اگر میشه درباره بداء برام یکم توضیح بدید

بَداء ، از اعتقادات مشهور شیعه امامیّه است که گاه جزو آرای اختصاصی آنها نام برده می شود و غالباً مخالفان شیعه به انکار و انتقاد آن پرداخته اند. در اینجا ما بر آنیم تا به طور مختصر این مساله را به بحث و گفتگو گذاریم.نظریة بداء. این نظریه بر سه آموزه پایه ای مبتنی است : الف ) این باور که خدا بر همة چیزها و رویدادها، از گذشته و حال و آینده ، آگاه است و چیزی از اندک و بسیار بر او پوشیده نیست تا با آگاهی از آن جهل پیشین وی بر طرف گردد، از مباحث اجماعی شیعة امامیّه است . آنها در استدلال بر این اعتقاد، گذشته از برهانهای فلسفی ، به آیات قرآن (آل عمران : 5؛ ابراهیم : 37؛ حدید: 22؛ احزاب : 54) و روایات متواتری استناد کرده اند که از علم ازلی خدا بر اشیا پیش از آفرینش آنها و تغییرناپذیری آن علم پس از آفرینش سخن می گوید (کلینی ، ج 1، ص 107؛ ابن بابویه ، ص 136) یا تصریح می کند که جهل به علم خدا راه ندارد (ابن بابویه ، ص 137ـ 138).ب ) تصریح و تأکید قرآن بر اینکه خدا کار آفرینش را وانگذاشته و هر روزی در کاری نو است (رحمان :29) و عالم امر و خلق در دست اوست (اعراف :54) و خلقت و ایجاد و تدبیر عالَم به حسَب مشیّت خدا استمرار دارد، مورد اتفاق همة مسلمانان است . انتقاد قرآن از دیدگاه یهود که کار آفرینش را پایان یافته و خدا را «فارغ از امر» آفرینش (قَدْفَرَغَ مِنَالاَمْرِ رجوع کنید به مجلسی ، ، ج 4، ص 113 به نقل از امام صادق علیه السلام ) و دست خدا را بسته می پنداشتند (مائده :64) و پافشاری بر نسبت دادن همة رویدادهای تکوینی به خدای آفرینندة آسمانها و زمین ، بویژه در قالب فعل مضارع که حکایت از استمرار دارد (از جمله رجوع کنید به نور:43؛ یونس :3) و اینکه دو دست قدرت او گشاده است (مائده :64)، برای هیچیک از مذاهب اسلامی جای ابهام و شکّ نگذاشته است . ج ) طبق تعلیم قرآن و حدیث ، سرنوشت انسانها با کارهای خوب یا بد تغییر می کند. صدقه ، احسان ، صلة رحم ، نیکی به پدر و مادر، استغفار، توبه ، شکرگزاری ، به کارگیریِ بجای نعمت ، حقگزاری و ... تقدیر را تغییر می دهد، موجب گشایش می شود، اندوه را می زداید، روزی و مواهب طبیعی را می افزاید. در برابر، کارهای غیر اخلاقی و نافرمانیِ احکام شریعت ، چون بدخویی و بخل ورزی و قطع رحم و نافرمانی پدر و مادر و آزردن آنها و ناسپاسی نعمت ، نقش منفی در سرنوشت افراد دارد؛ روزی را می کاهد، عمر را کوتاه می کند، مایة تلخکامی زندگی می شود و چه بسا قحطی به بار می آورد. برای مثال ، قرآن از زبان نوح گزارش داده است که او مردمش را به استغفار در برابر پروردگار فرا می خواند تا بر اثر آن ، خدا باران آسمان را بر ایشان فرو ببارد، داراییهایشان را بیفزاید، رودهایشان را جاری سازد و برای آنها باغستانهایی ایجاد کند (نوح :10ـ12). قرآن ایمان و تقوای مردم را سبب گشایش برکات آسمان و زمین می خواند (اعراف :96)، همچنانکه برای شکرگزاری نعمتها در افزایش آنها از تأثیر جدّی یاد می کند (ابراهیم :7) و ایمان ، استغفار و تسبیحگویی را مایة تغییر «تقدیر» و رفع عذاب معرفی می کند (انفال :33؛ صافّات :143ـ146؛ یونس :98؛ انبیاء:88). تأکید بر پیوند داشتن افعال انسانهاـ چه افعال عبادی ، چه کارهای اخلاقی و چه افعال قلبی و خصوصاً باورهای اعتقادی ـ با سرنوشت مردم و اینکه آدمی خود سرنوشت خویش را رقم می زند، در قرآن و حدیث ، هم به صورت کلّی و هم در قالبهای موردی ، بسیار زیاد است (از جمله رجوع کنید به آیات رعد:11؛ انفال : 53؛ اسراء: 13).نظریه بداء در واقع برآیند این سه مؤلّفه است . اگر کسانی گمان می کردند که خدا از کار آفرینش و تدبیر، زنده کردن و میراندن ، تنگ و فراخ کردن روزیها، افزودن عمر افراد یا کاستن آن و امور دیگر فارغ شده ، قرآن قاطعانه این گمان را نکوهیده و به تبع قرآن ، مسلمانان (جز اندکی از متکلّمان معتزلی ، بنا به نقل شهرستانی رجوع کنید به قسم 1، ص 58) بر این باور اجماع نظر یافته اند. از این گذشته ، انسانها نیز با برخورداری از اختیار می توانند سرنوشت و مقدّرات خود را تغییردهند. پس خدا، هم در عالم تکوین محو و اثبات می کند (رعد:39) و هم بر حسب رفتار انسانها مقدّرات آنها را تغییر می دهد. آیة یازدهم رعد به این هر دو نکته اشاره دارد: «خدا نعمتهایی را که به قومی داده است تغییر نمی دهد مگر آنکه آنها خودشان اسباب دگرگونی آن را فراهم کنند». نظریة بداء تأکیدی است بر «دائمی بودن کار آفرینش خدا» از یک سو و حریّت آدمی در کارهای خود از سوی دیگر، که در مواردی به تبدیل قدر و قضای الهی در حقّ او می انجامد. قبول این نظریه متضمّن دو پرسش جدّی است ، یکی در باب قضا و قدر و دیگری در باب علم خدا. دربارة پرسش اول ، چنانکه در احادیث توضیح داده شده ، قضا و قدر خدا بر دوگونه است : حتمی و غیرحتمی . دگرگونی قضا و قدر، و به تعبیر رایج ، بداء در حوزة قضا و قدر غیرحتمی روی می دهد و این حوزه ، خود رکنی از نظام قضا و قدر حتمی است ؛ به این معنا که بنابر سنّتِ (قضاوقدر حتمی ) الهی ، بسیاری از آنچه در عالم تکوین مقدّر شده یا به مرحلة قضا رسیده ، قطعیّت ندارد (اموراً موقوفةً رجوع کنید به مجلسی ، 1403، ج 4، ص 96 روایت امام رضا علیه السلام ؛ کلینی ، ج 1، ص 147 روایت امام باقر علیه السلام ) و با تغییر برخی شرایط که غالباً به کارهای انسان راجع است ، قضا یا قَدَری دیگر جانشین آن می شود. تأثیر دعا، توبه ، صدقه ، احسان و غیرآن ، نسبت به امور این حوزه صورت می گیرد. آیة 39 رعد که خدا را پیوسته در کار محو و اثبات می خواند، به همین واقعیت اشاره دارد و ازینرو می توان اعتقاد به بداء را اعتقاد به «محو و اثبات » در عالم تکوین دانست . این محو و اثبات به دست خداست و برپایة حکمت و مشیت او صورت می پذیرد و آدمی نیز از آنرو که آفریده خدا و جزوی از عالم تکوین است ، مشمول این محو و اثبات می شود؛ با این تفاوت که او با دگرگونی باورها، رفتارها و گفتارهای خود، می تواند زمینة محو و اثبات مقدّراتش را خود نیز فراهم آورد .دربارة پرسش دوم ، یعنی پیوند نظریة بداء با موضوع علم خدا، از آنرو که موهم تغییر رأیی برخاسته از آگاهیِ نو بوده و دست کم در حوزه افعال بشر، حکایت از عدم آگاهی کامل نسبت به موضوع یا پشیمانی از یک تصمیم دارد، امامان شیعه پیوسته تأکید داشته اند که وقوع بداء در ساحت ربوبی ناشی از پیدا شدن آگاهی جدید یا زوال جهل نیست (کلینی ، ج 1، ص 148)، بلکه همین دگرگونیِ در تقدیر نیز در علم مکنون الهی وجود داشته است (مجلسی ، 1403، ج 4، ص 110). در چند روایت گفته شده که خدا دو علم دارد و در یکی از این دو علم ، که هیچکس بر آن واقف نیست ، همه محو و اثباتها و تقدیم و تأخیرها ثبت شده است (کلینی ، ج 1، ص 147؛ مجلسی ، ج 4، ص 95ـ96، 110) و طبعاً همه دیگر شدنهایی که در مقدّرات عالم تکوین روی می دهد نه بر علم پیشین خدا می افزاید و نه آن را تغییر می دهد (کلینی ، ج 1، ص 148).دانشمندان امامیّه نیز در آثار خود نظریة بداء را بر پایة همین احادیث و آن آموزه ها شرح داده اند؛ از جمله ابن بابویه (ص 335ـ 336) گفته است که اعتقاد به بداء، برخلاف آنچه برخی جاهلان می پندارند، متضمّن پشیمانی نیست ، بلکه اقرار به تقدیم و تأخیرها و محو و اثباتهایی است که خدا در عالم تکوین پیش می آورد. مفید (1371 ش ، ص 65ـ66) در تفسیر اصطلاح بداء از دیدگاه امامیّه تصریح کرده که تمام کارهای خدا در عالم آفرینش از ازل برای او معلوم است و نظریة بداء به هیچ روی مبتنی بر اعتقاد به تغییر رأی در خدا نیست . شیخ طوسی (ص 263ـ264)، بر آگاهی پیشین خدا نسبت به هر دو حالت ، که البته فقط دومی تحقّق یافته ، تأکید کرده است (کانَ عالماً بالاَمرین ). میرداماد ضمن رده بندی آفریدگان در چهار مقوله ابداع ، اختراع ، صنع و تکوین (ص 72ـ73) توضیح می دهد که بداء در موجودات مادّی یعنی در جهان قَدَر و در امور جزئیه روی می دهد (ص 117). این جهان است که کرانه سپری شدنها و نوشدنها بوده و طبیعت آن توالی و تعاقب است ، اما در امور ابداعی و اختراعی که عالم مفارقات محضه است ، بداء راه ندارد. گذشته از تحلیل بداء، در حدیث به این نکته نیز اشاره شده که بداء عبادتی بی مانند است (ما عُبد اللّه عزّوجلّ بشیئیٍ مثلِ البداءِ) و هیچگاه کسی خدا را آن گونه که از رهگذر اعتقاد به بداء امکان دارد، بزرگ نشمرده است (ما عُظِّمَ اللّهُ عزَّوجلَّ بِمثل البداءِ) و اقرار به بداء در ساحت ربوبی ، و به تعبیر دیگر فعّال مایشاء بودن خدا (بنابر حدیثی از امام صادق علیه السلام رجوع کنید به مجلسی ، 1403، ج 4، ص 99) یکی از چند پیمانی است که خدا با همة پیامبران بسته است (برای این احادیث رجوع کنید به ابن بابویه ، ص 332-333؛ مجلسی ، 1403، ج 4، ص 107ـ 108). تأکید نسبت به بداء از آنروست که در پرتو چنین باوری ، امید در دل مؤمنان تجلّی می کند و مؤمن در می یابد که سرنوشت با پرداختن به دعا، توبه ، صدقه و کارهایی از این دست ممکن است تغییریابد. چنین نیست که همة آنچه باید بشود، از پیش تعیین شده باشد و آنچه بر اثر رفتار آدمی برای وی مقدّر می شود، برگشت ناپذیر باشد؛ نیکبختی و نگونبختی هرکس ، چه در دنیا و چه در آخرت ، بر پایه تقدیری محتوم مشخص نشده است و هر آن ، هرگونه دگرگونی در مقدّرات آدمی می تواند روی دهد. طبعاً در پرتو چنین باوری ، دلگرمی به آینده ، امیدبستن به گشایش امور، چشم به راه بودن برای رفع گرفتاریها و دوری از یأس صورت می بندد و به گفتة مجلسی (1358 ش ، ص 63) مؤمنان به بندگی و تضرّع در پیشگاه خدا روی می آورند. البته وجود این نقش تربیتی و روحی در نظریة بداء، این باور را در رتبة عبادات پرارج قرار می دهد (به تعبیر مجلسی : مِنْ اَعْظَمِ الْعِباداتِ القَلْبیّةِ) و برای آن پاداش آخرتی به ارمغان می آورد (همان ، ص 62). به فحوای حدیثی از امام صادق علیه السلام (ابن بابویه ، ص 334) اگر مردم می دانستند در اعتقاد به بداء چه پاداش بزرگی نهفته است ، از گفتگو در باب آن کوتاهی نمی کردند و آن را می پذیرفتند . با اینهمه در حدیث ، و به تبع آن در آثار عالمان امامیّه ، توضیح داده شده که وقوع بداء، یعنی روی دادن جابجایی و دگرگونی در مقدّرات ، پی درپی نیست ؛ نظریه بداء از امکان وقوع تغییر در مقدّرات خبر می دهد، نه از وقوع بی وقفة این تغییرات . حتی نسبت به برخی امور، مانند آنچه پیامبران به تبلیغ آن مأمور بودند، تصریح شده که بداء به آنها راه ندارد (همو، 1403، ج 4، ص 119، 121، 133). مفید (1371 ش ، ص 67) تصریح کرده است که دگرگونی در تقدیرات گاهی روی می دهد و وصف خدا به بداء در همه کارهایش ، قطعاً درست نیست . یکی بودن بداء و نسخ نکته دیگری است که عالمان امامیّه برآن تأکید کرده اند، با این تفاوت که نسخ در مقولات تشریعی روی می دهد و بداء در عالم تکوین . از آنجا که همه یا بیشتر مذاهب اسلامی نسخ را پذیرفته اند و بر وقوع آن نیز در چند مورد (مانند حکم قبله ، وجوب تصدّق در صورت نجوا با پیامبر و زمان عدّه در طلاق ) اتّفاق رأی دارند، بداء را نیز باید بپذیرند و با همان ملاک که نسبت دادن نسخ احکام به خدا مستلزم جهل در ساحت ربوبی نیست ، بداء نیز به چنین لازمه ای نمی انجامد. ابن بابویه (ص 335)، مفید (1372 ش ، ص 29)، شیخ طوسی (ص 264) و میرداماد (ص 55ـ56) به این همسانی بداء و نسخ تصریح کرده اند. میرداماد (ص 118) می گوید: نسخ فقط در جایی معنا دارد که احتمال استمرار یک حکم وجود داشته و خلاف آن اعلان شده است ؛ به همین گونه ، بداء نیز در مواردی به کار می رود که رویدادی برخلاف روال طبیعی پیش آمده باشد .در این میان ، آنچه مایة غرابت نظریة بداء، و احیاناً تشنیع بر شیعه شده (مجلسی ، 1403، ج 4، ص 123) و حتی برخی محققان را به تردید در روایات بداء سوق داده ، یکی کاربرد واژة «بداء» و دیگری گزارشهایی از وقوع بداء نسبت به پیشگوییهای پیامبر یا امامان شیعه است . «بداء» از ریشة «ب د و» به یکی از دو معنای ظهور و پیدا شدن رأی جدید است (ابن فارِس ؛ ابن منظور ذیل ب د و) و طبعاً نسبت دادن آن به خدا در معنای حقیقی آن پذیرفته نیست ، زیرا چنانکه گفته شد، در ساحت ربوبی نه آگاهی نو روی می دهد و نه تصمیم در رأی جدید پدید می آید. ازینرو عالمان امامیّه غالباً آن کاربرد را به معنایی مجازی برگردانده اند. به گفتة ابن بابویه (ص 336) «بَد الِلّه » به معنای ظهور است ، یعنی با بروز کاری جدید از آدمی ، تقدیر الهی او تغییر می یابد؛ فی المثل ، او «صلة رحم » می کند یعنی «صلة رحم » از او سرمی زند و برای خدا ظاهر می شود؛ حال در حدیث ، این رویداد با تعبیر «بَدا للّه » بیان شده است . مفید (1372 ش ، ص 30) به این نکته که کاربرد بداء دربارة افعال خدا فقط به استناد بیانات معتبر دینی جایز است (فانَّما صِرْتُ الیه بالسَّمْعِ) اشاره کرده و آن را از قبیل نسبت دادن غَضب ، رضا و محبت به خدا دانسته است ؛ مراد وی آن است که در این موارد، معنای مطابقیِ واژه افاده نمی شود. همو در تصحیح اعتقادات الامامیه (ص 65) مدّعی شده که «بَدا للّه » نه به معنای «ظاهر شدن برای خدا» است ، بلکه به معنای بروز چیزی از ساحَت ربوبی برای خلق خداست و طبعاً در جایی به کار می رود که واقعه ای برخلاف انتظار و محاسبات رایج صورت پذیرفته باشد. طوسی (ص 264) نیز نظر مفید را پذیرفته و «بداء» را، که در چند حدیث به خدا نسبت داده شده ، به معنای ظهور فعلی در عالَم می داند که انتظار خلاف آن می رفته است . این توضیح را به این صورت نیز می توان بیان کرد که مراد از «بَدا لِلّه » آن است که خدا واقعیتی پوشیده را آشکار می کند (اظهار ما قَد خَفِیَ). مجلسی (1403، ج 4، ص 123-124) با تأکید بر اینکه کار برد لفظ بداء در معنای اصلی آن برای خدا مشکل است (یشکل القولُ بذلک فی جناب الحقّ تعالی ) از آنرو که این معنا، دستِ کم در ظاهر، متضمّن پیدا شدن آگاهی نو است و پیدا شدن چنین حالتی در خدا ممکن نیست ، گفته است که نسبت دادن واژه هایی در معنای مجازی آنها به خدا، در قرآن و حدیث رایج بوده و منحصر به کلمة بداء نیست ، از آن جمله است جنب اللّه ، یداللّه ، مَکرُاللّه ، وجهُاللّه ، یستهزیُ بِهِم و لِیَبْلُوَکُم . او سپس اشاره می کند که کاربرد بداء دربارة خدا منحصر به مآخذ شیعی نیست ، بلکه در منابع حدیثی عامّه ، همین تعبیر از پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم روایت شده است . اشارة او به داستان سه مرد بنی اسرائیل است که یکی مبتلا به پیسی ، دیگری نابینا و سومی تاس بود و خدا آنان را آزمود. در آن داستان که بخاری (ج 4، ص 146) روایت کرده ، عبارت «بَدا لِلّه ان یَبْتَلیَهُم » آمده و ابن اثیر (ج 1، ص 109) مراد از آن را «حکم تکوینی » دانسته (قَضی بذلک ) و او نیز مانند عالمان شیعه ، ناگزیر از پذیرش معنای مجازی برای بداء شده است ، زیرا نسبت دادن معنای اصلی آن ، یعنی صوابدید چیزی بعداز آگاهی یافتن بر آن ، به خدا درست نیست (برای مناقشة میرداماد دربارة این تفسیر رجوع کنید به نبراس الضیاء، ص 57). دورنمی نماید که استعمال بداء در این امور، با این عنایت (علاقه ) صورت گرفته که واژة بداء متضمّن دگرگونی در تقدیرات بوده و طبعاً نظریة محتوم بودن مقدّرات و بسته بودن دست خدا را از اساس ابطال می کند. به تعبیری دیگر در مواردی که تقدیری جدید جانشین تقدیر پیشین می شود، واژة بداء به کار رفته است ، بدون آنکه پیدا شدن آگاهی جدیدی را به خدا نسبت دهد. مورد دوم ، گزارشهایی از وقوع بداء است که آن را «بداء در اثبات » می نامیم . برخی از این گزارشها در قرآن آمده و در چند حدیث ذکر شده است . داستان رؤیای ابراهیم علیه السلام که صحنه ذبح فرزندش اسماعیل را چند بار دید و تلقّی او از این رؤیا اولاً آن بود که باید به قربان کردن فرزندش اقدام کند و ثانیاً برای فرزندش از تحقق این رویداد در آینده خبر دهد. قرآن می گوید که ابراهیم به تکلیف خود عمل کرد، ولی پیشگویی او تحقق نیافت و ذبح صورت نبست (صافات :102ـ107). ابراهیم از این تغییر بی خبر بود. موسی علیه السلام چون به میقات می رفت ، خبر از سی روز غیبت داد و هارون را به جانشینی خود در این دوره برگزید، ولی این میقات چهل روزه شد و در همان ده روز پایانی ، ماجرای گوساله پرستی بنی اسرائیل رخ داد (اعراف :142). موسی از این تقدیر دوم آگاهی نداشت و به گفتة قرآن وعده خدا با او سی روزه بود (وَ واعَدْنا موسی ثَلثین لیلةً) و او براساس همین وعده با قومش سخن گفته بود. یونس از هدایت پذیری مردمش ناامید شد و با بروز نشانه های عذاب ـ که سه روز بیشتر به وقوع آن نمانده بود ـ آنها را ترک گفت . اما تقدیر نقشی دیگر زد، آن مردم از گذشته پشیمان شدند، به درگاه خدا تضرّع کردند، ایمان آوردند و خدا عذابِ آمیخته با خواری را از ایشان دور کرد (یونس :97ـ 98؛ نیز رجوع کنید به صافات :139ـ 145؛ انبیاء:87ـ 88). یونس برآنچه به خاطر توبه و ایمان آوردن قومش روی می داد، واقف نبود. موارد مذکور در حدیث بدین قرار است : خبردادن عیسی علیه السلام از کشته شدن نوعروسی بر اثر نیش ماری که در جایگاه او کمین کرده بود و زنده ماندن آن نوعروس به خاطر تصدّقی که به رسم معهود خود کرده بود؛ پیشگویی حضرت محمّد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم درباره مرگ مردی یهودی و رستن او از مرگ براثر صدقه دادن ؛ پیام بردن یکی از پیامبران (بنابر یک روایت : حزقیل ) از سوی خدا برای یکی از ملوک درباره فرارسیدن زمان مرگ وی و دعاکردن آن ملک به درگاه خدا و بالتَّبع تغییر اجل وی بر اثر این دعا؛ پیشگویی حضرت علی علیه السلام در بستر شهادت درباره گشایشی که برای جامعه شیعه پدید می آمد و تلاوت آیة 39 رعد به دنبال این پیشگویی که ظاهراً تلمیحی بر غیر قطعی بودن این گشایش بوده است . آنچه در این گزارشها، که البته شمار آنها بسیار اندک است ، تأمّل برانگیز شده ، ملازمه ظاهری آنها با تکذیب پیامبر یا امام است . ابراهیم ، یونس ، موسی ، عیسی ، حضرت محمّد و دیگر انبیاء و اولیا علیهم السلام به استناد آگاهی خود از عالم غیب ، که از رهگذر وحی و الهام به دست می آوردند، درباره یک رویداد آینده خبر می دادند و تحقق نیافتن آن پیشگویی چه بسا مایة بی اعتمادی به ایشان می شد. برخی از دانشمندان امامیّه در تبیین نظریه بداء به همین مشکل نظر داشته اند. شیخ طوسی (ص 265) در این باره می گوید که اِخبارات پیامبران و اولیا بر دوگونه است : برخی از آنها تغییر ناپذیرند؛ مانند آنچه در باب صفات خدا، رویدادهای گذشته و به پاداش رسیدن مؤمنان می گویند؛ و برخی دیگر درصورت تغییر مصالح و شرایط تغییر می کند؛ مانند پیشگوییهای آنها راجع به آینده ، مگر آنکه پیشگویی خود را با قرینه هایی همراه کرده باشند که قطعیّت و حتم از آن فهمیده شود. مجلسی (1403، ج 4، ص 133ـ134) پس از نقل این نظر، افزوده است که حتی گاهی در کلام امامان اشاراتی نهفته است که خود دلالت بر بدائی بودن موضوع دارد. وی به همان پیشگویی حضرت علی علیه السلام درباره گشایش یافتن جامعه شیعه استناد می کند، زیرا در آن پیشگویی ، امام آیة 39 رعد را تلاوت کرد و آن آیه از محو و اثبات در عالم تکوین خبر می دهد. مجلسی (همان ، ج 4، ص 134) سپس وجه دیگری را نیز در همین مقام بیان کرده است ، بدین بیان که در همة گزارشهای وقوع بداء و تحقق نیافتن پیشگویی اولیای خدا، حکمت این عدم تحقق معلوم شده ، به گونه ای که راستگویی آنان آشکار شده است . فی المثل ، در داستان ابراهیم ، خدا به جای اسماعیل «ذبح عظیمی » را فدیه کرد (صافات :107) که نشانه صدق رؤیای ابراهیم بود؛ در داستان یونس ، مردم نشانه های عذاب را دیده بودند؛ در داستان عیسی ، مار بزرگی که در بستر نوعروس بود به حواریون نشان داده شد و ... . از دیگر کسانی که در این حوزه تلاش کرده اند، میرداماد، مولی رفیعا نائینی ، صدرالمتألّهین و فیض کاشانی در خور ذکرند، که در این میان ، توجیه صدرالمتألّهین مقبولیّت بیشتری یافته است . او با بهره گیری از داده ها و اصطلاحات قرآن و حدیث ، برای علم خدا دو مرتبه می شناساند؛ مرتبه نخست که دگرگونی به آن راه ندارد و از آن به لوح محفوظ تعبیر شده است ، مرحلة دوم که لوح محو و اثبات نام دارد و جای ثبت رویدادهایی است که تحقق آنها وابسته به شرایط و مقدّماتی چند است و با فرض فراهم نشدن شرایط یا پیدا شدن مانع ، تحقق آن رویدادها منتفی خواهد بود. وی آنگاه توضیح می دهد که در برخی موارد، پیامبر یا ولیّ خدا از داده های این لوح آگاه می شود، و حال آنکه از موانع و شرایط آن بی خبر می ماند. طبعاً اگر آن آگاهی را به دیگران گزارش کرده باشد، ممکن است براثر پیدا شدن مانع یا فراهم نیامدن شرایط ، خلاف گزارش او روی دهد. به عبارت دیگر، این گزارش بر آگاهی از علّت ناقصه مبتنی بوده و برخی از اجزای علّت (موانع ، شرایط ) برای گزارشگر ناشناخته مانده است (صدرالمتألّهین ، ص 380ـ381). در واقع ، این توجیه ، فقط متکفّل تبیین وجهِ تحقق نیافتن پیشگوییهای اولیاست و حقیقت بداء ثبوتی را توضیح نمی دهد (برای سایر آراء رجوع کنید به مجلسی ، 1403، ج 4، ص 126ـ129). منابع : علاوه بر قرآن ؛ ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر ، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمدطناحی ، قاهره 1383ـ1385/ 1963-1965؛ ابن بابویه ، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم ] تاریخ مقدمه 1357 ش [ ؛ ابن فارِس ، معجم المقاییس اللغة ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قم 1404؛ ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی سیری ، بیروت 1412/1992؛ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1981؛ محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، کتاب الملل والنحل ، چاپ محمدبن فتح الله بدران ، قاهره 1375/1956، چاپ افست قم 1367 ش ؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، شرح اصول الکافی ، چاپ سنگی تهران 1391؛ محمدبن حسن طوسی ، کتاب الغیبة ، تهران ] تاریخ مقدمه 1385 [ ؛ محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403؛ همو، کتاب الاربعین ، قم 1358 ش ؛ محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات ، تهران 1372 ش ؛ همو، تصحیح اعتقادات الامامیّة ، چاپ حسین درگاهی ، قم 1371 ش ؛ محمدباقربن محمد میرداماد، نبراس الضیاء و تسواءالسواء ، چاپ حامد ناجی اصفهانی ، تهران 1374 ش . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه