در مورد حکومت فاطمیان و بقایای ایشان در جریانات سیاسی مصر، لطفا اطلاعاتی در اختیار بنده بگذارید؟

« زمینه های شکل گیری حکومت فاطمیان »در تاریخ سده‌های میانه، سرزمینهای خلافت عباسی با جنبشی دینی، اجتماعی، فلسفی، سیاسی روبرو شدند، که با اوج گیری این حرکت به جایی رسید که از نظر رفاهیََّات و قوت، رقیب خلافت بغداد شد.جنبش اسماعیلی یا باطنی از مهمترین نام‌های این جنبش است که از سده دوم هجری از آمیختگی فرقه‌های گوناگون شیعی، صوفی و رافضی بوجود آمد، در مبانی اندیشه این گروه آثاری از اصول عرفان ایرانی پیش از اسلام و سریانی مشاهده می‌شود.بعدها با گسترش این آراء و عقاید، زمینه برای روی کار آمدن اسماعیلیان بعنوان دولتی اسلامی فراهم شد و فاطمیان مصر از گروه‌هایی بودند که با تکیه بر عقاید اسماعیلیه موفق به تشکیل حکومت در شمال افریقا شدند.(لوئیس، برنارد، بنیادهای کیش اسماعیلیان، مترجم: دکتر ابوالقاسم امری، تهران، وسیمن، 1370، چاپ اول، ص 41)سابقه حضور شیعیان و گرایشات شیعی در مصر به زمان فتح مصر برمی‌گردد که بعضی از موالی اهل بیت مانند مقداد بن اسود، ابوذر، ابوایوب انصاری در آن فتوحات شرکت داشتند و بعدها عمار یاسر نیز در زمان عثمان به مصر آمد، اولین قدم شیعی ضد دولتی در عصر عباسیان در مصر، حرکت علی بن محمد فرزند نفس زکیه بود که مردم را به اهداف پدر و عم خویش دعوت کرد.(ناصری طاهری، عبدا...؛ فاطمیان در عصر، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379،چاپ اول، ص 70) اعیان فاطمی در اواخر عصر اخشیدی فعالیت خود را در مصر گسترش داده و بسیاری از مصریان به آیین آن‌ها گرایش پیدا کردند، در همین ایام با کاهش آب نیل و گرانی اجناس عده‌ای از مصریان با ارسال نامه‌ای به افریقیه المعز فاطمی از او دعوت کردند تا به مصر بیاید و بر آن سرزمین حکومت کند.( همان , ص 78-79)« حکومت فاطمیان از فراز تا فرود»دوره فاطمیان بعنوان عصر طلایی نهضت اسماعیلی در تاریخ اسماعیلیه معرفی شده است، رئیس خلافت فاطمی در 297 هـ ق در شمال آفریقا، اوج موفقیت و پیروزی اسماعیلیان بود که به برقراری دولتی منجر شد که رئیس آن یک امام اسماعیلی بود و این موفقیت بزرگی بود چرا که پیشوای یک جنبش سرََّی انقلابی با اجتناب و طفره ماهرانه از رودرویی با نیروهای نظامی عباسیان یک خلافت جدید شیعی بنیان نهاده بود. استقرار خلافت فاطمیان نه تنها موفقیت بزرگی برای اسماعیلیان بود بلکه نقطه امیدی برای همه شیعیان بود، چرا که شیعیان از زمان علی بن ابی طالب(ع) به بعد شاهد رسیدن یک علوی از اهل بیت به مقام رهبری واقعی یک دولت اسلامی نبودند.( دفتری , فرهاد؛ مختصری در تاریخ اسماعیلیه، مترجم: دکتر فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان، 1378، چاپ اول، ص 90)اسماعیلیان در دوران فاطمیان اجازه یافتند که آشکارا، بدون ترس از تعقیب و سیاست در درون قلمرو فاطمیان به پیروی از معتقدات دینی خود بپردازند، ولی در بیرون از مرزهای فاطمیان ناچار به رعایت تقیّه بودند.خلفا و امامان فاطمی با هدف اینکه مرجعیت و اقتدار خود را بر همه امت اسلام و دیگر امت‌ها گسترش دهند شبکه داعیان خود را بعنوان مبلغان دینی، سیاسی در داخل و خارج قلمرو فاطمیان پراکندند.( همان , ص 91)در دوره فاطمیان برای نخستین بار مصریان، سوگوار عاشورا شدند و این مراسم سالها تا پایان عصر فاطمیان ادامه داشت و تمام دکان‌های مصر به جز نانوایی‌ها سه روز مانده به عاشورا بسته می‌شد و نوحه سرایان و خوانندگان از مناطق مختلف به قاهره می‌آمدند( همان , ص 87)تأسیس دارالحکمه یا دارالعلم کانون بزرگ علمی در زمان فاطمیان صورت گرفت که مرکز آثار و کتب اسماعیلیان بود که بعدها با هجوم صلاح الدین ایوبی به قاهره سوزانده شد.جامعه مصر در عصر فاطمی به دو طبقه خواص و عوام تقسیم بندی می شد، طبقه خواص شامل خاندان حکومتگر، نقبا، سادات و رجال دولت و داعیان و طبقه عوام شامل بازرگان، صنعتکاران، مردم عادی، بندگان، زنان و اهل ذمه بود، خاندان حکومتی فاطمی در رأس جامعه مصری قرار داشت وخلیفه فاطمی خود در رأس این خاندان بود.نقبا و اشراف در عصر فاطمی دو گروه بودند: «الاشراف الاقارب» که منتسب به خاندان فاطمی بودند و به آن‌ها اشراف اسماعیلی نیز می‌گفتند و «اشراف طالبی» که از منسوبین به خاندان امام علی بودند.( همان , ص110)دولت فاطمی به مشکلات و مظالم مردم توجه داشت و خلیفه خود در محلی به نام سقیفه در داخل قصر می‌نشست تا به دادخواست دادخواهان رسیدگی کند و در اعیاد به خصوص عید غدیر برخی از بردگان را آزاد می‌کرد.(همان، ص 113)به هر حال روی کار آمدن فاطمیان بعنوان دولتی همسایه و رقیب دولت خلفای عباسی نقطه عطفی در تقویت حرکتهای شیعی و اسماعیلی بود گر چه بسیاری در نسبت آنان به علویان تردید دارند و به گفته بسیاری از محققین سند معتبری در انتساب آنان به علویان وجود ندارد.(میخائیلیان، دخویه، قرمطیان بحرین و فاطمیان، مترجم: دکتر محمد باقر امیرخانی، تهران، سروش 137، چاپ اول، ص 13-17)سرانجام صلاح الدین ایوبی وزیر صاحب نام فاطمیان با اصلاحات ضد شیعی خود در مصر، مانند تغییر اذان و قرائت نام خلیفه بغداد در خطبه به جای نام خلیفه فاطمی حکومت فاطمیان را برچید و همچنین فاطمیان اسماعیلی مذهب را خلع کرد. دیری نپاییدکه خلیفه فاطمی در شب عاشورای 567 از دنیا رفت و صلاح الدین به طور رسمی نام خلیفه عباسی را قرائت کرد. صلاح الدین پس از غلبه بر فاطمیان و تثبیت اوضاع سیاسی کوشید تا با سیاست فرهنگی جدید آثار تشیع و فاطمیان را محو کند.(ناصری طاهری، عبدا..، فاطمیان در مصر، همان، ص 98)صلاح الدین ایوبی پس از غلبه بر فاطمیان و تسلط بر قاهره کتابخانه بزرگ اسماعیلیان را آتش زد و روز عاشورا که در تاریخ، مظهر مظلومیت شیعه بود را به روز سرور و شادمانی تبدیل کرد.(همان، ص 99) (www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition... )« تحرک دوباره مصر در جهان اسلام»در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم و در زمان حاکمیت بریتانیا بر مصر، نخبگان مصری از دو موضع عقیدتی مرتبط (نوگرایی اسلامی و ناسیونالیسم مصری) به بیان عقاید خود پرداختند . متنفذترین سخنگوی نوگرایی اسلامی مصر در قرن نوزدهم، سیدجمال الدین اسدآبادی (97 - 1839) و مرید مصری وی، شیخ محمد عبده (1905 - 1849) بودند . هدف سید جمال، بیداری مسلمین در برابر تهدیدهای اروپاییان و اصلاح اسلام سنتی بود . در مصر نوگرایی اسلام به دست عبده جهت دیگری پیدا کرد . او نیز مانند سید جمال به دفاع از مسلمین در برابر اروپاییان پرداخت . اما برای عبده مسئله محوری، مذهب بود . بنابراین بر آن شد که اسلام را بازیابی کند; ضروریات را از مواد غیرضروری متمایز سازد، اصول و مبانی را حفظ کند و جنبه های خرافی میراث تاریخی را کنار زند .در واقع عبده که خود یکی از علمای تربیت شده الازهر بود، برنامه درسی مدرنی را توسعه داد تا عملگرایی را برای بروکراس دولتی تدوین نماید . هدف پروژه مدرنیت او این بود که اندیشه دینی را از قید و بندهای تقلید آزاد سازد و زمینه را برای اصلاحات آماده سازد; اصلاحاتی که قدرت معنوی اسلام را هماهنگ با دنیای مدرن بیان می کند. بدین ترتیب احیای اسلام در مصر، توسط نمایندگان انجمن های اسلامی جوانان صورت گرفت و گسترش پیدا کرد . مهم ترین جنبش های اسلامی این دوران، اخوان المسلمین بود که در سال (1928م) توسط حسن البناء پایه گذاری شد . عملگرایی سیاسی و اجتماعی اسلامی معاصر در مصر ریشه در تاسیس اخوان دارد . این جنبش، ضمن اهداف سیاسی و اجتماعی ناسیونالیسم، استقلال و اسلام گرایی را نیز توسعه داد . در طول تاریخ هفتاد ساله اخوان المسلمین، اسلام گرایی عمدتا به معنای اصلاح اجتماعی بوده است . اخیرا این هدف، تثبیت کامل شریعت را در برمی گیرد . تاکتیک های مورد استفاده از سوی گروه بندی های مختلف اخوان (برای رسیدن به هدف) از عمل گرایی و موافقت سیاسی با رژیم تا نظامی گری، ترور و خشونت و موافقت با احزاب سیاسی مخالف را در برمی گیرد . گرچه اسلام گرایی و ناسیونالیسم به لحاظ نظری متقابلا انحصاری هستند، اما اخوان به طور همزمان هر دو را دنبال می کند .در واقع اخوان سال های زیادی با حکومت مصر در جدال و ستیز بود . در سال های اولیه انقلاب اسلامی ایران، جمهوری اسلامی ایران از آن پشتیبانی می کرد، ولی بعدها به دلیل مخالفت سعودی ها و حکومت مصر، تغییر رویه داد . (دین و دینداری در سرزمین خدایان،مائده ارکان ، پگاه حوزه، ششم اردیبهشت 1382، شماره 92 )امروز اثر چندانی از فاطمیان در حکومت مصر نیست وشیعیان این کشور در طول رژیم های گذشته همواره تحت فشار بوده اند . در تحولات اخیر نیز شیعیان هر چند دارای تشکل منسجمی نبودند ولی در مبارزه برای احقاق حقوق خویش شرکت داشتند . امروز مهمترین جنبش تأثیر گذار در مصر جنبش اخوان المسلمین است که آن هم با مقداری تأخیر و درنگ به قیام مردم پیوست و موضع گیری رسمی نمود به هنگام آغاز اعتراضات اخوان در این تظاهرات شرکت نکرد و رهبران اخوان تا ٢چند روز ورود به خیابان‌ها را به دلیل تهدیدات دستگاه‌های امنیتی، در دستور کار قرار ندادند.و پس از گذشت سه روز از قیام مردمی , اخوان‌المسلمین در کنار سایر نیروها وارد اعتراضات خیابانی شد، امری که در نهایت به سقوط مبارک انجامید. طبعاً ورود اخوان‌المسلمین به خیابان‌ها، قدرت و شدت تظاهرات مردمی را دو چندان ساخت و در واقع، توافق اخوان با سایر احزاب و نیروها مبنی بر لزوم کناره‌گیری مبارک، به تداوم تظاهرات انجامید. برای آشنایی بیشتر به منابع زیر مراجعه شود:فاطمیان در عصر، عبد الله ناصری طاهری , قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379زمینه های پیدایش خلافت فاطمیان , محمد علی چلونگر , قم, پژوهشکده حوزه و دانشگاه , 1387 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه