با عرض سلام و تحیت . در مورد آیه سی ام ( ۳۰) سوره بقره ،،، انی جاعل فی الارض خلیفه، الخ، در مراد از خلیفه نظرات مختلف و آرا متنوع از طرف مفسرین ارایه شده است که میتوان گفت هیچ یکی دلپذیر و اقناعی نیست و حتی تناقض هم در میان آرا احساس میشود حالا با توجه به سیر تکاملی علوم در زمینه های گوناگون از جمله علوم قرانی شما گرامیان در این مبحث کدامیک از دیدگاه ها را برتر و اقرب الی الواقع که هم مقرون به حقیقت بوده و هم برای قرآن پژوهان اقناعی بوده باشد انتخاب مینمایید . جزا کم الله عن الدین و اهله خیر الجزا .

وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ ... (بقره- 30)هنگامى که پروردگار تو به فرشتگان گفت: من در روى زمین جانشین و حاکمى قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند (پروردگارا) آیا کسى را در زمین قرار مى دهى که فساد و خونریزى کند؟ (زیرا موجودات زمینى دیگر که قبل از این آدم پا به عرصه وجود گذاشتند، به حکم طبع جهان ماده نیز آلوده فساد و خونریزى شدند، اگر هدف از آفرینش انسان عبادت است) ما تسبیح و حمد تو را به جا مى آوریم،... " خلیفه" به معنى جانشین است، ولى در اینکه منظور از آن در اینجا جانشین چه کسى و چه چیزى است مفسران احتمالات گوناگونى داده اند.بعضى گفته اند منظور جانشین فرشتگانى است که قبلا در زمین زندگى مى کردند.و بعضى گفته اند منظور جانشین انسانهاى دیگر یا موجودات دیگرى که قبلا در زمین مى زیسته اند.بعضى آن را اشاره به جانشین بودن نسلهاى انسان از یکدیگر دانسته اند.ولى انصاف این است که- همانگونه که بسیارى از محققان پذیرفته اند- منظور خلافت الهى و نمایندگى خدا در زمین است، زیرا سؤالى که بعد از این فرشتگان مى کنند و مى گویند نسل آدم ممکن است مبدء فساد و خونریزى شود و ما تسبیح و تقدیس تو مى کنیم متناسب همین معنى است، چرا که نمایندگى خدا در زمین با این کارها سازگار نیست.همچنین مسئله" تعلیم اسماء" به آدم که شرح آن در آیات بعد خواهد آمد قرینه روشن دیگرى بر این مدعا است، و نیز خضوع و سجود فرشتگان در مقابل آدم شاهد این مقصود است! به هر حال خدا مى خواست موجودى بیافریند که گل سر سبد عالم هستى باشد و شایسته، مقام خلافت الهى و نماینده" اللَّه" در زمین گردد.در حدیثى که از امام صادق (ع) در تفسیر این آیات آمده نیز به همین معنى اشاره شده است که فرشتگان بعد از آگاهى از مقام آدم دانستند که او و فرزندانش سزاوارترند که خلفاى الهى در زمین و حجتهاى او بر خلق بوده باشند .سپس در آیه مورد بحث اضافه مى کند:" فرشتگان به عنوان سؤال براى درک حقیقت و نه به عنوان اعتراض" عرض کردند آیا در زمین کسى را قرار مى دهى که فساد کند و خونها بریزد؟!" (قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ)" در حالى که ما تو را عبادت مى کنیم تسبیح و حمدت بجا مى آوریم و تو را از آنچه شایسته ذات پاکت نیست پاک مى شمریم" (وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ). ( ر.ک: تفسیر نمونه، ج 1، ص: 173 )ملائکه از کلام خداى تعالى که فرمود: میخواهم در زمین خلیفه بگذارم، چنین فهمیده اند که این عمل باعث وقوع فساد و خونریزى در زمین میشود، چون میدانسته اند که موجود زمینى بخاطر اینکه مادى است، باید مرکب از قوایى غضبى و شهوى باشد، و چون زمین دار تزاحم و محدود الجهات است، و مزاحمات در آن بسیار میشود، مرکباتش در معرض انحلال، و انتظامهایش و اصلاحاتش در مظنه فساد و بطلان واقع میشود، لا جرم زندگى در آن جز بصورت زندگى نوعى و اجتماعى فراهم نمیشود، و بقاء در آن بحد کمال نمى رسد، جز با زندگى دسته جمعى، و معلوم است که این نحوه زندگى بالآخره بفساد و خونریزى منجر میشود.در حالى که مقام خلافت همانطور که از نام آن پیداست، تمام نمیشود مگر به اینکه خلیفه نمایشگر مستخلف باشد، و تمامى شئون وجودى و آثار و احکام و تدابیر او را حکایت کند، البته آن شئون و آثار و احکام و تدابیرى که بخاطر تامین آنها خلیفه و جانشین براى خود معین کرده.و خداى سبحان که مستخلف این خلیفه است، در وجودش مسماى باسماء حسنى، و متصف بصفات علیایى از صفات جمال و جلال است، و در ذاتش منزه از هر نقصى، و در فعلش مقدس از هر شر و فسادى است، (جلت عظمته).و خلیفه اى که در زمین نشو و نما کند، با آن آثارى که گفتیم زندگى زمینى دارد، لایق مقام خلافت نیست، و با هستى آمیخته با آن همه نقص و عیبش، نمیتواند آئینه هستى منزه از هر عیب و نقص، و وجود مقدس از هر عدم خدایى گردد، بقول معروف (تراب کجا؟ و رب الارباب کجا؟). و این سخن فرشتگان پرسش از امرى بوده که نسبت بان جاهل بوده اند، خواسته اند اشکالى را که در مسئله خلافت یک موجود زمینى بذهنشان رسیده حل کنند، نه اینکه در کار خداى تعالى اعتراض و چون و چرا کرده باشند.بدلیل این اعترافى که خداى تعالى از ایشان حکایت کرده، که دنبال سؤال خود گفته اند: (إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ، تنها داناى على الاطلاق و حکیم على الاطلاق تویى)، چون این جمله با حرف (ان) که تعلیل را آماده مى کند آغاز شده، مى فهماند که فرشتگان مفاد جمله را مسلم میدانسته اند، (دقت بفرمائید).پس خلاصه کلام آنان باین معنا برگشت مى کند که: خلیفه قرار دادن تنها باین منظور است که آن خلیفه و جانشین با تسبیح و حمد و تقدیس زبانى، و وجودیش، نمایانگر خدا باشد، و زندگى زمینى اجازه چنین نمایشى باو نمیدهد، بلکه بر عکس او را بسوى فساد و شر مى کشاند.از سوى دیگر، وقتى غرض از خلیفه نشاندن در زمین، تسبیح و تقدیس بان معنا که گفتیم حکایت کننده و نمایشگر صفات خدایى تو باشد، از تسبیح و حمد و تقدیس خود ما حاصل است، پس خلیفه هاى تو مائیم، و یا پس ما را خلیفه خودت کن، خلیفه شدن این موجود زمینى چه فایده اى براى تو دارد؟.خداى تعالى در رد این سخن ملائکه فرمود: (إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ، وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها،).زمینه و سیاق کلام بدو نکته اشاره دارد، اول اینکه منظور از خلافت نامبرده جانشینى خدا در زمین بوده، نه اینکه انسان جانشین ساکنان قبلى زمین شوند، که در آن ایام منقرض شده بودند، و خدا خواسته انسان را جانشین آنها کند، هم چنان که بعضى از مفسرین این احتمال را داده اند.براى اینکه جوابى که خداى سبحان بملائکه داده، این است که اسماء را بادم تعلیم داده، و سپس فرموده: حال، ملائکه را از این اسماء خبر بده، و این پاسخ با احتمال نامبرده هیچ تناسبى ندارد.و بنا بر این، پس دیگر خلافت نامبرده اختصاصى بشخص آدم ع ندارد، بلکه فرزندان او نیز در این مقام با او مشترکند، آن وقت معناى تعلیم اسماء، این میشود: که خداى تعالى این علم را در انسان ها بودیعه سپرده، بطورى که آثار آن ودیعه، بتدریج و بطور دائم، از این نوع موجود سر بزند، هر وقت بطریق آن بیفتد و هدایت شود، بتواند آن ودیعه را از قوه بفعل در آورد. [عمومیت خلافت انسان و اینکه منظور از خلاف در آیه جانشینى خدا در زمین است ]دلیل و مؤید این عمومیت خلافت، آیه: (إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ، که شما را بعد از قوم نوح خلیفه ها کرد)، و آیه: (ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ، و سپس شما را خلیفه ها در زمین کردیم)، «2» و آیه: (وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ، و شما را خلیفه ها در زمین کند) میباشد.نکته دوم این است که خداى سبحان در پاسخ و رد پیشنهاد ملائکه، مسئله فساد در زمین و خونریزى در آن را، از خلیفه زمینى نفى نکرد، و نفرمود: که نه، خلیفه اى که من در زمین میگذارم خونریزى نخواهند کرد، و فساد نخواهند انگیخت، و نیز دعوى ملائکه را (مبنى بر اینکه ما تسبیح و تقدیس تو مى کنیم) انکار نکرد، بلکه آنان را بر دعوى خود تقریر و تصدیق کرد.در عوض مطلب دیگرى عنوان نمود، و آن این بود که در این میان مصلحتى هست، که ملائکه قادر بر ایفاء آن نیستند، و نمیتوانند آن را تحمل کنند، ولى این خلیفه زمینى قادر بر تحمل و ایفاى آن هست، آرى انسان از خداى سبحان کمالاتى را نمایش میدهد، و اسرارى را تحمل مى کند، که در وسع و طاقت ملائکه نیست.این مصلحت بسیار ارزنده و بزرگ است، بطورى که مفسده فساد و سفک دماء را جبران مى کند، ابتداء در پاسخ ملائکه فرمود: (من میدانم آنچه را که شما نمیدانید)، و در نوبت دوم، بجاى آن جواب، اینطور جواب میدهد: که (آیا بشما نگفتم من غیب آسمانها و زمین را بهتر میدانم؟) و مراد از غیب، همان اسماء است، نه علم آدم بان اسماء، چون ملائکه اصلا اطلاعى نداشتند از اینکه در این میان اسمایى هست، که آنان علم بدان ندارند، ملائکه این را نمیدانستند، نه اینکه از وجود اسماء اطلاع داشته، و از علم آدم بانها بى اطلاع بوده اند، و گر نه جا نداشت خداى تعالى از ایشان از اسماء بپرسد، و این خود روشن است، که سؤال نامبرده بخاطر این بوده که ملائکه از وجود اسماء بى خبر بوده اند.و گر نه حق مقام، این بود که باین مقدار اکتفاء کند، که بادم بفرماید: (ملائکه را از اسماء آنان خبر بده)، تا متوجه شوند که آدم علم بانها را دارد، نه اینکه از ملائکه بپرسد که اسماء چیست؟پس این سیاق بما مى فهماند: که ملائکه ادعاى شایستگى براى مقام خلافت کرده، و اذعان کردند به اینکه آدم این شایستگى را ندارد، و چون لازمه این مقام آنست که خلیفه اسماء را بداند، خداى تعالى از ملائکه از اسماء پرسید، و آنها اظهار بى اطلاعى کردند، و چون از آدم پرسید، و جواب داد باین وسیله لیاقت آدم براى حیازت این مقام، و عدم لیاقت فرشتگان ثابت گردید. ( ر. ک : ترجمه المیزان، ج 1، ص: 178 ) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه