هدف خدا از خلقت فرشتگان چيست؟ اگر خداوند قادر بر انجام هر کاري است پس چه نيازي به واسطه هايي همچون ملائکه در انجام برخي امور دارد؟

لازم است پيش از هر پاسخي ابتدا اندکي به نظام عالم هستي و سلسله مراتب دستگاه خلقت اشاره کنیم.. عالم را مجموعه اي از علتها و معلولها پر کرده اند، که همچون صفي بسيار طولاني هر کدام پشت سر ديگري قرار دارند و در ابتداي همه اين علتها، خداوند متعال قرار دارد. صف کشيدن اين علت و معلولها قراردادي نيست؛ يعني چنين نيست که خداوند يک بار اين موجودات را آفريده و بار ديگر آنها را به صف کرده است و هر کدام مي توانستند در جايي ديگر واقع شوند، و يا مثلا موجودي که الان علت موجود ديگر است مي شد به گونه اي به صف شود که معلول همان موجود شود. رابطه هر موجودي با موقعيتي که در سلسله مراتب وجود دارد، ذاتي و تغييرناپذير است. قرار گرفتن هر معلولي به دنبال علت و سبب خود، عين وجود آن معلول است؛ خداوند موجود را به شکل علت مي آفريند نه اينکه موجودي را مي آفريند بعد او را علت براي موجود ديگر قرار مي دهد. بنابراين هيچ معلولي طعم شيرين وجود را نمي چشد، مگر آنکه پيش از آن، علتش بوجود آمده باشد و خداوند متعال تنها از راه ايجاد سلسله اسباب موجودات را مي آفرينند. شايد گمان شود که اگر نظام هستي و قرار گرفتن هر معلولي را در جاي خود، يک امر ضروري و قطعي بدانيم نوعي محدوديت براي قدرت مطلقه خداوند قائل شده ايم. در جواب بايد گفت که سخن در اين نيست که چيزي غير از خداوند و غير از موجودات جهان، در جهان هست که بايد بر طبق آن عمل شود، و تخلف از آن ممکن نيست، و آن چيز همان نظام و ترتيب موجودات است. سخن در اين است که نظام موجودات، عين وجود آنهاست، اراده حق به آنها نظام داده است، نه به اين معنا که با يک اراده، آنها را آفريده و با اراده ديگر به آنها نظام داده است، تا فرض شود اگر اراده به نظام برداشته شود اراده به اصل آفرينش آنها باقي مي ماند (دقت شود). نظام موجودات همانند نظام اعداد است؛ عدد پنج جايگاهش بين چهار و شش مي باشد و اگر در صف اعداد جاي پنج را تغيير دهيم ديگر پنج نخواهد بود. اين سلسله موجودات، از دو سو داراي کرانه است؛ از يک سو منتهي مي شود به وجودي که کمالش بي نهايت بوده و فعليت محض مي باشد و هيچ قيد و بندي در ساحت قدسش راه ندارد که او را «واجب الوجود» ناميده اند و در مرتبه نازله نيز محدود مي شود به وجودي که قوه محض بوده و از خود، هيچ فعليتي ندارد، و آنرا در اصطلاح فلاسفه «هيولا» مي نامند. و بين اين دو کرانه، موجودات بي شماري به صف ايستاده اند. چون همه کمال ها برگشت شان به وجود و همه نقص ها برگشت شان به ضعف وجودي است، پس مبدأ اين سلسله يعني واجب الوجود دارنده همه کمال ها و اعطا کننده آنهاست و هر کمالي در هر مرتبه اي که وجود داشته باشد، در مرتبه قوي تر نزد او موجود است، چرا که خود، اعطا کننده کمال است. اعطاي کمال نيز به اين صورت است که واجب الوجود آن را به صادر اول اعطا مي کند و او نيز با توجه به قابليت صادر دوم به او اعطا مي کند و او نيز... و به همين صورت هر چه از مبدأ فيض دورتر مي شويم، چون قابليت ها کاهش مي يابد و وجودها محدودتر مي گردد، فيض نيز رقيق تر مي شود. و همچنين در مرتبه صعود نيز هر موجودي که بخواهد به خدا نزديک شده و فيض بيشتري دريافت کند، ناچار است به کمالات مرتبه بالاتر نايل آمده و با ترک منازل پايين، خود را به سرچشمه فيض نزديک تر سازد، و نزديک تر شدن به سرچشمه، چيزي جز افزايش قابليت و استعداد نيست. آنچه در فرهنگ ديني به عنوان ملائکه و جنود الهي و مقسمات و مدبرات امر آمده و مفاهيمي مانند عرش و کرسي و لوح و قلم و... که وجود يک سلسله تشکيلات معنوي و الهي را براي خدا معرفي مي کند، همه براي تفهيم همين حقيقت است که خداي متعال، آفرينش را با نظام خاص و ترتيب مشخصي اداره و اجرا مي کند، و اين ترتيب، تخلف ناپذير است، و مفاد اين آيه شريفه: «و هيچ يک از ما نيست جز آنکه مقام معلومي دارد» در مورد همه موجودات صادق است. و اين تخلف ناپذيري نظام خلقت همان است که در قرآن کريم آمده است: «و براي سنت الهي هيچ گونه تغييری نخواهي يافت» چرا که هر موجودي با توجه به قابليتي که دارد، در جايي که بايد باشد قرار گرفته است، و اين جايگاه چيزي جز اصل خلقت او نيست. با عنايت به مطالبي که گذشت روشن مي شود که حذف ملائکه، مثلا و ارسال فيض بدون واسطه ممکن نيست، چرا که موجودات مراتب پايين، توان پذيرش چنين فيضي را ندارند و فيضي که از عوالم فوق صادر شده است، اگر رقيق و محدود نگردد، عالم ملک توان دريافت آن را ندارد و رقيق کردن فيض چيزي جز گذر از سلسله مراتب هستي، نيست. به عنوان نمونه: امر خداوند محدود به زمان و تدريج نيست «و فرمان ما يک امر بيش نيست، همچون يک چشم بر هم زدن»؛ يعني به محض تعلّق اراده خدا به چيزي، آن چيز تحقق مي يابد؛ «فرمان او چنين است که هرگاه چيزي را اراده کند، تنها به آن مي گويد: موجود باش! آن نيز بي درنگ موجود مي شود». اما همين ايجادي که در عالم ملکوت با کلمه «کن» محقّق مي شود، وقتي در عالم ملک و دنيا قدم مي گذارد، گرفتار محدوديت هاي زماني و مکاني مي شود و آرام آرام و به تدريج لباس وجود بر تن مي کند: «بگو، آيا شما به کسي که زمين را در دو روز آفريد کافر هستيد و براي او همانندهايي قرار مي دهيد؟! او پروردگار جهانيان است، او در زمين کوههاي استواري قرار داد و برکاتي در آن آفريد و مواد غذايي آن را مقرّر فرمود، اينها همه در چهار روز بود، درست به اندازه نياز تقاضا کنندگان». و از اين عالم، تعبير به عالم «خلق» شده است. کوتاه سخن اينکه: رابطه خدا با موجودات، رابطه ايجاد تکويني است، و فرمان خدا چيزي جز آفرينش نيست؛ وقتي به فرشتگان فرمان داد که چنين کنند معنايش اين است که آنها را طوري ايجاد کرده که علت و فاعل براي يک فعل خاص باشند و معناي اطاعت ملائکه نيز همين عليت و معلوليت است. به همين دليل خداوند گاهي خلقت را به خود نسبت مي دهد و گاهي به غير خود. مثلا موجودي که موکل براي رزق دادن ساير موجودات است، مقامي که به او تفويض شده، لازمه وجود و مرتبه وجودي اوست؛ يعني وقتي رزاقيّت خداوند در عالم ملک ظهور مي يابد اين ظهور از طريق آن ملک خاص صورت مي گيرد و هيچ ملک ديگري اينگونه خلق نشده است... و همين طور ساير اسماء و صفات الهي. بنابراين دريافت مستقيم فيض از سرچشمه فيض، با توجّه به عدم قابليت عالم ملک ممکن نيست، همچنان که جايگزين شدن واسطه اي به جاي واسطه ديگر، با توجه به قابليت هاي وجودي واسطه ها امکان پذير نمي باشد. خلاصه آن که خداوند فاعل است و فياض و شعاع وجود را از خود ساطع مي کند و ساير موجودات قابل و معلولند که بايد اين فيض را دريافت کنند، اما ضعف قابل و معلول باعث مي شود، نتواند آن حجم عظيم فيض وجودي را به نحو مستقيم دريافت کند از اين رو ضعف قابل و معلول باعث مي شود تا وسائطي در کار باشد تا آن فيض پر رنگ را رقيق کنند تا فراخور حال اين معلول قرار گيرد. پس مشکل و نقص از ناحيه خالق نيست تا بتوان در حوزه قدرت او ترديد کرد، بلکه مشکل و نقص از ناحيه معلول هاست که توانايي بهره برداري مستقيم از فيض الهي را ندارند و لذا بايد واسطه هايي در کار باشد تا به وسيله آنها از فيض پروردگار بهره مند گردند. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه