چرا نماز در سفر باید شکسته خوانده شود؟ 
مگر خدا در سفر نصف می شود؟

جواب:شکسته بودن نماز مسافر و افطار روزه در سفر از احکام «امتنانى»اسلام است؛ زیرا نوعا سفر با یک سرى مشکلات و خستگی ها و... روبه روست. لذا خداوند متعال نوعى تخفیف در اعمال قائل شده است. از آیاتی که دربارة‌ نماز و روزه مسافر نازل شده استفاده می شود که احکام مسافر، به جهت آسان گرفتن و آسایش وی است. در آیة 184 بقره آمده است:«فمن شهد منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضاً‌ أو علی سفر فعدّة مِن أیام أخر یریدالله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر؛ پس هر کس ماه رمضان در شهر و وطن خود باشد، باید روزه بگیرد و هر کس بیمار یا مسافر باشد، در ایّام دیگر روزه بگیرد. خدا آسانی را برای شما اراده کرده و مشقت و سختی را از شما نخواسته است». از برخى روایات نیزاستفاده مى شود که یکى از حکمت هاى این حکم تخفیف و هدیه الهى براى مسافر است حضرت على علیه السلام مى فرماید: «من قصر الصلاة فى السفر و افطر فقد قبل تخفیف اللَّه عزّوجل و کملت صلاتُهُ»؛ «هر کس نماز را در مسافرت شکسته بخواند و روزه اش را افطار کند، تخفیف خداوند را پذیرفته و نمازش کامل است» (مستدرک الوسائل الشیعه، ج 1، ص 503).. خداوند منّت گذارده و حکم امتنانی برای مسافر وضع و هدیه کرده است. رد کردن و برگرداندن هدیة الهی،‌ خلاف ادب است. بنابراین عقل سلیم تجویز نمی کند که بر خلاف خواستة خداوند در سفر، نماز را تمام بخواند و یا روزه بگیرد امّا اگر کسی بر خلاف این حکم عمل کند،‌ یعنی مسافر در سفر نماز را چهار رکعتی بخواند ویا روزه بگیرد،‌ صحیح نیست، به دلیل روایاتی که وارد شده که کوتاه خواندن نماز در سفر وروزه نگرفتن، یک نوع تخفیف الهی است و ادب اقتضا می کند که انسان این تخفیف و هدیه را رد نکند و نسبت به آن بی اعتنایی به خرج ندهد. در روایات اهل سنت از پیغمبر اکرم (ص) نقل شده که در باره نماز قصر فرمود : «صدقة تصدق الله بها علیکم فاقبلوا صدقته؛ هدیه ای از خداوند است. آن را بپذیرید».(سنن بیهقی، ج 3، ص 134 ) نظیر این حدیث از طریق شیعه نیز آمده است. امام صادق (ع) از پیامبر نقل می کند: «افطار در سفر و نماز قصر، از هدایای الهی است. کسی که از این کار صرف نظر کند، هدیه الهی را رد کرده است» .( تفسیر نمونه، ج4، ص 97، به نقل از وسایل الشیعه، ج 5، ص 540 .)امام باقر(ع) فرمود: «گروهی با پیامبر در ماه مبارک رمضان در سفر بودند. پیامبر در سفر روزه نگرفت، ولی برخی از همراهان روزه گرفتند. پیامبر فرمود: « اینان تا روز قیامت از نافرمانان خواهند بود».(وسائل الشیعه، ج 7، ص 124.)امام صادق(ع) فرمود: «خدا بر مریض و مسافر تصدًق کرده که روزه نگیرند. آیا پسندیده است که صدقة خدا برگردانده شود؟!‌»( همان.)براى این که پرسش شما را بهتر پاسخ دهیم توجه شما را به چند نکته جلب مى کنیم:1- گرچه این روزها، وسایط نقلیه و ابزار مسافرت با گذشته فرق کرده است؛ ولى در عین حال هم اکنون نیز مسافرت داراى محذورات زیادى است. شما اگر به تجارب خودتان مراجعه کنید، ملاحظه خواهید کرد که اصولاً در سفر - به ویژه در بین راه - آن آرامش لازم وجود ندارد؛ به ویژه آن که در سفر با وسایل سریع، دغدغه ها بسیار زیاد و فرصت اندک است. بنابراین با توجه به مشکلات زیاد و عدم آرامش، دستور قصر نماز مسافر صادر شده است.گر چه براى برخى ممکن است هیچ زحمتى نداشته باشد ولى اسلام مصلحت نوعى را در جعل این گونه احکام در نظر گرفته است و نیز وحدت رویه در انجام تکالیف را ایجاد نموده است ؛ به عبارت دیگرآن گاه که قانون و حکمى متناسب با شرایط عمومى تعیین شود براى تمامى مشمولان لازم الاجرا است اگرچه در موارد خاص، مشکلى را به وجود نیاورد. اما به جهت رعایت نظم و نهادینه شدن هنجار اجتماعى و فرهنگى همگى ملزم به اجرا مى باشد مانند توقف پشت چراغ قرمز، که حتى در ساعات خلوت نیز رعایت آن لازم است. از این رو خداوند متعال در سوره نساء مى فرماید: «وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً» نساء (4)، آیه 101.؛ «و چون در زمین سفر کردید، اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیده اند به شما آزار برسانند، گناهى بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید، چرا که کافران پیوسته براى شما دشمنى آشکارند». در نتیجه اگر چه در این آیه شریفه حکم نماز شکسته به جهت ترس و خطر مطرح شده اما این قید غالبى است و منافات با فراگیرى حکم نسبت به سایر موارد سفر نیست چنانکه سنت پیامبر صلى الله علیه وآله و امامان معصوم علیهم السلام که خود مفسر و بیانگر آیات الهى بودند در سفرها نماز را شکسته مى خواندند و از پیامبرصلى الله علیه وآله روایت شده که در مسافرت ها نماز را شکسته مى خواند و حتى در مراسم حج در سرزمین منى با وجود کوتاهى سفر و عدم وجود خطر نمازها را شکسته مى خوانده است. تفسیر نمونه، ج 4، ص 94 تا 98.2- خستگى ناشى از طول مسافت که طبعا با وسایل نقلیه در روزگاران گذشته دشوارتر بود، یکى از حکمت هاى مهم قصر نماز است و نه آن که تمام العلة باشد و نه در روایتى و نه به هیچ دلیل عقلى ما دسترسى پیدا نکردیم که دلیل قصر منحصرا همین امر بوده است تا اشکال مذکور وارد باشد.به عبارت دیگر: گرچه یکی از عوامل این حکم، آسان گرفتن بربندگان است، امّا قرائن نشان می دهد که تنها عامل نیست،‌ زیرا کسی که با خستگی زیاد به مقصد رسیده، ‌در همان زمان که به مقصد می رسد، اگر قصد ده روز اقامت کند، ‌نمازش تمام است و روزه هم در شرایط وجوب ، واجب خواهد بود. پس ملاک در سقوط روزه و شکسته شدن نماز تنها خستگی نیست.3- همان گونه که بسیاری از روایات متذکر شده اند احکام سفر در مورد نماز و روزه ، یک امتنان و هدیه است و رد هدیه الهی نوعی بی ادبی و خلاف سلوک عبودیت و بندگی خداوند متعال است.4- روایاتى که بیانگر قصر نماز مسافر است بر دو دسته است:- ملاک قصر را «ثمانیة فراسخ» یعنى 8 فرسخ رفت و برگشت مى داند.- ملاک قصر نماز مسافر را «مسیرة یوم» مسیر یک روز، مى داند.مشهور فقیهان بلکه اجماع فقها به روایات ثمانیة فراسخ تمسک کرده اند و روایات «مسیرة یوم» را حمل نموده اند بر این که در زمان هاى قدیم یک روز مسافرت، با هشت فرسخ مساوى بوده است و نظر به این که «مسیرة یوم» یک روز مسافرت با «ثمانیة فراسخ» یعنى 8 فرسخ منطبق بوده است در احادیث معصومان(ع) گاهى ملاک شکسته شدن نماز با عنوان 8 فرسخ بیان شده است و گاهى با عنوان یک روز مسافرت. روایات حکم تقصیر نماز و روزه نگرفتن را بر سفر هشت فرسخی مبتنی کرده، چه مسافر خسته شده و چه خسته نشده باشد.بنابراین ملاک در قصر و اتمام نماز و افطار روزه، خستگی و عدم آن نیست، گرچه سفر حتی با وسایل سریع السیر خسته کننده است. ملاک مقدار مسافت است. اگر ملاک را خستگی و عدم خستگی بگیریم، چه بسا افرادی با شتر مسافرت بیست فرسخ انجام می دهند، ولی خسته نمی شوند؛ برعکس افرادی دو فرسخ مسافرت می کنند و خسته می‌شوند. پس ملاک بر اساس روایات، پیمودن مسافت شرعی یعنی هشت فرسخ است. هر کس این مقدار مسافت را چه در یک روز یا در چند دقیقه بپیماید، ‌نمازش شکسته خواهد بود و روزه را باید افطار کند.(تفسیر المیزان، ج 2، ذیل آیة‌184 بقره،‌ ص 11. )5- مسافر به کسى مى گویند که از وطن خویش خارج شده است و خروج از وطن، اصل اساس در مسافرت است یعنى اگر کسى از وطن خویش خارج نشود دیگر مسافر نیست، زمان معرف و نشانه مسافرت است نه اصل مسافرت. به همین جهت در عرف، مسافر به کسى مى گویند که از منزل خارج شده و قصد 8 فرسخ را دارند.جمع بندى: نظر به این که از منظر مشهور فقیهان موضوع قصر نماز، «مسیرة یوم» نیست بلکه «ثمانیة فراسخ» (8 فرسخ) است دیگر شبهه این که «مسافرت در گذشته با اسب و شتر بوده و امروزه ممکن است با هواپیما باشد و کمتر از یک ساعت طول بکشید و حکم مسافر شرعى را ندارد، وارد نیست؛ زیرا این شبهه در صورتى وارد است که به موضوع قصر نماز «مسیرة یوم» یعنى یک روز کامل مسافرت باشد نه 8 فرسخ در حالى که از روایات استفاده مى شود که موضوع قصر نماز 8 فرسخ است نه «مسیرة یوم». بنابراین حکم نماز شکسته که در فقه مطرح شده است براى زمان حال هم مثل گذشته و آینده صادق است.امّا این که در زمان ما مسافرت‌ها آسان شده و در مدت کمی مسافرت هشت فرسخی انجام می شود و خستگی احساس نمی شود، بنابراین روزه گرفتن در مسافرت مشکل نیست،‌ جوابش این است که: علّت و فلسفة واقعی احکام شرعی بر ما معلوم نیست تخفیف وسهولت یکی ازفلسفه های حکم است نه تمام آن.درپایان ذکر این نکته ضرورى است که در روند درک فلسفه و حکمت احکام دینى یا به تعبیر دیگر دفاع «عقلانى» از دین، دو شیوه و متد وجود دارد و به طور طبیعى هر یک با ویژگى ها و محدودیت هاى خاصى روبه روست: 1. روش عقلى کل نگر؛ یعنى انسان مومن و خداشناس بر اساس باور ژرف و عمیقى که به خداوند به عنوان کامل مطلق و حکیم على الاطلاق دارد یقین پیدا مى کند که هر آنچه از ناحیه او دستور داده شده و هر حکمى که از ناحیه وى صادر گردیده - اعم از مسائل حقوقى الزامى و احکام اخلاقى - حتماً داراى مصالحى است که به بندگان بازگشت مى نماید؛ هر چند که عقول و اندیشه هاى بشرى از درک حکمت آن ناتوان و قاصر باشد. چنین متدى نقطه قوتى دارد و نقطه ضعفى: قوت آن در این است که تمام سوالات انسان را یک جا پاسخ مى دهد و دیگر جاى هیچ تردیدى باقى نمى گذارد و روح و روان آدمى را بى هیچ دغدغه اى تسلیم فرمان هاى الهى مى کند. نقطه ضعف آن این است که حکمت هیچ چیز را به طور جزئى و روشن و دقیق مشخص نمى سازد. 2. متد دیگر روش عقلى جزءنگر راسیونالیستى)Rationalistic( است که در فرآیند تحقیقات علمى تجربى به کار مى رود. بر اساس این روش حساب هر حکمى جداگانه و تک به تک رسیدگى و با عقول و رهیافت هاى علمى بشر سنجیده مى شود. این شیوه نیز محاسنى دارد و معایبى: حسن آن این است که به دقت مى تواند حکمتهاى بسیارى براى یک حکم جزئى ارائه دهد؛ مثلا در رابطه با فلسفه حرمت شراب مى توان از علومى مانند فیزیولوژى، پزشکى، روان شناسى و... بهره جست و نکات بسیار ارزشمندى در این رابطه دریافت داشت. نقص و عیب این روش آن است که: اولاً تدریجى است و ثانیا محدودیت هاى زیادى دارد؛ یعنى بسیارى از سوالات انسان را بدون پاسخ گذاشته و گاه نیز ره آوردهاى فرضیه هاى اثبات نشده علمى یا شرایط و جو فکرى و فرهنگ عصرى تأثیرات نامطلوبى را در این راستا به جاى خواهد گذارد. همین مساله باعث شده که در جهان غرب جریانى به نام «فیدئیسم»)Fideism( پدید آید که معتقد است به جاى دفاع عقلانى از دین همواره باید درجهت حفظ ایمان توده ها کوشید. اکنون چه باید کرد؟ به نظر ما دفاع عقلانى از دین به خوبى میسور است و اتفاقا دین اسلام همواره در این مسائل سرافراز بیرون آمده است؛ لیکن جز دو ابزار بیان شده و نیز فلسفه ها و حکمت هایى که در خود دین تعیین گردیده راه دیگرى وجود ندارد. بنابراین ما در درجه اول باید بدانیم که ابزارهاى تحقیقمان چیست و تا چه اندازه توانایى استفاده از آن را داریم. بدون شک عقل جزءنگر محدودیت هاى زیادى دارد و افراط در استفاده از آن اندیشه را به ناکامى مى کشاند ولى نباید به طور کلى آن را کنار زد. پس تا آن جا که توانایى علمى ما اجازه مى دهد باید فلسفه احکام را دریابیم و آن جا که ناتوان شدیم دیگر راه چاره اى جز اتکا به عقل کل نگر و اطمینان کلى به مصالح احکام الهى وجود ندارد و نباید ضعف دانش و بینش خود رابه حساب دین بگذاریم. نکته دیگرى که باید توجه داشت این است که برخى از فلسفه ها و حکمت هاى احکام الهى هرگز از طریق علوم تجربى بشرى قابل درک نیستند، زیرا این علوم همواره به پدیده هاى فیزیکى و مظاهر مادى حیات بشر دسترسى دارند و از امور روحانى و ماوراء مادى دستشان کوتاه است. مثلاً دانش پزشکى مى تواند از فواید جسمانى روزه سخن بگوید، اما قرآن مجید تکیه بر تقوایابى انسان مى کند. بنابراین در روند درک فلسفه احکام نباید نظر را به نتایج طبیعى و تجربى بسنده کرد. بلکه باید به جنبه هاى معنوى، اجتماعى و آخرتى نیز توجه داشت. این قاعده کلى درباره احکام عبادى مانند نماز و روزه مسافر نیز جارى است و دلیل شکسته شدن نماز مسافر نگرفتن روزه در سفر به طور کامل براى ما روشن نیست تخفیف وسهل گیری تنها یکی از حکمت ها وفلسفه حکم است . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه