درباره تاریخچه اعتقادات و اختلافات فقهی و شخصیت ائمه اربعه اهل سنت اطلاعات جامع و مفیدی را بیان بفرمایید؟

« مذهب حنفی»مذهب حنفی ، قدیمی ترین مذاهب فقهی اهل سنت و بنیان گذار آن ، ابوحنیفه نعمان ابن ثابت است . جدش زوطی از اسیران کابل بود و پدرش در کوفه به آزادی دست یافت . او در سال 80 هـ . ق . در همانجا دیده به جهان گشود و مدت 18 سال در حلقه درس حماد ابن ابی سلیمان ( م 120 ) هـ . ق . ) به فراگیری فقه به روش ابراهیم نخعی پرداخت . نعمان ، پس از مرگ استادش ، سفرهایی هم برای فقه اندوزی به حجاز داشت و از نخبگان علمی آن دیار و از جمله امام باقر ( علیه السلام ) توشه برگرفت . ابو حنیفه که پس از استادش حماد ، برجای او تکیه زد ، مکتب فقهی نوینی پدید آورد . او قایل به کاربرد رأی و اجتهاد بود و قیاس و استحسان را به عنوان منبعی فقهی مورد توجه قرار داد . اساس اندیشه فقهی ابو حنیفه بر هفت اصل : کتاب خدا ، سنت رسول ، سخنان صحابه ، قیاس ، استحسان ، اجماع و عرف استوار بود . ابو حنیفه به جز رساله های کوچکی ؛ از جمله رساله فقه اش ، کتابی را به نگارش در نیاورد شاگردانش پس از وی فتاوای او را در مجموعه ای گرد آوردند . نعمان در اواخر دوره اموی مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و در اندیشه سیاسی اش چون زیدیه بود و بر این باور بود که رهبری ابوبکر و عمر مشروع بوده و در امام بودن و صایت لازم نیست . در قیام زید بن علی ، پنهانی به یاری اش شتافت و همچنین نقل شده که او از قیام ابراهیم بن عبدالله حسنی از پیشوایان زیدیه در شهر بصره حمایت نموده است . ابو حنیفه در خلافت منصور از کوفه به بغداد فرا خوانده شد تا قاضی القضاتیِ آن جا را بر عهده گیرد ولی مقاومت او در برابر این خواست خلیفه موجب شد او زندانی شود و سرانجام در سال 150 هـ . ق . در همان زندان درگذرد . مذهب حنفی پس از مرگ ابو حنیفه ، توسط دو شاگرد برجسته اش ابو یوسف قاضی مشهور ( م182 هـ . ق . ) و محمد بن حسن شیبانی ( م 189 هـ . ق . ) رواج یافت . مذهب حنفی در زمان خلافت هارون و پس از وی بدل به مذهب رسمی خلفای عباسی گردید به گونه ای که تنها فقیهان این مذهب مسنددار قضا می شدند . امّا حاکمیت طولانی فاطمیان بر مصر مانع از گسترش این مذهب در غرب جهان اسلام گشت . بعدها مذهب حنفی ، مذهب رسمی خلافت عثمانی هم شد . ولی آن هم باعث نشد که قلمرو حاکمیت مذهب از شرق جهان اسلام فراتر رود . برخی از معتقدات مذهب حنفی1 ـ نسخ قرآن به سنتی که به تواتر یا شهرت مستفیض ثابت شده ، جایز است . 2 ـ در این مذهب ، هیچگاه قیاس بر حدیث مقدم نمی شود . 3 ـ در باره خبرهایی که تنها یک نقل دارند ، ابو حنیفه از نخستین فقهایی است که آن را پذیرفته است . 4 ـ سخنان صحابه در اندیشه فقهی ابو حنیفه هنگام نبود نصوص دینی مورد توجه بوده و بر قیاس مقدم است از نظر ابوحنیفه رأیِ تابعی ، ارزش فقهی ندارد . 5 ـ اجماع چه قولی و چه سکوتی آن به عنوان منبعی فقهی شمرده می شود . 6 ـ چهارمین منبع درفقه حنفی در زمان فقدان نصوص دینی ، قیاس است . منشأ روی آوری به قیاس در مذهب فقهی حنفی را باید در پرداختن آن به مسایل فقهی فرضی دانست . 7 ـ معتبر دانستن ، « استحسان » ویژگی مهم روش فقهی ابو حنیفه است . استحسان نوعی قیاس است که مقیس علیه آن در نصوص دینی نیامده است . 8 ـ عرف نیز در این مذهب فقهی به هنگام نبود نصوص دینی ، منبعی فقهی دانسته شده است . به طور کلی ویژگیهای عمده فقه حنفی را باید در : آسان گیری در عبادات ، محروم گرایی ، صحیح شمردن تصرفات تا حد امکان ، احترام به آزادی انسان و رعایت سیادت امت دانست . قلمرو مذهب حنفیمذهب حنفی ، از نظر شمار پیروان در بین مذاهب اسلامی ، رتبه نخست را داراست . این مذهب بر ترکیه ، آلبانی و مسلمانان شبه جزیره بالکان ، بر اهل تسنن غیر کرد عراق ، افغانستان ، ترک نشین های آسیای میانه ، قفقاز و سرزمین های مجاور آن ؛ هندوستان غلبه دارد . نیمی از مسلمانان سرزمین شام شامل کشورهای سوریه و لبنان ، حنفی بوده و در سرزمین فلسطین سومین مذهب است . پیروان این مذهب در مصر هم پرشمار است و به صورت محدود در ایران ، حجاز ، یمن و شام وجود دارند . «مذهب مالکی»این مذهب ، دومین مذهب اهل سنت از نظر قدمت و سومین آن از نگاه قلمرو است . مؤسس این مذهب ، مالک بن اَنَس اصبحی از طبقه سوم فقیهان تابعی مدینه است . او حدود سالهای 90 تا 97 در آن شهر تولد یافت . مالک بیشتر زندگانی خود را در مدینه سپری کرد ، فقه را نزد ربیعة بن فروخ ، ابن شهاب زهری ، نافع مولی عبدالله بن عمر ابن هرمز ، امام جعفر صادق ( علیه السلام ) و ابوالزناد فرا گرفت . مالک ، در برابر خلفا ، سیاست آرامی را دنبال می کرد اما با سکوت . او در برابر قیام نفس زکیه ـ سال145هـ . ق . والی مدینه را به اوبدگمان ساخت . والی مالک را مجازات کرد . منصور بابت این رفتار والی که بی اطلاع او صورت یافته بود ، از مالک عذرخواهی نمود . همچنین هارون در سفر حج خود در سال 179 هـ . ق . در آخرین سال عمر مالک ، از او دیدار به عمل آورد . با این همه ، می توان گفت که مالک از عباسیان ناخشنود بوده چنانکه همین ناخشنودی او سبب گرایش امویان اندلس به او گشت . مالک ، در حدیث شناسی پیشگام بود . اثر مهم فقهی مالک کتاب « الموطّأ » است که به درخواست منصور به نگارش آن پرداخت . دیگر اثر او ، « رسالة الی الرشید » است . مالک علاوه بر کتاب ، سنت ، فتاوی صحابه ، اجماع ، قیاس ، استحسان ، مصالح مرسله و استصحاب ، عمل اهل مدینه را در زمره منابع دینی یاد کرده است . مالک ، ظاهر قرآن را بر سنت مقدم می داشت . مالک طعن بر اصحاب رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله ) را زشت شمرده و آن را جرم بزرگ می دانست . مالک به درستی نظام « استخلاف » اذعان داشت . او همچنین قرآن را قدیم دانسته و به جبر باور داشت . مذهب فقهی مالک ، به مثابه یک مدرسه فکری نبوده و اجتهاد فقهای آن فراتر از رأی مالک نمی رود . مالکیان در باورهای اعتقادی خود پیرو مکتب اشعریند . مذهب مالک پیش از ظهور مذهب شافعی ، بر حجاز ، مصر و سرزمین های آفریقایی اطراف آن ، اندلس و سودان غلبه داشت و در بغداد هم حضور چشمگیری داشت تا آن که پس از سال 400 هـ . ق . رو به افول نهاده ، با ظهور مذهب شافعی در مصر ، مذهب مالکی در آن به جایگاه دوّم تنزل یافت اما موقعیت خود در شرق آفریقا را از دست نداد . امروزه مذهب مالکی در قسمت های شمالی آفریقا ، الجزایر ، تونس ، در قسمت های کوهستانی مصر ، سودان ، کویت ، قطر ، بحرین غلبه دارد و در فلسطین و عربستان هم ـ به ویژه منطقه احساء ـ به صورت محدودتر ادامه حیات می دهد . «مذهب شافعی»مذهب شافعی از نظر قدمت ، سوّمین مذهب فقهی اهل سنت است . بنیان گذار این مذهب فقهی ، ابو عبدالله ، محمد بن ادریس ، از طبقه چهارم فقیهان تابعی مکه است . محمد بن ادریس به قبیله قریش منتسب بوده و در سال 150 هـ . ق . در شهر غزه از شهرهای فلسطین دیده به جهان گشود . در آغاز ، فقه را در نزد مسلم بن خالد زنجی در شهر مکه فرا گرفت و در چهارده سالگی از او رخصت فتوی یافت . در بیست سالگی به مدینه رفت و در شمار شاگردان مالک بن انس درآمد . شافعی به مدت 9 سال و تا مرگ مالک در نزد او بسر برد . مالک او را بزرگ می داشت و او را به فتوی اذن می داد . شافعی پس از این ، قضاوت یمن را بر عهده گرفت . او در آنجا با زیدیان ارتباط پنهانی داشت تا آن که در 187 هـ . ق . با تنی چند از زیدیان به اسارت درآمد و به نزد هارون در بغداد برده شد . اما مدت اسارت شافعی دیری نپایید و هارون پس از آگاهی بر مقام علمی اش او را آزاد ساخت . شافعی در بغداد با محمد بن حسن شیبانی ( م189 ) فقیه معروف حنفی آمد و شد علمی داشت . آشنایی شافعی با مذهب حنفی ـ مکتب اهل رأی که در عراق متداول بود . سرانجام به آن انجامید که او مذهب نوینی ، که میانه و حد وسط مذهب حنفی و مذهب مالکی است ، یعنی مکتب اهل حدیث که در حجاز رایج بود ـ پدید آورد . شافعی این مذهب نوین فقهی خود را با بیان قواعد استنباط که بعدها نام اصول فقه را به خود گرفت اعلام نمود . او پس از آن به مکه بازگشت تا این که در 195 هـ . ق . بار دیگر به بغداد رفت در این بازگشت ، او اولین کتاب اصول فقه ، « الرساله » ، را نگاشت و شاگردانی را در حلقه درسی خود پرورید . محمد بن ادریس برای انتشار این مذهب نوین در سال 195 هـ . ق . به مصر عزیمت کرد . شافعی در مصر به تجدید آرای پیشین خود که در عراق تدوین کرده و در کتاب های « الرساله » و « الحجه » آورده بود پرداخت و به آنها سامانی نو داد . « الرّساله » از نو نوشته شد و کتاب « الأمّ » گرد آمده آرای جدید فقهی او گردید این آراء استحکام و اعتبار فقهی بیشتری داشت . شافعی ، نخستین کسی است که در اصول فقه و آیات احکام دست به تصنیف زده واز اختلاف احادیث به سخن پرداخته است . از شافعی آثار بسیاری برجا مانده است : 1 ـ الحجه ، که کتاب فقهی قدیم اوست . 2 ـ الأمّ ، در فقه . این کتاب در هفت جلد به چاپ رسیده است . 3 ـ الرساله ، در اصول فقه . 4 ـ السنن5 ـ اختلاف الحدیث6 ـ فضایل قریش7 ـ ابطال الاستحسان 8 ـ کتاب الاجماع9 ـ کتاب خلاف مالک والشافعی . . . شافعی در سال 204 هـ . ق . در فسطاط مصر دیده از جهان برگرفت . تاریخ مذهب شافعیظهور مذهب شافعی نخست در مصر بود . در آنجا ، این مذهب با استقبال روبرو گشت . پس از مصر ، این مذهب بر عراق . شهرهای خراسان ، توران ، شام و یمن چیره گشت و به ماوراءالنهر ، بلاد فارس ، حجاز و برخی از قسمت های هند راه یافت و پس از سال 300 هـ . ق . این مذهب کم و بیش در اندلس و آفریقا هم دیده شد . تا پیش از آمدن شافعی به مصر ، مذهب مردم مصر ، حنفی و مالکی بود . پس از استیلای خلفای فاطمی و رونق فقه اهل البیت ، مذهب شافعی همچون دیگر مذاهب اهل سنت از رواج باز ایستاد تا این که صلاح الدین ایوبی به این استیلا خاتمه داد . پس از این مصردوباره شاهدرواج مذهب شافعی گردید . دولت ایوبیان ، بیش از همه مذاهب چهارگانه ، به مذهب شافعی توجه نشان داد و شغل قضا را به این مذهب که مذهب رسمی دولت بود ، مختص کرد . با ویژگی های فقهی مذهب شافعی1 ـ « سنت » تفصیل دهنده قرآن است . 2 ـ نسخ کتاب به سنت ، هرچند هم اخبار متواتر برآن باشد ، پذیرفتنی نیست . 3 ـ اجماع پس از کتاب و سنت ، حجت شمرده می شود . 4 ـ « اقوال صحابه » حجتی بر احکام الهی بوده و بر قیاس مقدم است . 5 ـ « اجتهاد به رأی » بی آن که نصی از کتاب و سنت به عنوان مقیس علیه وجود داشته باشد ، ممنوع است و به این نوع اجتهاد ، استحسان گفته شده و از زمره منابع فقهی در نزد حنفی هاست . 6 ـ « مصالح مرسله » یعنی تقنین بر اساس مصلحت امت ، آن چنان که مالکیان می گویند در مذهب شافعی در شمار منابع فقهی قرار ندارد . 7 ـ فقه شافعی ، فقهی افتراضی نبوده و تنها به حل مسایلی می پردازد که روی داده است . چند دیدگاه برجسته شافعی و شافعیان1 ـ رهبری دینی در نگاه شافعی تنها با دو شرط پذیرفتنی است : 1 ـ قریشی بودن رهبر 2 ـ همرأیی مردم نسبت به او . شافعی رهبری بدون بیعت را جز در زمان ضرورت ، نامشروع می داند . این است که خلافت حضرت علی ( علیه السلام ) را برحق دانسته و رویا رویان با آن را ـ چون معاویه و پیروانش ـ « اهل بغی » شمرده است و جنگهای آن حضرت را در جمل ، صفین و نهروان ، جنگی دینی تلقی نموده است . ولی با این همه دشنام برآنان از نگاه او روا نیست . 2 ـ حدیث در دیدگاه شافعی تنها بر سخن رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله ) اطلاق می گردد . 3 ـ علاقه شدید به صحابه و اهل بیت رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله ) از برجستگی مهم مذهب شافعی است . 4 ـ شافعیان ، باورمند به توسل و تبرک به اولیای الهی بوده و کرامت آنان را به دید انکار نمی نگرند . 5 ـ پایبندی به نمازهای جمعه و جماعت و دو عید برجسته مسلمانان ، از دیگر ویژگی های شافعیان بوده و گفتنی است که در فقه شافعی ، در هر شهر تنها باید یک نماز جمعه اقامه گردد . قلمرو کنونی مذهب شافعیاین مذهب هم اینک بر دشتهای مصر ، فلسطین و مناطق کردنشین غلبه داشته و بیشتر ، مسلمانان اندونزی ، مالزی ، فیلیپین ، هند ، چین ، استرالیا و اکثریت اهل تسنن ایران نیمی از مسلمانان یمن از پیروان آن به شمار می آیند . این مذهب دومین مذهب اهل تسنن عراق بوده و در حجاز رقیب مذهب حنبلی است . در شام یک چهارم مسلمانان شافعی اند . شافعیان هند نسبت به حنفی ها کم شمارند . مذهب شافعی در افغانستان از رواج کمی برخوردار است . «مذهب حنبلی»این مذهب در میان مذاهب فقهی اهل سنت ، از نظر پیدایش و پیروان ، در رتبه چهارم است . مؤسس مذهب حنبلی ، ابو عبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانی است . او ریشه عربی داشت . جدش در زمان امویان فرماندار سرخس بوده . ابن حنبل در سال 164 هـ . ق . در شهر بغداد زاده شد و در کودکی قرآن را از بر کرد . ابتدا نزد قاضی ابو یوسف به فراگیری فقه پرداخت اما پس از مدتی به اهل حدیث روی آورد . او تا زمانی که شافعی به مصر نرفته بود ، در نزد وی فقه آموخته و از شاگردان برجسته اش بود . اصرار او بر آفریده نبودن قرآن ، او را رو در روی دولت عباسیان قرار داد . ودر زمان معتصم به مدت 18 ماه به زندان افکنده شد . اما با به قدرت رسیدن متوکل ، از او دلجویی شد و آن قدر قرب یافت که متوکل بی مشورت او کاری را به انجام نمی رسانید . ابن حنبل ، پس از جدا شدن از شافعی ، مذهب جدیدی را در فقه پی نهاد . بنیادهای این فقه بر پنج اصل استوار بود : کتاب الله ، سنت رسول الله ( صلّی الله علیه وآله ) ، فتاوی صحابه پیامبر ، گفته برخی از صحابی که با قرآن سازگار می نمود و تمامی احادیث ضعیف . او آن قدر در استناد به حدیث مبالغه می کرد که بزرگانی همچون طبری و ابن ندیم او را از مجتهدان ندانسته اند . مهمترین اثر ابن حنبل ، کتاب « مسند » اوست که دربردارنده سی هزار و اندی روایت است . این کتاب در شش جلد به چاپ رسیده است . از آثار دیگر او می توان به تفسیر قرآن ، فضایل ، طاعة الرسول و ناسخ و منسوخ اشاره نمود . مهمترین اثر فقهی او ، مجموعه ای از فتاوی او در پاسخ به سؤالات دینی شاگردانش است که توسط ابن قیم ( م 751 ) گردآوری شده است . این مجموعه در 20 جلد انتشار یافته است . محمد بن اسماعیل بخاری ، مسلم بن الحجاج نیشابوری در شمار دانش اندوختگان مکتب اویند . ابن حنبل در سال 241 هـ . ق . در بغداد درگذشت . مذهب فقهی ابن حنبلاحمد بن حنبل سنت را حاکم بر قرآن دانسته و در فتاوی خود بر احادیث و فتاوی صحابی تکیه می زد . او بر طبق « مصلحت » فتوی نمی داد . آن گاه که نصی را رو در روی آن می یافت بر خلاف مالک عمل می کرد و هرگاه هم نصی را در برابر مصلحت نمی دید ، آن را مبنای حکم قرار می داد و همانند شافعی از مصلحت گریزان نبود . احمد ، حدیث مرسل و ضعیف را معتبر دانسته و آن را بر قیاس برتری می داد . کاربرد قیاس در نزد او تنها در زمان ضرورت روا بود . برخی از معتقدات مذهبی حنابله1 ـ در فقه حنبلی ، رکن اصلی در معاملات ، رضایت عاقلان بوده و هر معامله ای درست شمرده شده مگر آن که نصی بر بطلان آن رهنمون باشد . 2 ـ حنابله در موضوع طهارت و نجاست ، حساسیت ویژه ای داشته اند و از این جهت در میان مذاهب شهره اند . 3 ـ فقه حنبلی با پذیرش اصل ذرایع گسترش ویژه ای یافته است . بر اساس این اصل ، حکم غایات به وسایل آن و حکم نتایج به مقدماتش تسرّی می یابد . 4 ـ ویژگی مهم حنبلیان توجه افراطی آنان نسبت به قضیه امر به معروف و نهی از منکر است . برخی از آرای ابن حنبل در عرصه کلام سیاست و فقه عبارت است از : 1 ـ او در نصوص که گویای تشبیه و یا تجسیم و رؤیت حق تعالی بود ، تأویل را روا نمی دید . 2 ـ معنی صحابی در نزد احمد معنایی فراگیر داشت و هرکه را ولو در ساعتی با پیامبر به سر آورده بود ، به او صحابی گفته می شد . مسلمانی که به صحابیی دشنام می داد ، اسلام صحیحی در نگاه او نداشت . با این همه ، احمد خلافت امام علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) را خلافتی معتبر و دینی می شمرد . از فضایلی که برای او در مسندش یاد کرده بر می آید که احمد ، علی ( علیه السلام ) را سرآمد صحابی در فضیلت ها می دانسته است . 3 ـ احمد گزینش خلیفه پیشین و خلیفه بعد از خود را امری درست می دید . احمد اطاعت پیشوای پیروز را لازم دیده هرچند که آن پیشوا ستمکار باشد . او خواندن نماز جمعه به اقتدای بر چنین پیشوایی یا برگزیدگان او را وظیفه دانسته و دوباره خوانی آن نماز را بدعت می انگاشت . 4 ـ ابن حنبل تارک نماز را کافر دانسته و قتلش را واجب می دید . مذهب حنبلی در قرن هشتمابن حنبل ، پیش از آن که در زمره پیشوایان فقهی به شمار رود ، پیشوای در عقاید بود . اوج این درخشش در روزگار متوکل بود . مذهب کلامی ابن حنبل تا آن جا پیش رفت که مذهب همه حدیثگرایان در عقاید گشت . با ظهور مذهب کلامی اشعری ، مذهب کلامی ابن حنبل جای خود را به آن داد . اما پس از قرنها ، در قرن هشتم ، ابن تیمیه ( م 728 ) به احیای اندیشه کلامی احمد پرداخت . ابن تیمیه به احیای آن تنها اکتفا نکرد ، نوآوری هایی به مکتب حنبلی افزود ؛ از جمله بدعت بودن سفر برای زیارت حضرت نبی اکرم ( صلّی الله علیه وآله ) ، ناهمگونی تبرک و توسل با توحید و انکار بسیاری از فضیلت های اهل بیت که در روایات صحاح شش گانه و حتی در مسند ابن حنبل آمده بود . این موج نو حنبلی در برابر مخالفت دانشوران اسلامی یارای مقاومت پیدا نکرد و فروکش نمود تا آن که محمد بن عبدالوهاب ( 1115 ـ 1206هـ . ق . ) آن را دوباره به صحنه آورد . تفکر نو حنبلی تفکری آمیخته با جمود است آن گونه که دستاوردهای تمدن جدید ؛ مانند عکسبرداری را بدون نص دینی بر منع آن ، به دیده تحریم می نگرد . قلمرومذهب حنبلی در عربستان مذهب نخست است . در منطقه نجد عربستان اهل تسنن بیشتر حنبلی بوده ودر حجاز با مذهب شافعی و در احساء با مذهب مالکی رقابت می کند . مسلمانان شام حنبلی هستند . این مذهب سومین مذهب در فلسطین است و پیروان کم شماری در مصر ، عمان و افغانستان دارد . (ره توشه حج , ص 147- 159)برای آشنایی بیشتر به منابع زیر مراجعه شود:محمدجواد مشکور فرهنگ فِرَق اسلامی، ،مشهد ،آستان قدس ،1375 عبد الله مبلغی، تاریخ ادیان و مذاهب جهان،، قم، انتشارات منطق(سینا)، 1373فضایی , یوسف , تحقیق در تاریخ و فلسفه مذاهب اهل سنت و فرقه اسماعیلیه , تهران , فرخی .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه