با توجه به آیه شریفه «لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ» آیا تمام علوم بشری (مانند ریاضی، فیزیک، طب و ...)در قرآن موجود است؟

رطب و یابس در کتاب خداى سبحان، قرآن کریم را «کتاب مبین» معرفى مى کند: «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ». و در جاى دیگر مى فرماید: «لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِى کِتابٍ مُبِینٍ»2؛ یعنى، هیچ تر و خشکى نیست، مگر آنکه در کتاب مبین آمده است. بنا بر گفته برخی مفسران، مقصود از «رطب و یابس» - به قرینه قبل و بعد آیه - علم همه اشیا است؛ چنان که در آیه دیگر مى فرماید: «ما فَرَّطْنا فِى الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ»3؛ یعنى، هیچ چیزى در کتاب الهى فروگذار نشده است. در حالی که بسیاری از علوم و دانش ها مانند ریاضی، فیزیک، پزشکی، مکانیک و... در ظاهر الفاظ قرآن دیده نمی شود. درباره چگونگی سازگاری با اینگونه آیات، احتمالات و دیدگاه هاى چندى وجود دارد:  1. منظور از «کتاب مبین» در آیه 59 سوره «انعام»، علم الهى یا لوح محفوظ است و «کتاب» در آیه 38 همان سوره «اجل» است،نه قرآن مجید. در بعضى از روایات نیز «کتاب مبین» به «امام مبین» معنا شده است.4  2. منظور از «کتاب» همین قرآن، به لحاظ باطن والاى آن است که «ام الکتاب» مى باشد؛ زیرا همه حقایق در آن نهفته است و انسان کامل به آن دسترسى دارد.  3. منظور از «کتاب» قرآن است و در مراتب مختلف آن، همه امور دین و دنیا وجود دارد.  4. منظور از «کتاب» همین قرآن - در همه مراتب آن - است؛ لیکن مراد از همه چیز، اصول و کلیاتى است که بر اساس آن، دانش ها و معارف مختلف را مى توان بنیان نهاد و رشته ها و انگاره هاى گوناگون علمى را تولید کرد.  5. منظور از کتاب، قرآن در همه مراتب آن است؛ لیکن مراد از همه چیز، جامع بودن قرآن نسبت به تمامى معارف و دستوراتى است که در جهت هدایت بشر و نیل به سعادت او مؤثر است. این مجموعه مشتمل بر عقاید، جهان بینى، آموزه هاى اخلاقى و دستورات عملى جامعى در حوزه روابط چهارگانه انسان (رابطه با خدا، دیگران، خود و جهان) است. علامه طباطبایى همین دیدگاه را اختیار کرده و در ذیل آیه «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ»5 مى نویسد: «ظاهراً مراد از «کل شى ء» هر چیزى است که به هدایت مربوط باشد. هر چه که مردم در مورد مبدأ، معاد، اخلاق فاضله، شریعت هاى الهى، قصص و موعظه ها احتیاج دارند، قرآن به آن هدایت و بیان کرده است و ما از ظاهر قرآن و مقاصد آن، همین مطلب را متوجه مى شویم. اما در روایات نقل شده است که در قرآن، علم گذشته و آینده، تا قیامت موجود است. اگر این روایات صحیح باشد، منظور از «تبیان» اعم از دلالت لفظى است. پس شاید اشاراتى از غیر طریق دلالت لفظى دارد و اسرارى را کشف مى کند که فهم عرفى، به آنها راهى ندارد».6  بنابراین اگرچه علامه طباطبایى قرآن را بیانگر هر چیزى که به هدایت مربوط مى شود، دانسته است اما گستردگى دانش هاى قابل استخراج از قرآن را نفى نکرده است.  درباره گستردگى و جامعیت قرآن، مى توان دیدگاه هاى دانشمندان را به سه گروه تقسیم بندى کرد:  1. دیدگاه حداکثرى؛ که به گستردگى قرآن در همه علوم و روش ها معتقد است.  این گروه از طرفداران جامعیت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین مى دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئى و کلى و حتّى بسیارى دیگر از موضوعات مانند شیمى، فیزیک و... را شامل مى شود. اینان قرآن را جامع مسائلى مى دانند که بیانگر قوانین علوم نظرى و تجربى است7. اسکندرانى و طنطاوى و ملامحسن فیض کاشانى و ابن کثیر در شمار این گروه جاى دارند8.  فیض کاشانى، پس از آن که دانش انسان را به دو نوع جزئىو کلى، یا حسى و مطلق تقسیم مى کند، مى گوید: معنا و مفهومآیه مبارک «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ»9 گواهى مى دهد که همه دانش ها در قرآن کریم وجود دارد.  ابن کثیر10 نیز، پس از نقل کلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، مى گوید: هر چه مردم در کارهاى دنیایى و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند، در قرآن بیان شده است. بى تردید اگر مراد ابن کثیر و دیگر صاحب نظران این گروه، ظواهر کلمات قرآن باشد، قابل پذیرش نیست؛ زیرا امورى چون مسائل دقیق و جزئى ریاضى، شیمى، فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است؛ ولى چنانچه مرادشان، نهفته بودن این دانش ها در مراتب گونه گون معانى و مفاهیم قرآن باشد، مى توان آن را پذیرفت.  2. دیدگاه حداقلى؛ طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینى و عقاید و بیان ارزش هاى جامع مى دانند و معتقدند طرح مسائل علمى با قدسى بودن دین سازگار نیست.  محمد عزة دروزه11 و دکتر سروش12 در شمار این گروه جاى دارند.  در نظر این گروه؛ تبیین امور معنوى و آخرتى بر عهده قرآن و دین است و تبیین علوم انسانى و تجربى، از جمله شیوه حکومت بر عهده مردم است. برخى در تأیید نظریه حداقلى قرآن، گفته اند13: افزودن سنّت رسول اللّه (صلى الله علیه وآله)، توجّه به سیره امامان (علیهم السلام) و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح، کامل نبودن قرآن به شمار مى آید.  بى تردید این دیدگاه نمى تواند درست باشد؛ زیرا طرح مسائل علمى در راستاى هدایت، تربیت و رفاه مردمان، ضرورت داردو به قدسى بودن قرآن، زیان نمى رساند. افزون بر این، مسائلى چون سنّت رسول اللّه (صلى الله علیه وآله) و سیره ائمّه (علیهم السلام) و اجتهاد از پایه هاى جامعیّت قرآن به شمار مى آیند؛ به عبارت دیگر، همه این ها از متن قرآن کریم الهام گرفته اند؛ آیاتى مانند:  «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»14؛ «و آن چه را فرستاده او به شما داد، آن را بگیرید و از آن چه شما را باز داشت، باز ایستید».  «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»15؛ «خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیاء امر خود را نیز اطاعت کنید».   «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ»16؛ «و شایسته نیست مؤمنان همگى (براى جهاد) کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه اى از آنان، دسته اى کوچ نمى کنند تا (دسته اى بمانند و) در دین آگاهى پیدا کنند».  3. دیدگاه اعتدالى؛ طرفداران این نظریه17، چنان باور دارند که قرآن اصول و ارزش هایى را مطرح کرده است که مى توان بر اساس آن یک نظام حقوقى، سیاسى، اجتماعى و پیام هاى ارزشى مبتنى بر یک مکتب روان شناسى و جامعه شناسى را استخراج کرد. بنابراین، قرآن از زاویه اى خاص بیانگر همه چیز است. گرچه جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه هاى علمى چنان است که درخصوص تک گزاره هاى آن سخنى ندارد.  در یک جمع بندى شاید بتوان گفت: بدیهى است تمام علوم در ظاهر الفاظ قرآن نمایان نیست اما مخاطبان اصلى قرآن و راسخان در علم توانایى دارند که از اشارات، لطایف، حقایق و ارتباطى که از الفاظ قرآن به دست مى آید، ریشه تمام علوم را بیان کنند.  امام صادق (علیه السلام)18 مى فرماید: «خداوند متعال هر چیزى را در قرآن بیان کرده است. به خدا سوگند، قرآن همه نیازمندى هاى مردم را آورده تا کسى نگوید کاش این موضوع در قرآن بود».  امام باقر(علیه السلام)19: بى تردید خداوند متعال چیزى که امّت نیاز دارد، رها نساخته، در کتاب خود فرو فرستاده است.  امام صادق (علیه السلام)20 در این باره مى فرماید: «هر چه که دو تن در آن اختلاف دارند، ریشه اش در کتاب خدا موجود است؛ امّا عقل مردم به آن نمى رسد».  مولاى متقیان على (علیه السلام)21 در توصیف قرآن مى فرماید: «آگاه باشید، دانستنى هاى گذشته و آینده تا روز قیامت در قرآن آمده است».  از این رو، گروهى از صاحب نظران مانند استاد حسن زاده آملى جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کرده اند. ایشان مى نویسد22: «کلمه مبارکه «کلّ شى ء» چیزى را فروگذار نکرده است. پس چیزى نیست که قرآن تبیان آن نباشد. ولى این انسان زبان فهم، «راسخ در علم» است». --------------------------------------- پی نوشت ها:   1 مائده (5)، آیه 15.  2 انعام (6)، آیه 59.  3 همان، آیه 38.  4 الزرکشى، بدرالدین محمد بن عبداللَّه، تفسیر البرهان فى علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره: دار احیاء الکتب العربیه)، ج 1، ص 529.  5 نحل (16)، آیه 89.  6 ر.ک: المیزان فى تفسیر القرآن، ج 14، ص 325. جهت آگاهى بیشتر نگا: محمد على رضایى اصفهانى، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، (قم: انتشارات کتاب مبین، چاپ سوم، 1381).  7 اشاره به دو کتاب معروف تفسیرى است که به شکل افراطى به مسائل علوم و تجربى پرداخته اند:  کشف الاسرارا النورانیه (اسکندرانى) و الجواهر فى تفسیر القرآن. (طنطاوى)  8 هفده گفتار در علوم قرآنى، ترجمه سید حسین حسینى، 93 - 98.  9 نحل (16)، آیه 89.  10 تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج 2، ص 503.  11 تفسیر الحدیث، محمد عزة دروزه، ج 6، ص 91.  12 فربه تر از ایدئولوژى، عبدالکریم سروش، ص 48 58 و 122.  13 مجله کیان، حبیب اللَّه پیمان، شماره 5، ص 27 و 28.  14 حشر (59)، آیه 7.  15 نساء (4)، آیه 59.  16 توبه 9)، آیه 122.  17 مجله معرفت، ناصر مکارم شیرازى، شماره 5، ص 4.  18 اصول کافى، کلینى، ج 1، ص 59.  19 همان.  20 همان.  21 نهج البلاغه، خطبه 158.  22 انسان و قرآن، حسن حسن زاده آملى، ص 9. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 12/310004) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه