تفاوت محکم و متشابه در آیات قرآن چیست؟

در پاسخ به مطالاب ذیل توجه کنید : 1- آیات قرآن بر دو دسته هستند: مفهوم قسمتى از آیات آن چنان روشن است که جاى هیچگونه انکار و توجیه و سوء استفاده در آن نیست، و آنها را محکمات گویند و قسمتى به خاطر بالا بودن سطح مطلب یا گفتگو در باره عوالمى که از دسترس ما بیرون است مانند عالم غیب، و جهان رستاخیز و صفات خدا، چنان هستند که معنى نهایى و اسرار و کنه حقیقت آنها نیاز به سرمایه خاص علمى دارد که آنها را متشابهات گویند.افراد منحرف معمولا مى کوشند این آیات را دستاویز قرار داده و تفسیرى بر خلاف حق براى آنها درست کنند، تا در میان مردم، فتنه انگیزى نمایند، و آنها را از راه حق گمراه سازند، اما خداوند و راسخان در علم، اسرار این آیات را مى دانند و براى مردم تشریح مى کنند، آنها در پرتو علم وسیعشان آیات متشابه را همانند محکم درک مى کنند و به همین دلیل در مقابل همه تسلیم اند و مى گویند: همه آیات از طرف پروردگار ما است، چه اینکه همه آنها اعم از محکم و متشابه در پرتو علم و دانش آنان روشن است چنان که در متن آیه آمده است:یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا و به این ترتیب رسوخ در علم سبب مى شود که انسان هر چه بیشتر از اسرار قرآن آگاه گردد. و البته آنها که از نظر علم و دانش در ردیف اولند (همچون پیامبر ص و ائمه هدى ع) از همه اسرار آن آگاهند در حالى که دیگران هر یک به اندازه دانش خود از آن چیزى مى فهمند، و همین حقیقت است که مردم حتى دانشمندان را به دنبال معلمان الهى براى درک اسرار قرآن مى فرستد.7- جمله وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ که در پایان آیه آمده، اشاره به این است که این حقایق را تنها اندیشمندان مى دانند، آنها هستند که مى فهمند چرا قرآن باید آیات محکم و متشابه داشته باشد، و آنها هستند که مى فهمند باید آیات متشابه را در کنار آیات محکم چید و اسرار آنها را کشف نمود، و لذا از امام على بن موسى الرضا ع نقل شده که فرمود : من رد متشابه القرآن الى محکمه هدى الى صراط مستقیم ؛ کسى که آیات متشابه را به آیات محکم باز گرداند به راه راست هدایت شده است. 2- یک انسان واقع بین و حقیقت جو براى فهم کلمات پروردگار، راهى جز این ندارد که همه آیات را در کنار هم بچیند و از آنها حقیقت را دریابد، و اگر در ظواهر پاره اى از آیات، در ابتداى نظر، ابهام و پیچیدگى بیابد، با توجه به آیات دیگر، آن ابهام و پیچیدگى را برطرف سازد و به کنه آن برسد.در حقیقت، آیات محکم از یک نظر همچون شاهراههاى بزرگ و آیات متشابه همانند جاده هاى فرعى هستند، روشن است که اگر انسان در جاده هاى فرعى، احیانا سرگردان شود، سعى مى کند خود را به نخستین شاهراه برساند و از آنجا مسیر خود را اصلاح کرده و راه را پیدا کند . .تعبیر از محکمات به أُمُّ الْکِتابِ نیز مؤید همین حقیقت است، زیرا واژه ام در لغت به معنى اصل و اساس هر چیزى است و اگر مادر را ام مى گویند به خاطر این است که ریشه خانواده و پناهگاه فرزندان در حوادث و مشکلات مى باشد و به این ترتیب، محکمات، اساس و ریشه و مادر آیات دیگر محسوب مى گردد .3- به بیانی دیگر می توان گفت : مراد از کلمه یا آیه محکمه , آن است که معناى آن واضح است و چند وجهى یا مبهم نیست . و به قول راغب اصفهانى چه از نظر لفظ , چه از نظر معنى , شبهه در آن راه ندارد. مانند اکثر آیات تشریع ( آیات الاحکام ) و مواعظ و آداب و اخلاق قرآن . متشابه از تشابه است یعنى همانندى , و هم ریشه با شبهه و اشتباه است . و عبارت یا آیه متشابه به گفته راغب اصفهانى ظاهرش بیانگر باطنش نیست . شیخ طوسى مى نویسد : محکم آن است که به خاطر وضوحش بدون قرینه یا دلالت [ خارجى ] به صرف توجه به ظاهرش مراد از آن دانسته شود .... و متشابه آن است که با توجه به ظاهرش مراد از آن دانسته نشود , مگر آنکه قرینه اى [ خارجى ] بر آن افزوده شود که معناى مراد را برساند. ( تبیان , ذیل تفسیر آیه 7 سوره آل عمران ). بـه تـعـریـف دیگر متشابه لفظى است محتمل وجوه معانى که در معرض شک و شبهه است و لذا محتاج به تاویل است ; و هم قابل تاویل صحیح است و هم تاویل فاسد. مانند اکثر آیات خلق ( آفرینش انسان و انسانها , و تقدیر و صفات و افعال الهى . ( التمهید , 3/8 ). اکـثریت عظیم آیات قرآنى محکم , و اقلیت آنها ( در حدود دویست آیه ـ التمهید , 3/14 ) متشابه است . بعضى از متکلمان و جدل پیشگان با تمسک به آیاتى چون هذا بیان للناس ( آل عمران , 138 ) و کتاب احکمت آیاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر. ( هود , 2 ) منکر وجود متشابهات در قرآنند. و به عکس با تمسک به آیاتى چون اللّه الذى انزل احسن الحدیث کتابا متشابها. ( زمر , 23 ) برآنند که همه قرآن متشابه یا متشابهات است . اخـبـاریه نیز کمابیش همین حرف را مى زنند و فهم قرآن را جز از طریق اخبار و احادیث معصوم (ع ) جایز نمى دانند ( التمهید , 3/15 ). قـرآن کـریـم خـود بـه فصیح ترین وجهى به وجود محکمات و متشابهات در قرآن تصریح دارد و درباره هر یک توضیح مى دهد : او کسى است که کتاب [ قرآن ] را بر تو نازل کرد که بخشى از آن محکمات است که اساس کتاب است و بخش دیگر متشابهات است . اما کج دلان براى فتنه جویى و در طلب تاویل [ دلخواه خود ] پیگیر متشابهات مى شوند , حال آنکه تـاویـل آن را جز خداوند و راسخان در علم - که مى گویند به آن ایمان آورده ایم , همه از پیشگاه خداوند است - نمى دانند. ( آل عمران , آیه 7 ). بـعضى وجود متشابهات را عیب قرآن مى دانند و مى گویند اگر تمام آیات و عبارات آن روشن و محکم و بدون تشابه بود , برتر بود. در پاسخ باید گفت که قرآن در قالب و بر وفق موازین کلام طبیعى انسانى نازل شده است . و در کلام بشرى از ساده ترین تعبیرات روزمره گرفته تا عالیترین تعبیرات و عبارات ادبى و هنرى , انـواع تـعـبـیرات مجازى و استعارى و تمثیلى و کنایى راه دارد و هر جا که مجاز باشد , لا محاله تشابه و متشابه پیش مى آید. زمـخـشـرى در حکمت وجود متشابهات مى گوید : اگر تمامى آیات قرآن محکمات بود , همه مـردم از روى آسـانـگـیـرى بـه آن اکـتفا مى کردند و از آنچه لازمه بحث و فحص و تامل و نظر و اسـتـدلال اسـت , رویگردان مى شدند ... و هم از آنجا که علما به روشنگرى برمى خیزند , و ذهن و ضمیر خود را در جست و جوى معانى درست و باز بردن متشابهات به محکمات به کار مى اندازند , فـوایـد بـسـیارى حاصل مى شود , و علم به پیش مى رود و کوشندگان در نزد خداوند ارج و اجر افـزونـترى مى یابند ... و نیز آنگاه که [ سرانجام و یا بحث و فحص علمى ] مطابقه محکم و متشابه براى آنان مسلم مى گردد , طمانینه قلبى شان بیشتر و ایمانشان استوارتر مى شود. ( کشاف , ذیل تفسیر آیه 7 سوره آل . عمران ). امـیـرالمؤمنین على (ع ) فرموده اند : ان القرآن حمال ذو وجوه ( قرآن دربردارنده وجوه معانى گوناگون است ). در ایـنکه متشابهات را باید تاویل کرد , بین اکثر قرآن پژوهان مخصوصا معتزله و شیعه اتفاق نظر است . فـقط ظاهرگرایان و بعضى از اشعریان افراطى و حشویه برآنند که باید از تاویل پرهیز کرد و آیات متشابه را حمل بر معناى ظاهرى کرد و در چون و چند آن ژرفکاوى نکرد. چـنانکه درباره یک عده از آیات قرآنى که مربوط به استواء خداوند بر عرش است ( از جمله یونس , 3 ) مـالـک بـن انـس گفته است : استوا معلوم است , و کیفیت آن مجهول است [ و ایمان به آن واجب است ] و سؤال از آن بدعت است . ( ـ تفسیر قرطبى , ذیل آیه 54 سوره اعراف ). حـال آنـکـه خود عرش الهى و استواء خداوند بر آن , و بودن عرش بر آب ( هود , 7 ) و حمل عرش توسط فرشتگان همه از متشابهات مهم قرآن است و متکلمان و مفسران در اطراف آن و معناى آن , بحث و تحقیق کرده اند. دیگر از متشابهات قرآنى , آیات مربوط به رؤیت الهى است و تعبیراتى که در آن از چشم و دست و آمـدن خداوند سخن گفته مى شود , معروفترین کتاب از آثار قدما در زمینه تشریح متشابهات , متشابه القرآن , اثر قاضى عبدالجبار همدانى ( م 415 ق ) متکلم بزرگ معتزلى است . بـعـضـى از آثـار قـدیـمـى شـیـعـه عبارتند از : حقائق التاویل اثر شریف رضى ( م 406 ق ) جامع نهج البلاغة که فقط مجلد پنجم آن محفوظ مانده و به طبع رسیده است . تفسیر نعمانى که منسوب به شریف مرتضى ( م 436 ق ) هم هست , هم جداگانه به نام المحکم و الـمـتـشـابه و هم تماما در مجلد 93 بحار الانوار به طبع رسیده است , متشابه القرآن و مختلفه , تالیف ابن شهرآشوب مازندرانى ( م 588 ق ). در عـصر جدید دو اثر از آثار قرآن پژوهان شیعه در این زمینه عبارت است از اضواء على متشابهات الـقـرآن , تـالـیف شیخ خلیل یاسین , و دیگر مجلد سوم از کتاب التمهید فى علوم القرآن , تالیف استاد محمد هادى معرفت .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه