرويد اصل مسيحي "کفاره" بيانگر اقرار صريح به کردار گناه آلود ديرين است. 2. روان رنجوري انسان: فرويد در کتاب آينده يک پندار درباره منشأ و خاستگاه دين مي گويد: سرچشمه و منشأ اديان گونه اي عجز و ناتواني و نقص و نياز در آدميان است وقتي انسان در برابر نيروهاي بيروني، عناصر طبيعي و مشکلات و دشواري هايي که در جهان عيني وجود دارند، خود را حقير و عاجز مي بيند و نيز وقتي که در برابر نيروهاي درون نيز احساس نياز، نقص و عجز مي کند، ناگزير بايد به دستاويزهايي چنگ افکند تا آنها بتوانند او را از اين عجزها و ناله ها و ناتوانايي ها نجات دهند. بنابراين انسان ها همان طور که در دوران کودکي خود در سايه حمايت پدر (زميني) زندگي مي کنند به هنگام بزرگسالي نيز دوست دارند خود را تحت حمايت خدا يعني يک پدر آسماني، قرار دهند. بدين ترتيب «دين» وسيله اي است براي پاسخگويي به اين نياز آدمي و ساختن يک خداي توهمي و غير واقعي. او در دو کتاب بعدي خود نيز مي کوشد تا ريشه هاي روانشناسانه دين را بررسي نموده و بر جنبه توهمي خاستگاه دين تأکيد مي کند امّا اين ديدگاه با نقدهاي متعددي رو به رو شده است که اجمالاً به برخي از آنها اشاره مي کنيم: 1. نخستين نقدي که دانيل پالس (doneil pals) از انديشمندان غربي بر الگوي فرويد وارد مي کند آن است که اين ايده، نهايتاً در برگيرنده اديان توحيدي است و نمي تواند اديان چند خدايي و يا اديان معتقد به مادر ـ خدايان (الهه ها) را شامل گردد. به بيان ديگر در کتب فرويد آنچه مورد حسد واقع شده و نهايتا کشته مي شود و بعدها نيز به عنوان توهم مطرح مي شود «پدر» است همان طور که مطابق الگوي کتاب «آينده يک پندار» کسي که قدرت و توانمندي اش مايه آرامش ديگران (= فرزندان) مي شود، پدر مي باشد بنابراين در انديشه فرويد تنها موجودي که داراي عظمت و قداست ويژه است «پدر» مي باشد و البته آن هم «يک» پدر. حال پرسش اين است که ادياني که چند خدا (به نمايندگي از چند پدر) دارند، آيين هايي که به جاي اله داراي الهه هستند را چگونه بايد توجيه کنيم؟ 2. فرويد رمه آغازين را براي بشر ابتدايي در نظر گرفت و توتميسم را نخستين دين ابتدايي دانست که اديان ديگر از تکامل آن به وجود آمده اند ولي هر دو نظر باطل است اولا ـ هيچ شاهدي در دست نيست که سازمان اجتماعي انسان اوليه به صورت رمه آغازين بوده است. حتي در انواع حيواني که ساختار رمه وار دارند و يک نر بر نرهاي ديگر تسلط دارد نر مسلط همه ماده ها را در انحصار خود ندارد. ثانيا هيچ مدرکي وجود ندارد که نشان دهد توتميسم نخستين صورت دين است و دين هاي ديگر از تکامل آن برخاسته اند حتي در زمان فرويد ثابت شد که توتميسم به عنوان يک صورت متمايز دين، در واقع افسانه اي بيش نيست. عناصر گوناگون توتميسم مانند قاعده ازدواج با افراد بيرون از کلان، اعتقاد به سرچشمه گرفتن تبارکلان ازحيوان توتمي، حرام بودن حيوان توتمي و جشن توتمي همگي جداگانه در جوامع گوناگون و انحاء صورت هاي گوناگون و در انواع صورت هاي جا به جا شده رخ مي دهند ولي به ندرت همه با هم در يک جا جمع مي شوند. 3. اگر تحليل فرويد را از دين بپذيريم باز هم نتايجي را که وي مي گيرد موجه نمي سازد، اگر علّت دينداري انسان ها و پيدايش مفهوم خدا جنايت اصلي و يا غريزه هاي جنسي و يا ترس باشد، باز نمي توان نتيجه گرفت که مفهوم خدا توهم محض است. ممکن است منشأ باور به چيزي امر باطلي باشد ولي ممکن است خود آن چيز واقعيت داشته باشد و به عنوان مثال فرض کنيد نخستين بار کسي از طريق مشاهده سقوط فلزي بر روي سنگ کهربا به وجود نيروي جاذبه پي برده باشد ولي نمي داند که در اصل، نيروي مغناطيسي موجب سقوط اين فلز شده است نه نيروي جاذبه. حال نمي توان با پي بردن به توهم اين شخص نيروي جاذبه را رد کرد. فرايند چنين استدلالي يعني نتيجه گرفتن عدم وجود چيزي از توهمي بودن باور به آن مغالطه اي است موسوم به مغالطه تکويني. 4. نكته ي بسيار مهم ديگر اينكه: چگونه ممكن است دين، چنين منشأ سست و بي پايه اي داشته باشد و در عين حال داراي معجزات و غيب گويي هاي متعدد باشد و مطالب دقيق علمي را بيان كرده باشد(خصوصا در دين اسلام) بنابراين نظريه فرويد درباره منشاء دين، به دليل مواجه بودن با اشکالات تاريخي و تحليلي قابل پذيرش نمي باشد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه