پاسخ شما به نظریه زیر چیست؟ «انسان نوعی حیوان است که فقط قدرت تعقلش از حیوانات دیگر بالاتر است؟» اگر انسان با حیوان تفاوت دارد لطفا این تفافت ها را با استدلال بگویید؟

انسان با همة وجوه مشترکی که با جانداران دیگر دارد، یک سلسله تفاوتهای اصیل و عمیق با آنها دارد که هریک از آنها بُعدی جداگانه به او می بخشد و رشته ای جداگانه در بافت هستی او به شمار می رود. این تفاوتها در سه ناحیه است: 1. ناحیة ادراک و کشف خود و جهان. 2. ناحیة جاذبه هایی که بر انسان احاطه دارد. 3. ناحیة کیفیّت قرار گرفتن تحت تأثیر جاذبه ها و انتخاب آنها. اما در ناحیة ادراک و کشف جهان، حواسّ حیوان راهی و وسیله ای است برای آگاهی حیوان به جهان. انسان در این جهت با حیوانهای دیگر شریک است و احیاناً برخی حیوانات از انسان در این ناحیه قوی ترند. آگاهی و شناختی که حواس به حیوان و یا انسان می دهد سطحی و ظاهری است؛ به عمق ماهیّت و ذات اشیاء و روابط منطقی آنها نفوذ ندارد. ولی در انسان نیروی دیگری برای درک و کشف خود و جهان وجود دارد که در جانداران دیگر وجود ندارد و آن نیروی مرموز تعقّل است. انسان با نیروی تعقّل، قوانین کلّی جهان را کشف می کند. اما در ناحیة جاذبه ها، انسان مانند جانداران دیگر تحت تأثیر جاذبه ها و کششهای مادّی و طبیعی است؛ میل به غذا، میل به خواب، میل به امور جنسی، میل به استراحت و آسایش و امثال اینها او را به سوی مادّه و طبیعت می کشد. اما جاذبه هایی که انسان را به خود می کشد، منحصر به اینها نیست؛ جاذبه ها و کششهای دیگر، انسان را به سوی کانونهای غیرمادی، یعنی اموری که نه حجم دارد و نه سنگینی و نتوان آنها را با اموری مادّی سنجید، می کشاند. اصول جاذبه های معنوی که تا امروز شناخته شده و مورد قبول است امور ذیل است: 1. علم و دانایی انسان، دانش و آگاهی را تنها از آن جهت که او را بر طبیعت مسلّط می کند و به سود زندگی مادّی اوست، نمی خواهد. در انسان غریزة حقیقت جویی و تحقیق وجود دارد؛ نفسِ دانایی و آگاهی برای انسان مطلوب و لذّت بخش است. علمْ گذشته از اینکه وسیله ای است برای بهتر زیستن و برای خوب از عهدة مسؤولیّت برآمدن، فی حدّ نفسه نیز مطلوب بشر است. انسان اگر بداند رازی در ورای کهکشانها وجود دارد و دانستن و ندانستن آن تأثیری در زندگی او ندارد، باز هم ترجیح می دهد که آن را بداند. انسان طبعاً از جهل فرار می کند و به سوی علم می شتابد. بنابراین، علم و آگاهی یکی از ابعاد معنوی وجود انسان است. 2. خیر اخلاقی پاره ای از کارها را انسان انجام می دهد نه به منظور سودی از آنها و یا دفع زیانی به وسیلة آنها، بلکه صرفاً جهت تأثیر یک سلسله عواطف که عواطف اخلاقی نامیده می شود؛ از آن جهت انجام می دهد که معتقد است انسانیّت چنین حکم می کند. فرض کنید انسانی در شرایطی سخت، در بیابانی وحشتناک قرار گرفته است، بی آذوقه و بی وسیله، و هر لحظه خطر مرگ او را تهدید می کند. در این بین، انسانی دیگر پیدا می شود و به او کمک می کند و او را از چنگال مرگ قطعی نجات می بخشد. بعد این دو انسان از یکدیگر جدا می شوند و یکدیگر را نمی بینند. سالها بعد آن فردی که روزی گرفتار شده بود، نجات دهندة قدیمی خود را می بیند که به حال نزاری افتاده است؛ به یادش می افتد که روزی همین شخص او را نجات داده است. آیا وجدان این فرد در اینجا هیچ فرمانی نمی دهد؟ آیا به او نمی گوید که پاداش نیکی، نیکی است؟ آیا نمی گوید سپاسگزاری احسان کننده واجب و لازم است؟ پاسخ مثبت است. آیا اگر این فرد به آن شخص کمک کرد، وجدان انسانهای دیگر چه می گوید؟ و اگر بی اعتنا گذشت و کوچکترین عکس العملی نشان نداد، وجدانهای دیگر چه می گویند؟ مسلّماً در صورت اول وجدانهای دیگر او را تحسین می کنند و آفرین می گویند، و در صورت دوم ملامت می کنند و نفرین می گویند. اینکه وجدان آن انسان حکم می کند «پاداش احسان، احسان است» (الرحمن / 60.) و هم اینکه وجدان انسانها حکم می کند که «پاداش دهندة نیکی را به نیکی، باید آفرین گفت و بی اعتنا را باید مورد ملامت و شماتت قرار داد» از وجدان اخلاقی ناشی می شود و این گونه اعمال را خیر اخلاقی می گویند. معیار بسیاری از کارهای انسان «خیر اخلاقی» است، و به عبارت دیگر، بسیاری از کارها را انسان به جهت «ارزش اخلاقی» انجام می دهد نه به جهت امور مادّی. این نیز از مختصّات انسان است و مربوط است به جنبة معنوی انسان و یک بُعد از ابعاد معنویّت اوست. سایر جانداران هرگز چنین معیاری ندارند؛ برای حیوان «خیر اخلاقی» مفهوم ندارد و «ارزش اخلاقی» بی معنی است. 3. جمال و زیبایی یک بُعد دیگر از ابعاد معنوی انسان علاقه به جمال و زیبایی است. قسمت مهمّی از زندگی انسان را جمال و زیبایی تشکیل می دهد. انسان جمال و زیبایی را در همة شؤون زندگی دخالت می دهد: جامه می پوشد برای سرما و گرما، به همان اندازه هم به زیبایی رنگ و دوخت اهمیت می دهد؛ خانه می سازد برای سکونت، و بیش از هر چیز به زیبایی خانه توجه دارد؛ حتی سفره ای که برای غذا خوردن پهن می کند و ظرفی که در آن غذا می ریزد و حتّی ترتیب چیدن غذا در ظرفها و بر سفره، همه روی اصول زیبایی است. انسان دوست دارد قیافه اش زیبا باشد، نامش زیبا باشد، جامه اش زیبا باشد، خطّش زیبا باشد، خیابانش و شهرش زیبا باشد، مناظر جلو چشمش زیبا باشد و خلاصه می خواهد هاله ای از زیبایی تمام زندگی اش را فراگیرد. برای حیوان مسألة زیبایی مطرح نیست. برای حیوان آنچه مطرح است محتوای آخور است، اما اینکه آخور زیبا باشد یا نازیبا دیگر مطرح نیست. برای حیوان پالان زیبا، منظرة زیبا، مسکن زیبا و غیره مطرح نیست. 4. تقدیس و پرستش یکی از پایدارترین و قدیمی ترین تجلّیات روح آدمی و یکی از اصیل ترین ابعاد وجود آدمی، حسّ نیایش و پرستش است. مطالعة آثار زندگی بشر نشان می دهد، هر زمان و هرجا که بشر وجود داشته است، نیایش و پرستش هم وجود داشته است؛ چیزی که هست شکل کار و شخص معبود متفاوت شده است. جهت آگاهی بیشتر بنگرید: مجموعه آثار شهید مطهری ج2 – انسان در قرآن، شهید مطهری .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه