در رابطه با نماز مسافر بنده چند بار هم از این سایت و سایر سایت ها سؤالاتی پرسیدم که با توجه به جواب هایی که ارسال شد بنده به یقین نرسیدم زیرا که می دانیم آیه قرآن بر حدیث اولا می باشد پس چرا با توجه به اینکه در آیه ۱۰۱ سوره نساء به صراحت بیان شده که اگر ترسیدید که کافران به شما اذیت و آزاری می رسانند نماز را بشکنید و در چند آیه بعد تأکید بر کامل خواندن نمازاست چرا که گفته شده اگر اطمینان حاصل کردید نماز را به طور کامل بخوانید، در این زمان که ما زندگی می کنیم فکر می کنم بتوان در سفر اگر ترس و اضطراری بر ما نبود نماز را کامل بخوانیم لطفا فلسفه این حکم را برایم بفرمایید. با توجه به اینکه من در اهواز زندگی می کنم اگر امکان دارد جائی یا شماره تلفنی را بفرمایید که بتوانم یا مراجعه یا تلفنی تماس بگیرم.

درپاسخ این سوال توجه به چند نکته لازم است:الف) قبل از تحقیق در حکم شرعی نماز مسافر وتفسیرآیه مزبور، مطالبی را خدمت شما ارایه می نماییم .مقداری از معارف الهی که به عنوان وحی بر پیامبر نازل شده، در قرآن کریم است و قرآن به صورتی کلی احکام را بیان نموده است. جزئیات مسائل توسط سنّت بیان میشود، به طور مثال اصل حکم وجوب نماز، روزه، خمس، زکات و بسیاری از احکام، در قرآن وارد شده، ولی کیفیت نماز، تعداد رکعات و جزئیات آن توسط سنّت پیامبر بیان شده است.اگر قائل شویم که فقط کتاب خدا حجت است و دیگر هیچ گزاره شرعی، دلیل نیست، مخالف دستور صریح قرآن میباشد، چرا که خداوند فرموده: ما آتاکم الرّسول فخذوه و مانها کم عنه فانتهوا و اتقوااللَّه انّ اللَّه شدید العقاب؛ آنچه رسول خدا برای شما آورده بگیرید (و اجرا کنید) و از آنچه نهی کرده، خودداری نمایید؛ و از (مخالفت) خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است.(1)در این آیه صریحاً دستور داده شده که به آنچه رسول خدا از جانب خداوند آورده، عمل نمایید. حال گاهی در قالب وحی الهی و قرآن قرار دارد، گاهی نیز تعالیم و احکام اسلامی در قالب احادیث است، بدین معنا که رسول خدا (که از طریق وحی با خداوند در ارتباط است) احکام را دریافت مینماید. برخی از آن ها را به مردم ابلاغ مینماید و برخی را با توجه به شرایط زمان و فراهم نبودن مقدمات یا مطرح نبودن آن یا پیش نیامدن مسئله و... به امامان منتقل مینماید. آن بزرگواران به تدریج به مردم ابلاغ میکنند.از دیگرسو قرآن کریم نیاز به تفسیر و توضیح دارد، زیرا همان طور که آیات محکم وجود دارد، آیات متشابه وجود دارد، که فهم آن برای مردم آسان نیست. به مقتضای آیات ذکر شده و حدیث شریف ثقلین، تنها مرجع برای تفسیر قرآن، پیامبر و اهل بیت(ع) میباشند. در قرآن ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، عام و خاص، محکم و متشابه وجود دارد که باید همه آن ها را شناخت. حال گاهی حکمی به صورت عام در قرآن وارد شده و مخصِّص آن در روایات هست و یا حکمی مثل وجوب زکات آمده، ولی کیفیت و موارد وجوب آن و بسیاری احکام دیگر در روایات وارد شده است. البته شناخت احادیث جعلی از وظایف فقیه است که با فراگیری علم درایه، رجال و... قدرت تشخیص مییابد و نباید به صرف وجود تعدادی احادیث جعلی، از همه احادیث دست کشید.از دیگر سو تفاسیر و روایات هدفی جز توضیح قرآن ندارند و ظواهر قرآن به وسیله روایات روشن میگردد .باتوجه به این مقدمه، معنای صحیح آیه 101 سوره نساءرا با استفاده از احادیث اهل بیت(ع) وقواعد تفسیری بیان می کنیم: خداوند در این آیه میفرماید: هنگامی که سفر کنید، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید، اگر از فتنه (و خطر) کافران بترسید؛ زیرا کافران برای شما دشمن آشکاری هستند.در تفسیر آیه وجوه مختلفی بیان شده است: 1- مقیّد به خوف شدن به خاطر وضع مسلمانان در صدر اسلام است، چرا که به سبب خطرهای فراوانی که آن ها را تهدید میکرد، یکسره در ترس و وحشت قرار داشتند. به اصطلاح فنی قید غالبی است. در علم اصول بررسی شده که قید غالبی مفهوم ندارد، بدین معنا که هرگز مفهوم آیه این نیست که پس اگر نترسیدید، نماز را کامل بخوانید بلکه فقط گزارشی از وضعیت مسلمانان است. موارد دیگری از این قبیل در قرآن وجود دارد.(2)2- بعضی از مفسّران معتقدند که مسئله نماز قصر نخستین بار هنگامی که مسلمانان در ترس و وحشت از دشمن قرار داشتند، وضع شده است؛ سپس این حکم توسعه پیدا کرده و در همه موارد سفر (چه همراه با ترس باشد یا نباشد) وارد شده است.(3)3- ممکن است این قید، جنبه تأکید داشته باشد؛ یعنی نماز شکسته در هر حال بر مسافر لازم است، امّا به هنگام خوف از دشمن تأکید بیشتری بر آن هست.(4)شکی نیست که نماز مسافر شکسته است، حتی اگر ترس و وحشتی در کار نباشد. روایات فراوانی نقل شده که رسول خدا(ص) هنگام سفر در حجة الوداع و سفر از مکّه به مدینه و سفرهای دیگر نماز را شکسته میخواندند.(5) در جنگ حنین نیز حضرت نماز را شکسته خواندند.(6)ابن عباس از پیامبر نقل میکند که از مدینه به مکّه در حالت امنیت مسافرت کرد که هیچ ترسی نبود (جز ترس از خدا) پس دو رکعت خواند.(7) این سؤال نیز مطرح میشود که پیامبر خدا، فهم بهتری از آیه دارد یا من، بعد از هزار و چند سال؟ بارها از رسول خدا پرسیده شد: آن روزها که در سفرها از دشمن میترسیدیم، گذشته است و الان در امنیت سفر میکنیم. آیا باز نماز شکسته است؟! رسول خدا(ص) فرمود: صدقة اللَّه علیکم فاقبلوها؛ (نماز شکسته در سفر) هدیه ای است از جانب خدا برای شما، پس قبول کنید.(8) امام صادق(ع) فرمود: افطار در سفر و نماز قصر از هدایای الهی است. کسی که از این کار صرف نظر کند (و نماز خود را در سفر تمام بخواند) هدیه الهی را ردّ کرده است.(9) . رد کردن و برگرداندن هدیة الهی،‌ خلاف ادب است. بنابراین عقل سلیم تجویز نمی کند که بر خلاف خواستة خداوند در سفر، نماز را تمام بخواند و یا روزه بگیرد امّا اگر کسی بر خلاف این حکم عمل کند،‌ یعنی مسافر در سفر نماز را چهار رکعتی بخواند ویا روزه بگیرد،‌ صحیح نیست، به دلیل روایاتی که وارد شده که کوتاه خواندن نماز در سفر یک نوع تخفیف الهی است و ادب اقتضا می کند که انسان این تخفیف را رد نکند و نسبت به آن بی اعتنایی به خرج ندهدروایات وارده نیز نشان میدهد که خدا خواسته مسافر، در سختی زیاد قرار نگیرد و کارها را بر او سهل گرفته و حکم واجب بودن روزه را نیز برداشته است.به تعبیر پیامبر و اهل بیت(ع) هدیه ای است الهی که انسان نباید ردّ کند. از آیاتی که دربارة‌ نماز و روزه مسافر نازل شده نیز استفاده می شود که احکام مسافر، به جهت آسان گرفتن و آسایش وی است. در آیة 184 بقره آمده است:«فمن شهد منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضاً‌ أو علی سفر فعدّة مِن أیام أخر یریدالله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر؛ پس هر کس ماه رمضان در شهر و وطن خود باشد، باید روزه بگیرد و هر کس بیمار یا مسافر باشد، در ایّام دیگر روزه بگیرد. خدا آسانی را برای شما اراده کرده و مشقت و سختی را از شما نخواسته است». در روایات اهل سنت از پیغمبر اکرم (ص) نقل شده که در باره نماز قصر فرمود : «صدقة تصدق الله بها علیکم فاقبلوا صدقته؛ هدیه ای از خداوند است. آن را بپذیرید(سنن بیهقی، ج 3، ص 134) اگر بخواهیم همچنان بر مبنای اذیّت شدن در سفر، پافشاری کنیم، متوجه میشویم که سفر با سختیها و مشکلات جسمی و روحی همراه است، اگر چه وسایل مسافرت بسیار راحت شده، چون در هر حال از نظر خواب و استراحت و کار همراه با اضطراب است. دغدغه کاری که برای انجام آن از خانه و کنار زن و فرزندان رخت سفر بسته، اشتغالات ذهنی در سفر از نظر محل استراحت، اثاثیه، نوع کار و کیفیت انجام آن، خطرات احتمالی در سفر که همیشه وجود دارد و موارد بسیار دیگر که با محیط گرم خانواده و وطن هیچگاه یکسان نیست، سفر را همراه با دغدغه و تشویش کرده است.در پایان بعد از توضیح آیه در روایات وارد شده این نکته را نیز باید متذکر شد که همه ما در احکام دینی تقلید میکنیم، یعنی رجوع به متخصص در فقه، همان تقلید از مجتهدی است که سالیان سال از عمر خود را در راه فهم احکام دین سپری نموده است و ما باید به آن ها رجوع کنیم و همه مراجع تقلید واجب میدانند که مسافر، نمازش را شکسته بخواند و اگر ما به این دستور عمل نکنیم نمازمان صحیح نمیباشد پس باید روحیه تعبّد در احکام شرعیه را در خویش پرورش دهیم و توجه داشته باشیم که مراجع تقلید هم چنین فکرهایی به ذهنشان میرسد ولی با تحقیق، حق در مسئله را مییابند. ب) آن چه که از آیات وروایات استفاده می شود این است که دلیل شکسته شدن نماز و قضاى روزه مسافر، آسان گرفتن بوده است، این حکمت دستور قصر است و نه علت شرعى آن؛ یعنى اسلام خواسته است که براى مسافران، سهولتى قائل شود. علت شرعى آن، منبع فقهى خاص - اعم از کتاب و سنت - است که فقیه موظف است براساس آن، فتوا بدهد.ج) در وضع قوانین، به موارد کلى توجه مى شود، نه به موارد استثنایى و از آن جا که نوعا در مسافرت، افراد عجله دارند و امکانات به اندازه محل سکونت برایشان فراهم نیست، دستور آمده که مسافران - البته با شرایطى - نماز را شکسته بخوانند و روزه را قضا کنند. در این جا نباید مسافرى را در نظر گرفت که هیچ مشکلى ندارد و مى تواند بدون مشکلى نماز و روزه اش را تمام انجام دهد.ج ) گرچه این روزها، وسایط نقلیه و ابزار مسافرت با گذشته فرق کرده است؛ ولى در عین حال هم اکنون نیز مسافرت داراى محذورات زیادى است. شما اگر به تجارب خودتان مراجعه کنید، ملاحظه خواهید کرد که اصولاً در سفر - به ویژه در بین راه - آن آرامش لازم وجود ندارد؛ به ویژه آن که در سفر با وسایل سریع، دغدغه ها بسیار زیاد و فرصت اندک است. بنابراین با توجه به مشکلات زیاد و عدم آرامش، دستور قصر نماز مسافر صادر شده است.ثانیا، خستگى ناشى از طول مسافت که طبعا با وسایل نقلیه در روزگاران گذشته دشوارتر بود، یکى از حکمت هاى مهم قصر نماز است و نه آن که تمام العلة باشد و نه در روایتى و نه به هیچ دلیل عقلى ما دسترسى پیدا نکردیم که دلیل قصر منحصرا همین امر بوده است تا اشکال مذکور وارد باشد به عبارت دیگر: گرچه یکی از عوامل این حکم، آسان گرفتن بربندگان است، امّا قرائن نشان می دهد که تنها عامل نیست،‌ زیرا کسی که با خستگی زیاد به مقصد رسیده، ‌در همان زمان که به مقصد می رسد، اگر قصد ده روز اقامت کند، ‌نمازش تمام است و روزه هم در شرایط وجوب ، واجب خواهد بود. پس ملاک در سقوط روزه و شکسته شدن نماز تنها خستگی یا ترس ازدشمن نیست چه بسا حکمت های دیگر داشته باشد که ما بدان نرسیده ایم.پی نوشت ها:1. حشر (59) آیه 7.2. آیت اللَّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 4، ص 96، ذیل آیه شریفه.3. علامه طباطبائی(ره)، تفسیر المیزان، ج 5، ص 61.4. آیت اللَّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 4، ص 96، ذیل آیه شریفه.5. بیهقی، السنن الکبری، ج 3، ص 134، کتاب الصلاة.6. همان، ص 136.7. همان، ص 135.8. همان، ص 134.9. وسائل الشیعه، ج 5، ص 540. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه