از دیدگاه نویسنده «نقد قرآن» میزان اعتبار علوم تجربی در قرآن چگونه است؟

دکتر سها درباره علوم تجربی قرآن می نویسد: «ما از قرآن انتظار نداریم که از علم تجربی سخن بگوید اما بالاخره قرآن به طور پراکنده به پدیده های طبیعی اشاره کرده است. هر چند کوتاه، توصیف هایی از آسمان و خورشید و زمین و ماه و انسان و غیره دارد. اگر قرآن از خداست باید این گفته ها درست باشند وگرنه دلیلی قطعی بر غیرالهی بودن قرآنند. در دنباله این فصل نشان داده خواهد شد که اکثر قریب به اتفاق گفته های قرآن در مورد طبیعت خطاست مگر موارد بسیار پیش پا افتاده ای مثل اینکه خورشید نورانی است و یا آب برای زندگی ضروری است. این خطاها، قطعی ترین دلیل بر غیرالهی بودن قرآنند».[ همان، ص 48.]نقد و بررسیاز مطالب دکتر سها چند پیش فرض و نتیجه به دست می آید که نیازمند بررسی است:1. علوم تجربی معتبرترین دانش بشری است.2. مطالب علمی نادرست در قرآن، دلیل بر غیرالهی بودن این کتاب است.در این باره باید دانست؛ اهمیت علوم تجربی (اعم از علوم طبیعی و انسانی) برای زندگی بشر روشن است. اما نمی توان همه مطالب علوم تجربی را قطعی پنداشت و درباره اشارات علمی در آیات قرآن به روشنی می توان اثبات کرد هیچ نص قرآنی با هیچ گزاره قطعی علمی تعارض پیدا نکرده است و عموم موارد ادعا شده پندار تعارض بوده است.جهت توضیح بیشتر توجه به مطالب ذیل شایان توجه است:گاهی علوم، به چهار گروه تقسیم می شود که به این شرح است:الف. علوم تجربی[ .Experimental Sciences.]: که شامل دو قسم می شود:اول. علوم طبیعی[ .Natural Sciences.] مانند: فیزیک، شیمی، زیست شناسی و...دوم. علوم انسانی[ Humanities Sciences.] مانند: جامعه شناسی، اقتصاد و... که روش این علوم، براساس مشاهده و تجربه حسّی است.ب. علوم عقلی: که آن نیز شامل دو قسم می شود:اول. علم منطق و ریاضیاتدوم. فلسفه که شامل فلسفه های مضاف (مانند فلسفه اخلاق، فلسفه تاریخ و...) و فلسفه های غیر مضاف (مانند: متافیزیک یا امور عامه) می شود.ج. علوم نقلی: مانند علم فقه، حدیث، تاریخ، لغت و... که در آن ها از نقل استفاده می گردد.د. علوم شهودی: که با علم حضوری، به دست می آید مانند: بخشی از علم پیامبران و عرفا.قرآن کریم به روش های علمی چهارگانه اشاره کرده است:گاهی به شیوه عقلی توجه کرده و انسان ها را به خردورزی و تفکر فرامی خواند و تشویق می کند.[ در مورد تعقل ر.ک: بقره / 73 و 242، یوسف / 2، انبیاء / 10، مومنون / 80، زخرف / 3 و در مورد تفکر نک: بقره / 219، روم/ 8، آل عمران / 191، نحل / 44، حشر / 21 و...]و گاهی توجه انسان را به طبیعت جلب می کند و به کیهان شناسی و طبیعت شناسی تشویق می کند.[ ر.ک: آیات سوره رعد / 2 به بعد، حج / 5، مومنون / 12 - 21، نحل / 3 - 17 و...]و گاهی توجه انسان را به عمق تاریخ جلب می کند و داستان های عبرت آموز پیامبران و ملت های پیشین را بیان می کند، و یا وقایع تاریخی صدر اسلام (همچون جنگ ها و...) را گزارش و ثبت می کند.[ ر.ک: سور انبیاء، یونس، یوسف و کهف و...]و گاهی از وحی و الهامات الهی به انسان ها سخن می گوید[ شوری (42)، آیه 51، مومنون (23)، آیه 27، طه (20)، آیه 38.] و به علم الهی را که از نزد خدا به برخی انسان ها می رسد اشاره می کند.[ (وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْماً) (کهف (18)، آیه 65).]آری هر چند هدف قرآن بیان جزئیات تمام علوم بشری نیست[ در مباحث بعدی در این مورد توضیحات بیشتری خواهد آمد.] اما به کارگیری روش تعقلی، تجربی، نقلی و شهودی در قرآن نشانه لزوم به کارگیری این منابع و روش های علمی است.میزان اعتبار علوم تجربیاشکالاتی که در مراحل کشف یک قانون طبیعی، به نظر می آید و مانع قطع آور بودن علوم تجربی می گردد عبارتند از:1. در مرحله مشاهده شرط شده است که مشاهده گر، هیچ گونه دخالتی در مقدمات یا شرایط حصول نتیجه نداشته باشد، ولی آیا به این شرط عمل می شود؟ آیا کسی می تواند ادعا کند که مشاهده گر، هیچ گونه سهمی در مشاهده ندارد و تأثیری بر آن نمی کند؟ آیا می توان تأثیر شخص و وسایل آزمایش را، بر مورد مشاهده به صفر رسانید؟تاکنون کسی چنین ادعایی نکرده است و حتی به خلاف مطلب تصریح شده است[ علم و دین، تألیف ایان باربور، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، صص 214-213 (چاپ مرکز نشر دانشگاهی).]:با توجه به این اشکال مهم، متوجه می شویم که علوم تجربی نمی تواند همیشه یقین آور باشد؛بسیاری از نظریه ها و قوانین علمی، پس از سال ها پذیرش از سوی دانشمندان، ناگهان فرو می ریزد و با نظریات جدید و کشفیات تازه، باطل می شود این شواهد دلیل بر غیر قطعی بودن علوم تجربی است؛باری این همه خطاها که در علوم تجربی، به اثبات می رسد و قوانین و فرضیه های مهم مانند هیئت بطلمیوسی در علم نجوم یا مدل های مختلف در درون اتم و نظرات راجع به نور و گردش سیارات را باطل می کند، دلیل آشکار بر خطاپذیری و غیرقطعی بودن علوم است، در حالی که گزاره های وحیانی می تواند از ثبات و پایداری برخوردار باشد؛ زیرا تجربه بشری وابسته به شرایط خاص و افراد خاص است و احتمال تغییر شرایط و ارتقاء سطح دانش افراد بسیار فراوان است اما گزاره های وحیانی از سوی آفریننده جهان هستی و مطابق با متن واقعیت هستی است. چنان که در قرآن مجید می خوانیم:(((ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِأً وَهُوَ حَسِیرٌ)))[ ملک (67)، آیه 4.]؛«باز دوباره بنگر تا نگاهت زبون و درمانده به سویت بازگردد».در ادامه به برخی از ابعاد اعجاز علمی قرآن و برخی گزاره های علوم طبیعی در قرآن می پردازیم:ابعاد اعجاز علمی قرآن اول: آیاتی که به صورت آشکار موضوعات علمی را بیان کرده است و در زمان نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته، بلکه مدت ها بعد از نزول آیه مطلب علمی آن توسط دانشمندان کشف شده است.[ نک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، ص 85 .]مانند خبر دادن از حرکت خورشید،[ یس(36)، آیه 38 ؛ رعد (13)، آیه 2.] بارورسازی ابرها و گیاهان توسط بادها[ حجر (15)، آیه 22.] و زوجیت عام موجودات[ رعد (13)، آیه 2 ؛ یس (36)، آیه 36 ؛ شعراء (26)، آیه 7.] و مراحل خلقت انسان[ مؤمنون(23)، آیات 12 - 14 ؛ حج (22)، آیه 5 ؛ غافر (40)، آیه 67 ؛ قیامت (75)، آیات 37 - 39.] که قرن ها بعد از نزول قرآن بشر به این مطالب علمی دست یافت. بلکه برخی آیات، نوعی مخالفت با دیدگاه ها و نظریه های مشهور در علوم آن عصر به شمار می آمد. از آن جمله است اشارات قرآن به حرکت زمین،[ نمل (27)، آیه 89 .] پیدایش حیات از آب[ نور (24)، آیه 45 ؛ انبیاء (21)، آیه 30.].دوم: اشارات علمی اندیشه ساز قرآن؛ آیاتی که اشاره به آسمان، زمین، انسان، حیوانات و طبیعت می کند و انسان را به تفکر در آنها دعوت می کند و گاهی آنها را نشانه خدا و معاد می شمرد. ولی مطلب شگفت آمیز یا اعجازآمیزی از ظاهر آیات قابل استفاده نیست، این گونه آیات توجه انسان را به نمودهای آفرینش زیبای الهی جلب می کند و زمینه رشد علمی بشر را، به ویژه در علوم تجربی، فراهم می سازد. مانند: سفارش به تفکر در آفرینش شتر،[ غاشیه (88)، آیه 17.] منافع حیوانات، نزول باران، رویش گیاهان رنگارنگ، دریاها و کشتی رانی در آنها و ... .سوم: نظریه پردازی های علمی قرآن (جهت دهی به مبانی علوم انسانی و موضوع سازی برای علوم)؛برخی اشارات علمی در قرآن وجود دارد که هنوز به صورت پیشگویی های علمی باقی مانده و توسط علوم تجربی اثبات یا نفی نشده است. بلکه دورنمای مثبتی برای آن ها وجود دارد که می توان این دیدگاه های قرآنی را در هر علم به صورت حقایق قرآنی و نظریه های علمی قرآن ارائه کرد.[ مانند نظریه وجود موجودات زنده در آسمان ها در آیه «وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ»، (شوری (42)، آیه 29) ]گزاره های علوم طبیعی در قرآن1. نیروی جاذبهدر دو آیه قرآن[ «خَلَقَ السَّماوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا» رعد (13)، آیه 2 و لقمان (31)، آیه 10.] بیان شده که خدا آسمان ها را بدون ستون دیدنی برافراشته است.برخی دانشمندان و مفسران تعبیر فوق را اشاره به نیروی جاذبه و اعجاز علمی قرآن دانسته اند.[ ر.ک. تفسیر نمونه، ج 17، ص 29 و ج 10، ص 110 و دانش عصر فضا، صص 55 - 56.] چرا که نیروی جاذبه توسط ابوریحان بیرونی (440 ق)[ مطالب شگفت انگیز قرآن، گودرز نجفی، ص 41.] و طبق مشهور توسط نیوتن (1643 - 727 م) در قرن هفدهم میلادی کشف شد[ تاریخ علوم، ص 264، البته برخى نویسندگان در این که مبتکر نیروى جاذبه نیوتن باشد، در صحت داستان سیب تردید مى کنند، نک: دانش عصر فضا، ص 44.] و پیش از آن کسی از این راز علمی که قرآن بر ملا کرد آگاهی نداشت.با توجه به اینکه واژه «عمد» به معنای «ستون ها» و جمع است، ممکن است نیروی جاذبه یکی از مصادیق آیه باشد. یعنی احتمال دارد نیروهای متعددی بین کرات آسمانی وجود داشته باشد که هنوز کشف نشده است.2. حرکت های خورشید قرآن در آیات متعددی به حرکت های خورشید اشاره کرده[ «وَ الشَّمْسُ تَجْری لِمُسْتَقَر» یس (36)، آیه 37، همچنین: انبیاء (21)، آیه 33؛ رعد (13)، آیه 2؛ فاطر (35)، آیه 13؛ زمر (39)، آیه 5؛ لقمان (31)، آیه 29 ؛ ابراهیم (14)، آیه 33.] و برخی صاحب نظران این آیات را اعجاز علمی قرآن دانسته اند؛ چرا که به حرکت های مختلف خورشید اشاره دارد که بر خلاف تصورات رایج در محافل علمی عصر نزول بوده است. آنان آیات فوق را اشاره به حرکت های زیر می دانند:الف. حرکت انتقالی مستقیم خورشید درون کهکشان راه شیری، یعنی حرکت طولی خورشید به سمت معین یا ستاره ای دور دست.این مطلب قرآن (حرکت خورشید بر مدار) بر خلاف دیدگاه هیئت بطلمیوسی است که در عصر نزول در محافل علمی رایج بوده و تا هفده قرن بر فکر بشر سایه افکنده بود و بعدها باطل بودن آن و حقانیت ادعای قرآن بر همگان ثابت شد.ب. حرکت وضعی خورشید، یعنی خورشید به دور خود می چرخد و در قرارگاه خود جریان دارد.ج. ادامه حیات خورشید تا زمان معین، یعنی خورشید بر اثر انفجارات هسته ای و سوخت مواد درونی آن تا چند میلیارد سال دیگر عمرش به پایان می رسد.[ عمر خورشید را کلاً ده میلیارد سال تخمین مى زنند که پنج میلیارد سال آن سپرى شده است (نک: فیزیک نوین، دکتر اریک اوبلاتر، ص 21 - 20، ترجمه بیضاوى و...).]هـ . حرکات درونی خورشید، یعنی در خورشید دائماً انفجارات هسته ای صورت می گیرد تا انرژی نور و گرما تولید کند، و همین انفجارات باعث زیر و رو شدن مواد مذاب داخل خورشید می شود که گاهی تا کیلومترها پرتاب می شود.[ در خورشید هسته اتم هیدروژن به هلیوم تبدیل مى شود که ذوب هسته اى یا جوشش هسته اى نام دارد. خورشید در هر دو ساعت و چهل دقیقه سطح آن با سرعت شش کیلومتر به داخل و خارج مى رود و قطر آن ده کیلومتر تغییر مى کند و این تپش خورشید است و در اثر میدان هاى مغناطیسى اطراف لکه ها به وجود مى آید و با سرعت 1600000 کیلومتر در ساعت از خورشید فوران مى کند و به سرعت خاموش مى شود. (نک: فیزیک نوین، پیشین، ص 20 و مجله اطلاعات علمى، ش 193).]برخی محققان از تعبیر «تجری»[ آیه 38 سوره «یس».] به معنای جریان داشتن و تفاوت آن با «تحرک» استفاده کرده اند که خورشید نه تنها حرکت می کند بلکه جریان دارد. یعنی همچون آب در حال حرکت زیر و رو می شود و این نکته ای لطیف و علمی است که قرآن بدان اشاره کرده و در عصر جدید کشف شده است و می تواند اعجاز علمی قرآن باشد.[ پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، پیشین، ج 1، ص 168.] 3. زوجیّتدر آیات متعددی از قرآن به زوجیت میوه ها و گیاهان اشاره شده است[ رعد ، آیه 2 و شعراء ، آیه 7 و یس ، آیه 36 و همین مضمون در حج ، آیه 5 ؛ لقمان ، آیه 10 ؛ ق ، آیه 7 ؛ طه، آیه 53 ؛ اعراف ، آیه 189 ؛ یس ، آیه 36.] و در برخی آیات سخن از زوجیّت همه موجودات است:(((وَ مِن کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّمْ تَذَکَّرُونَ)))[ ذاریات (51)، آیه 49.].واژه «زوج» در عالم حیوانات به نر و ماده گفته می شود و در غیر حیوانات به هرکدام از دو چیزی که قرینه یکدیگر است گفته می شود و به چیزهای مقارن مشابه و متضاد نیز اطلاق می شود.[ نک: مفردات راغب اصفهانى، ماده «زوج» و تفسیر نمونه، ج 18، صص 377 - 378.] ازاین رو برخی واژه زوج را در مورد ذرات درون اتم (الکترون و پروتون) و نیروهای مثبت و منفی به کار برده اند.بسیاری از مفسران و صاحب نظران با شگفتی، آیات فوق را از اشارات علمی قرآن به مسأله زوجیت گیاهان و زوجیّت عام موجودات[ نک: نمونه، همان و اعجاز قرآن، علامه طباطبایى، ص 15، رابطه علم و دین، پیشین، ص 35 و مطالب شگفت انگیز قرآن، پیشین، ص 57 و 60 و القرآن و الطب، دکتر دیاب و دکتر قرقور، ص 27 و زنده جاوید و اعجاز جاویدان، پیشین، ص 39 و نگرشى بر علوم طبیعى در قرآن، پیشین، ص 24.]، اعجاز علمی قرآن دانسته اند.[ تفسیر نوین، ص 11.] چرا که انسان ها از قدیم می دانستند که برخی گیاهان مثل نخل زوج هستند اما مسأله زوجیّت عام گیاهان توسط کارل لینه (1707-1787م) گیاه شناس معروف سوئدی کشف شد.بنابراین مردم عصر نزول قرآن از زوجیّت همه گیاهان اطلاع نداشتند. ولی قرآن نه تنها به این مطلب اشاره کرد، بلکه به زوجیّت همه موجودات تصریح کرده که تا قرن اخیر کسی از آن اطلاع نداشت.[ وجود ذرات درون اتم با بار منفى و پروتون با بار مثبت، را ماکس پلانک فیزیکدان نامى قرن بیستم کشف کرد. (نک: ماکس پلانک، تصویر جهان در فیزیک جدید، ترجمه مرتضى صابر، ص 95).]بنابراین اشاره علمی قرآن به زوجیت گیاهان و زوجیت عام موجودات نوعی رازگویی قرآن است که حکایت از اعجاز علمی این کتاب مقدس دارد.4. لقاح (زایا کردن گیاهان و ابرها توسط باد)در برخی آیات قرآن به بادهای زایا و باردار کننده اشاره شده است.[ «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَیْناکُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنینَ» حجر (15)، آیه 22.] مفسران و صاحب نظران این آیه را به دو صورت تفسیر کرده اند:الف. برخی برآنند که این آیه به لقاح گیاهان اشاره دارد یعنی بادها فرستاده می شوند تا گرده های گیاهان نر را به گیاهان ماده برسانند و آنان را زایا کنند.[ رابطه علم و دین، ص 36 و رهبران راستین، عبدالکریم هاشمى نژاد، ص 256 - 263 و فروغ دانش جدید در قرآن و حدیث، ج 2، ص 23 و مرزهاى اعجاز، سید ابوالقاسم خوئى، ص 118 و الفرقان و القرآن، ص 511.] بشریت در اواخر قرن هیجدهم یا اوایل قرن نوزدهم به مسأله تلقیح پی برد، درحالی که قرآن قرن ها قبل از آن تذکر داده بود.[ القرآن و الطب، صص 24 - 26 و تفسیر نمونه، ج 11، ص 61 و قرآن و آخرین پیامبر، ص 179.]ب. برخی دیگر از صاحب نظران و مفسران آیه فوق را اشاره به لقاح ابرها و بارورشدن آنها دانسته اند[ مجمع البیان، ج 3، ص 334 و باد و باران در قرآن، مهندس بازرگان، ص 59 و 126 و نمونه، ج 11، ص 61 و التفسیر العلمى فى المیزان، احمد عمر ابو حجر، صص 461-463.] چرا که در ادامه آیه مسأله نزول باران را مطرح می کند که نتیجه لقاح ابرهاست. منظور از آیه همان تأثیری است که باد در اتحاد الکتریسته مثبت و الکتریسته منفی در دو قطعه ابر و آمیزش و لقاح آنها دارد.[ راه تکامل، احمد امین، ص 57.]اشاره علمی قرآن به لقاح ابرها اعجاز علمی قرآن است چرا که این مطلب تا سال های اخیر برای بشر کشف نشده بود اما اشاره قرآن به لقاح گیاهان اعجاز علمی قرآن به شمار نمی آید چرا که انسان های صدر اسلام به طور اجمالی از تأثیر گرده افشانی برخی گیاهان (همچون خرما) اطلاع داشتند.[ پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، پیشین، ص 293.]5. چینش مراحل آفرینش انسانقرآن کریم در آیات متعددی، از آفرینش انسان و مراحل آن یاد کرده است. از این آیات می توان استفاده کرد که مراحل زندگی انسان پانزده مرحله است که عبارتند از:1. خاک (یعنی تراب و طین، حج/ 5، مؤمنون/ 12 و غافر/ 67)؛2. مرحله آب (یعنی ماء، ماء دافق، ماه مهین، طارق / 6، سجده / 6-9)؛3. مرحله منی (نطفة من منی، قیامت/ 37-39)؛4. مرحله نطفه مخلوط (نطفة امشاج، دهر/ 2)؛5. مرحله علقه (مؤمنون/ 12-14، حج/ 5، غافر/ 67)؛6. مرحله مضغه (مؤمنون/ 12-14 و حج/ 5)؛7. مرحله تنظیم و تصویر و شکل گیری (سجده/ 6-9)؛8. مرحله شکل گیری استخوان ها (مؤمنون/ 12-14)؛9. مرحله پوشاندن گوشت بر استخوان ها (همان)؛10. مرحله آفرینش جنس جنین (قیامت/ 37-39)؛11. مرحله آفرینش روح یا دمیدن جان در انسان و پیدایش گوش و چشم (سجده/6-9 و مؤمنون/ 14)؛12. مرحله تولد طفل (غافر/ 67)؛13. مرحله بلوغ (مؤمنون/ 12-14، حج/ 5 و غافر/ 67)؛14. مرحله کهنسالی (حج/ 5 و غافر/ 67)؛15. مرحله مرگ (همان ها).البته توضیح هر کدام از این مراحل بر اساس آیات قرآن و علوم پزشکی نیاز به شرح و توضیح دارد ولی چینش این مراحل در آیات قرآن، اشارات علمی ارزنده ای را در بردارد که برخی پزشکان را به حیرت آورده و آنها را دلیل اعجاز علمی قرآن بلکه اعجاز بلاغی قرآن دانسته اند.[ طب در قرآن، دکتر دیاب و دکتر قرقوز، ترجمه على چراغى، ص 84 .]هر چند بیان هر کدام از این مراحل آفرینش انسان به تنهایی نمی تواند دلیل مستقلی بر اعجاز علمی قرآن باشد ولی با توجه به گواهی دانشمندان بر اینکه مردم عصر نزول قرآن، آگاهی از این نظم و چینش مراحل آفرینش انسان نداشتند، بیان این مراحل و چینش آن نوعی رازگویی علمی است که می تواند اعجاز علمی قرآن به شمار آید.[ پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، پیشین، ص 564.] .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه