تأویل قرآن به چه معناست؟

واژه شناسی تأویل: کلمه: «تأویل» از مادّه «اول» است و این ماده به معنای رجوع می باشد که وقتی به باب «تفعیل» می رود، معنای «برگرداندن» را می دهد. پس تأویل یک شی به معنای برگرداندن آن به یک مرجع و مأخذ است. و تأویل قرآن به معنای مأخذی است که معارف قرآن از آن جا گرفته می شود. بنابر تعریف فوق هر کار و یا سخنی را که به هدف نهایی برسانیم تأویل نامیده می شود. مثلاً اگر کسی اقدامی بکند و هدف اصلی اقدام او روشن نباشد و در پایان آن را مشخص کند این کار را «تأویل» می گویند. همان طور که در سرگذشت موسی ـ علیه السلام ـ و آن مرد دانشمند (حضرت خضر ـ علیه السلام ـ ) می خوانیم که او کارهائی در سفر خود انجام داد. که هدف آن روشن نبود (مانند شکستن کشتی ـ ساختن دیوار ـ کشتن پسر بچه) و به همین دلیل موسی ناراحت گردید. امّا هنگامی که هدف خود را در پایان و به هنگام جدائی برای او تشریح کرد و گفت منظورش نجات کشتی از چنگال سلطان غاصب و ستمگری بوده است. و فرمود: ذلک تأویل ما لم تسطع علیه صبرا یعنی «این هدف نهائی کاری است که تو در برابر آن صبر و تحمل نداشتی.» هم چنین اگر انسان خوابی می بیند که نتیجه آن روشن نباشد سپس با مراجعه به کسی، یا مشاهده صحنه ای تفسیر آن خواب را دریابد به آن «تأویل» گفته می شود. همان طور که یوسف ـ علیه السلام ـ پس از آن که خواب مشهورش در خارج تحقق یافت و به اصطلاح به نهایت بازگشت، گفت: هذا تأویل رؤیای من قبل یعنی: (این تفسیر و نتیجه و پایان خوابی است که دیدم.) و نیز هرگاه انسان، سخن بگوید و مفاهیم خاص و اسراری در آن نهفته باشد که هدف نهایی، آن سخن را تشکیل دهد به آن تأویل می گویند. در قرآن کریم هم آیاتی است که اسرار و معانی عمیقی دارد که تأویل آن ها در اختیار خداوند متعال می باشد. منتهی افرادی که افکارشان منحرف است و اغراض فاسدی دارند از پیش خود، تفسیر و معنی نادرستی برای آن ساخته و برای اغفال خود و دیگران روی آن تکیه می کنند. و می خواهند تأویل آیات را به شکلی غیر از آن چه هست منعکس سازند. چنان که در شأن نزول آیه 7 سوره آل عمران آمده است. «چند نفر از یهود به اتفاق «حیّ بن اخطب» و برادرش، خدمت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ آمدند و حروف مقطعه «الم» را دست آویز خود قرار داده، گفتند: طبق حساب ابجد، الف مساوی یک و لام مساوی 30 و میم مساوی 40 می باشد و به این ترتیب خبر داده ای که دوران بقای امت تو بیش از هفتاد و یک (71) سال نیست! پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برای جلوگیری از سو استفاده آن ها فرمود:(( شما چرا تنها «الم» را محاسبه کرده مگر در قرآن حروف مقطعه دیگری نیست. بعد از این داستان آیه 7 سوره آل عمران نازل شد و فرمود: «فامّا الذین فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویله و ما تعلم تأویله الاّ الله .... ؛اما آن ها که در قلوبشان انحراف است پیروی از متشابهات می کنند تا فتنه انگیزی کنند و تفسیر و تأویل نادرستی برای آن می طلبند. در حالی که تفسیر و تأویل آن ها را جز خدا و راسخین در علم نمی دانند.)) البته باید توجه داشته باشیم که «تأویل» اختصاص به آیات متشابه ندارد. بلکه تمامی آیات قرآن تأویل دارد. پس همان طور که آیات متشابه تأویل دارد، آیات محکم نیز تأویل دارد. و نکته دیگر این که «تأویل» از مفاهیمی که معنا و مدلول لفظی دارد نیست. بلکه از امور عینی و خارجي است. و اگر گفته می شود که آیات قرآن تأویل دارد، در حقیقت وصف تأویل، صفت خود آیات نیست. بلکه صفت متعلق آن هاست که اعمال انسان ها و یا چیز دیگر است. و این که گاهی کلمه «تأویل» در معنای «مخالف ظاهر لفظ» استعمال می شود، یک استعمال نو ظهور است. که بعد از نزول قرآن پیدا شده، و هیچ دلیلی نداریم بر این که منظور قرآن مجید هم از تأویل این باشد. و هم چنین سایر تعاریف و تفاسیری که در مورد «تأویل» از طرف بعضی از افراد بیان شده است، دارای اشکالاتی می باشد. و سخن کوتاه این که از آیات شریفه قرآن کریم چنین فهمیده می شود که در ماورای این قرآن که آن را می خوانیم و مطالعه می کنیم و تفسیرش را می فهمیم امر دیگری است، که به منزله روح از جسد و ممثّل از مثل است. و آن امر همان است که خدای تعالی کتاب حکيمش نامیده و تمام معارف قرآن، و مضامین آن متکی بر آن است و امری است که از سنخ الفاظ نیست. و مانند الفاظ، جمله جمله و قسمت قسمت نیست. و حتی از سنخ معانی الفاظ هم نیست. و همین امر بعینه آن «تأویلی» است که اوصافش در آیات متعرض تأویل آمده. و با این بیان حقیقت معنای تأویل روشن گشته، معلوم می شود علت این که فهم های عادی و نفوس غیر مطهره دسترسی به آن ندارد چیست. خداوند متعال همین معنا را در کتاب مجیدش خاطر نشان نموده و می فرماید: چون که آن قرآنی است محترم، که در کتابی نهفته بود. کتابی که جز افراد مطهر کسی با آن تماس ندارد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه