آیه تطهیرپرسش ۵۹ . چرا آیه تطهیر که در میان آیات مربوط به همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله)آمده است، شامل آنها نمى شود؟ پیرامون آیه تطهیر (إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً )[۱]، باید به چند نکته زیر توجه کرد:

آیه تطهیرپرسش 59 . چرا آیه تطهیر که در میان آیات مربوط به همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله)آمده است، شامل آنها نمى شود؟ پیرامون آیه تطهیر (إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً )[1]، باید به چند نکته زیر توجه کرد:الف) «اهل البیت» در تاریخ حیات پیامبر(صلى الله علیه وآله)، معناى خاصى داشته است و تنها به حضرت على و زهرا و حسن و حسین(علیه السلام) اطلاق مى شده است. در کتاب هاى روایى شیعه و سنى آمده است که وقتى آیه (وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ )[2] نازل شد، پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)شش ماه هنگام نماز صبح، به خانه فاطمه مى آمد و آنها را فرمان به نماز داده، سپس آیه تطهیر ـ(إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ... )[3] ـ را مى خواند تا همگان بدانند که «اهل پیامبر» چه کسانى اند.ب) هیچ یک از همسران پیامبر، ادعا نکرد که من در زمره اهل بیت(علیهم السلام) هستم.ج) آیه تطهیر، عصمت اهل بیت پیامبر را ثابت مى کند و سیره عملى آنان، گواه عصمت ایشان نیز بود ; امّا درباره همسران پیامبر، برخى از آنان در عمل ثابت کردند که از مقام عصمت برخوردار نیستند ; مانند حرکت هاى عایشه در برابر حضرت على(علیه السلام). براى بسط این پاسخ، دقت در موارد ذیل شایسته است:1. امام شافعى مى گوید: از نظر معنى شناسى، زوجه را نمى توان اهل بیت(علیه السلام)شخص به حساب آورد ; زیرا زوجیت، نوعى رابطه اعتبارى است که با طلاق و مرگ، از بین مى رود ; ولى روابط نسبى، تکوینى و غیراختیارى است. ازاین رو، طلاق بردار نیست و نسبت آن پس از مرگ نیز محفوظ است.2. ضمایرى که در قبل و بعد از آیه تطهیر آمده، به صورت جمع مونث است که براى مجموعه زنان به کار مى روند و مقصود از آن ضمایر، زنان پیامبر اکرم است ; مانند: لستنّ، ان اتقیتنّ، فلا تحضعن، فى بیوتکنّ، واذکرن، بیوتکنّ ; در حالى که ضمایرى که در آیه تطهیر به کار رفته، به صورت جمع مذکر است که براى مجموعه اى که همه یا اکثریت آنان مرد هستند، به کار مى رود ; مانند «عنکم، و یطهرکم» و نمى تواند مقصود از آنها، جماعت و گروه زنان باشد. اگر مقصود جماعت زنان بود، مى بایست تعبیر «عنکنّ، و یطهرکن» به کار مى رفت. این تغییر ضمایر مؤنث به مذکر در آیه، دلیل بر این است که مخاطبین در آیه تطهیر، غیر از مجموعه همسران پیامبر مى باشند.3. دلیل بر این که اهل بیت شامل زنان نمى شود، پاسخ منفى پیامبر(صلى الله علیه وآله) به خواست همسر خویش، ام سلمه است ; او وقتى از آن حضرت اذن دخول زیر کسا و همسانى با اهل بیت را نمود، پیامبر در پاسخ، ضمن خارج کردن او از اهل بیت، دو بار فرمود: «انک الى خیر[4] ; تو زن خوبى هستى». این، نفى مؤدبانه و کریمانه موضوع است. از عایشه نیز این گونه نقل شده است:«لقد رأیت علیا و فاطمه و حسنا و حسینا و جمع رسول الله بثوب علیهم ثم قال: اللهم هولاء اهل بیتى و حامتى، فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، قالت: فقلت یا رسول الله انا من اهلک قال تنحى فانک الى خیر[5] ; با چشم خود، على و فاطمه و حسن و حسین را دیدم که پیامبر اکرم آنان را زیرپوششى جمع کرده بود و فرمود: خداوندا اینها خاندان و حامیان من هستند، پس رجس و پلیدى را از آنها ببر و آنان را از آلودگى ها پاکشان فرما. من (عایشه ) عرض کردم: اى رسول خدا! آیا من هم از آنها (اهل بیت ) هستم؟ پیامبر فرمود: دورشو ; تو بر خیر و نیکى هستى [اما جزء این جمع نمى باشى]».4. روایات متواترى در میان شیعه و سنى، نسبت به اختصاص اهل بیت به پنج تن(علیهم السلام)، وارد شده و پیامبر(صلى الله علیه وآله) در موارد متعددى تصریح کرده که اهل بیت(علیه السلام)چه کسانى هستند[6]. یکى از آنها، این روایت است که پیامبر(صلى الله علیه وآله)به مدت شش ماه[7] (یا نُه ماه[8] یا ده ماه[9] ) همه روزه، هنگامى که براى نماز صبح بیرون مى آمد، در کنار خانه فاطمه(علیه السلام) مى ایستاد و صدا مى زد: «الصلوة یا اهل البیت، انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا ;اى اهل بیت! هنگام نماز است ; همانا خداوند مى خواهد پلیدى را از شما اهل بیت دور سازد و شما را پاک سازد».5. با دقت در آیات دیگر قرآن، مى توان به شناخت اهل بیت در قرآن پى برد. مفسران شیعه و سنى در تفسیر آیه مباهله، یعنى آیه (فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْکاذِبِینَ )[10] اتفاق دارند که منظور از «ابنائنا»، حسن و حسین(علیه السلام)، و مقصود از «نسائنا»، فاطمه زهرا(علیه السلام) و هدف از «انفسنا»، امیرمؤمنان(علیه السلام)است و دایره اهل بیت، در این افراد خاص و معین، تعریف مى شود و هیچ سخنى از همسران نیست.[11]6. اراده و خواست خدا در زدودن آلودگى و پاک قرار دادن اهل بیت، اراده اى تکوینى است و آیه، بر عصمت اهل بیت دلالت مى کند. بعضى از عالمان اهل تسنن، بر وجود لغزش، در بعضى از زنان پیامبر، اذعان مى کنند که این، هرگز با مقام عصمت آنان سازگار نیست ; مانند مخالفت عملى عایشه با آیه (وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ )[12] ; «در خانه هاى خود بمانید» و مساعدت در ایجاد فتنه جنگ جمل که قیام بر ضد امام وقت بود و سبب خون ریزى و کشته شدن حدود هفده هزار نفر گردید ; امّا نسبت به چهارده معصوم، هیچ عالم، محدث و مورخى، حتى از اهل سنت ـ و حتى آنان که عصمت را قبول ندارند ـ اندک گناه و خطایى از آنان نقل ننموده اند.7. اگر آیه فوق شامل زنان پیامبر هم مى شد، قطعاً همسران پیامبر به آن تمسک مى کردند ; به ویژه در نزاع هایى که با دیگران پیدا مى کردند ; در حالى که در هیچ یک از منابع شیعه و سنى نیامده که زنان پیامبر به آیه تطهیر، براى اثبات عصمت و فضیلت خود، تمسک کنند. با توجه به این که عایشه همسر پیامبر اسلام ـ به گواهى روایات فراوان ـ در بازگو کردن فضایل خود و ریزه کارى هاى ارتباطش با پیامبر اکرم، چیزى را فروگذار نمى کرد، اگر این آیه شامل وى مى شد، قطعاً آن را به عنوان فضیلتى براى خود بازگو مى کرد و در نزاع هایى مثل جنگ جمل، براى اثبات درستى عمل خویش، به آن تمسک مى جست.8. در پاسخ به «علت قرار گرفتن آیه تطهیر در لا به لاى آیات مربوط به وظایف همسران پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، به بیان علامه طباطبایى اشاره مى کنیم که مى نویسد: آیه تطهیر، به تنهایى نازل شده است و ما هیچ دلیلى نداریم که این آیه، در ضمن آیات مربوط به همسران پیامبر نازل شده باشد و حتى یک روایت در این زمینه وارد نشده است ; حتى کسانى مانند «عکرمه» و «عروه» که این آیه را مخصوص همسران پیامبر دانسته اند، نمى گویند که آیه تطهیر، همراه با آیات مربوط به همسران پیامبر نازل شده است. بنابراین، آیه تطهیر به حسب نزول، جزء آیات مربوط به همسران پیامبر نیست ; بلکه جداگانه نازل گردیده است ; اما هنگام جمع آورى آیات یا به دستور پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و یا بعد از رحلت وى، در کنار آیات فوق قرار داده شده است. موقعیت آیه تطهیر در میان آیات مربوط به همسران پیامبر، مانند موقعیت آیه (الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا )[13]، در میان آیه مربوط به خوردنى هاى حرام است. [14] چگونگى صلواتپرسش 60 . چرا در صلوات بر پیامبر، برخلاف اهل تسنن، بر آل او هم درود مى فرستیم؟ گرچه فقیهان مذهب اهل بیت در باره صلوات بر پیامبر، ذکر «آل» را به خصوص در تشهد نماز واجب دانسته اند[15] و دلیل آنان نیز روایات بسیارى است که درباره کیفیت صلوات بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) آمده، امّا در این زمینه، روایات بسیارى را نیز در منابع معتبر اهل سنت مى توان یافت که در آنها گفته شده که «آل محمد» را به هنگام صلوات بر «محمد»، اضافه کنید.یکى از این احادیث، این حدیث مشهور که اهل سنت نیز بدان اشاره کرده اند:مردى خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسید و عرض کرد: «اما السلام علیکم فقد علمنا فکیف الصلاة علیک ; سلام بر تو را ما مى دانیم چگونه است ; اما صلوات بر شما باید چگونه باشد»؟ پیامبر فرمود بگو: «اللهم صل على محمدو على آل محمد کما صلیت على ابراهیم انک حمید مجید»[16]ابن حجر نقل مى کند که پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: «لاتصلّوا علىّ الصلاة البتراء فقالوا و ما الصلاة البتراء؟ قال تقولون: اللهم صل على محمد و تمسکون، بل قولوا اللهم صل على محمد و آل محمد ; هرگز بر من صلوات ناقص نفرستید. عرض کردند: صلوات ناقص چیست؟ فرمود: این که فقط بگویید: اللهم صل على محمد و ادامه ندهید ; بلکه بگویید: «اللهم صل على محمد و آل محمد»[17]از این رو، شافعى، فقیه اهل سنت، صلوات بر پیامبر و آل او را در تشهد دوم واجب مى داند و حنبلى ها هم آن را واجب مى دانند.[18]جمعى دیگر از فقیهان اهل سنت، همچون ابوحنیفه آن را واجب نشمرده اند[19] و ابن حزم، چنین صلواتى را فقط یک بار در تمام عمر واجب و زائد بر آن را مستحب مى شمارد که شافعى، چنین سخنى را ادعاى بدون دلیل مى داند.[20]شافعى، واجب بودن صلوات بر محمد آل محمد را در شعر معروفش این چنین آورده است:یا اهل بیت رسول الله حبکم *** فرض من الله فى القرآن انزلهفاکم من عظیم القدر انکم *** من لم یصل علیکم لا صلاة لهاى اهل بیت رسول الله! محبت شما، از سوى خداوند در قرآن واجب شده است.در عظمت مقام شما، همین بس که هر کس بر شما صلوات نفرستد، نمازش باطل است.[21] پی نوشت ها: [1]. احزاب (33 )، آیه 33 .[2]. طه (20 )، آیه 132.[3]. احزاب (33 )، آیه 33 .[4]. ابن حجر، الصواعق المحرقه، ص 141 ; زمخشرى، الکشاف، ج 1، ص 193 .[5]. حسکانى، شواهد التنزیل، ج 2، ص 61 .[6]. شواهد التنزیل، ج 2، ص 10 ـ 92 .[7]. سنن الترمذى، ج 5، ص 31 ; اسدالغابه، ج 2، ص 20 .[8]. شبلنجى، نورالابصار، ص 227 ; شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج 1، ص 207 .[9]. تفسیر الطبرى، ج 5، ص 22 ; الدرالمنثور، ج 5، ص 199 .[10]. آل عمران (3 )، آیه 61 .[11]. ر.ک: زمخشرى، تفسیر کشاف، ج 1، ص 268 ; الشوکانى، فتح القدیر، ج 1، ص 316 ; مظفر، دلائل الصدق، ج 2، ص 386 .[12]. احزاب (33 )، آیه 33 .[13]. مائده (5 )، آیه 3 .[14]. المیزان، ج 16، ص 318 .[15]. محمد حسین نجفى، جواهرالکلام، ج 10، ص 261 ; شیخ طوسى، الخلاف، ج 1، ص 369 ـ 371 .[16]. سنن الترمذى، ج 5، ص 359، ح 3220 .[17]. الصواعق المحرقه، ص 225 .[18]. الفقه على المذاهب الاربعه، ج 1، ص 236 و 367 ; ر.ک: ابن قدامه، المغنى، ج 1، ص 579 .[19]. تفسیر نمونه، ج 17، ص 420 ; علامه حلى، تذکرة الفقها، ج 1، ص 126 .[20]. المحلى، ج 3، ص 273 .[21]. ر.ک: تفسیر نمونه، ج 17، ص 420 . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه