با سلامحد دانش دینی که همه ی انسانها باید به ان دست پیدا کنند کجاست ؟یعنی من به عنوان یک مسلمان شیعه در چه حد باید دانش دینی داشته باشم ؟ و ایا همه ی انسانها در این زمینه دارای استعدادی برابر هستند؟باتوجه به اینکه اصل واساس زندگی انسان موضوع دین میباشد در این صورت باید از استعدادهای درونی که در هر فرد ی متفاوت است چگونه استفاده کرد یقینا این استعدادها وعلایق بی دلیل در وجود انسان قرار داده نشده اند وچیزی بیش از زندگی دنیا را شامل میشوند اما چگونه میتوان با انها به خداوند رسید ؟ با وجود اینکه انسان با توجه به استعدادها وعلایق درونی به همان سمت کشیده می شوند مثلا هنر علوم عقلی علوم تجربی علوم اجتماعی و.... اما همه در نهایت از یک چیز باز خواست میشوند در این صورت کسی که استعداد بیشتری در این زمینه دارد موفق تر خواهد بود ایا ما وظیفه داریم در هر زمینه ای که استعدادش را داریم وارد شویم اما در انجا بتوانیم خدا رابیابیم ؟وایا اگر نتوانیم در زمینه ای که خداوند استعدادی در ما قرار داده موفق شویم در ان دنیا بازخواست خواهیم شد حتی اگر همه ی سعی خود را درانجام عبادات وخارج نشدن از مسیر الهی انجام داده باشیم که گاه به قیمت نادیده گرفتن علایق واستعدادهای درونی هم شده باشد؟در این سخن که جوهر قلم دانشمند از خون شهید بالاتر است منظور چه دانشیست؟ هر دانشی که با ان به خداوند رسید؟

همه ما لازم نیست که دانشمند دینی شویم. بلکه باید بیشتر سالک و عارف دینی باشیم. و البته در هر دو بخش خداوند از ما به اندازه استعداد ما انتظار دارد. مهم نیست چقدر استعداد داریم، مهم این است که با این استعداد چه می کنیم و چقدر تلاش می کنیم. ما با همین تلاش سنجیده می شویم.مدار و محور زندگی و رفتار انسان، «شناخت» ها و «باور» های اوست. هرچه شناخت های انسان درست تر، عمیق تر و جامع تر باشد، حرکت او در مسیر کمال و هدف خلقت بیشتر خواهد بود. از این رو تلاش برای کسب معرفت های لازم و شناخت های مفید، ارزنده و ضروری است.یکی از مهم ترین شناخت ها، «دین شناسی» است. دین چیست؟ انسان در چگونه زیستن، از یک سلسله معیارها، مقرّرات و اصول پیروی می کند. مجموعة برنامه های علمی و اعتقادات قلبی و شیوة زیستن که برمبنای فرموده ها و خواسته های خداوند باشد، «دین» نام دارد. از این رو به آن چه که پیامبران الهی از سوی خداوند می آورند و مردم را به آن فرا می خوانند (چه در مرحلة عقیده، چه عمل) دین گفته می شود. «دین»، آیین و مقرّراتی است که آفریدگار برای انسان ها قرار می دهد که شامل اصول دین و فروع دین می شود.[1] اصل معنای دین، اطاعت و پاداش است و به معنای ثانوی در مورد «شریعت» به کار می رود، چون دین و شریعت هم، نوعی انقیاد و فرمانبرداری است. در روایات اسلامی هم در تفسیر و تحلیل دین، به مفهوم پذیرش و تسلیم و طاعت اشاره شده است. به تعبیر امیرالمؤمنین(ع): «اصل الدینِ شجرة اصلها التسلیم و الرضا؛[2] اساس و ریشة دین، درختی است که ریشه در تسلیم و رضا دارد.» از این رو برای رسیدن به آیین خدا پسند و زندگی منطبق با خواسته های آفریدگار، ابتدا باید «دین» را شناخت، در مرحلة بعد شناخت آن چه انسان را از دین خارج می کند و به وادی طغیان و عصیان می کشاند، ضروری است. کسی می تواند مدعی زندگی مکتبی و متدینانه باشد که برای شناخت دین، تلاش کرده و به این «معرفت ناب» رسیده باشد. شناخت های بسیار و علوم متفاوتی میان مردم رایج است، ولی راستی کدام معرفت و آموزش، حیاتی تر و مهم تر است؟ امام کاظم(ع) می فرماید: «وجدتُ علم الناس فی اربع: اولها ان تعرف ربک، و الثانیة ان تعرف ماصنع بک، و الثالثة ان تعرف ما اراد منک، و الرابعة ان تعرف ما یخرجک من دینک؛[3] همة دانش مردم را (خلاصه شده) در چهار چیز یافتم: اول: آن که پروردگارت را بشناسی؛ دوم: آن که بدانی با تو چه کرده (و چه نعمت هایی به تو داده است)؛ سوم: آن که بدانی از تو چه خواسته است؛ چهارم: آن که بدانی چه چیزی تو را از دینت خارج می سازد. این چهار نکتة مهم، اصول کلی و ریشه ای دین شناسی است که در «خداشناسی»، «نعمت شناسی»، «وظیفه شناسی» و «راه شناسی» خلاصه می شود. در کلام دیگری از آن حضرت نقل شده است: «اول الدین معرفته و کمال معرفته التصدیق به؛[4] سرآغاز دین، خداشناسی است و کمال شناخت او، پذیرفتن و تصدیق اوست.» اهتمام به شناخت دینبه دلیل اهمیت دین و پیوند سعادت و شقاوت انسان با دین داری و بی دینی، پیشوایان اسلام سفارش اکید به شناخت دین کرده اند. واژة «تفقّه» که در روایات، فراوان به کار رفته و معیاری برای معرفت و هدایت یافتگی مسلمان بیان شده، به معنای معرفت عمیق و شناختِ ژرف از دین است. قرآن کریم، سفر و هجرت را برای فراگیری دین یک وظیفه می داند و اگر برای همه، امکان و فرصتِ سفر برای کسب شناخت عمیق دین و استفاده از محضر پیشوایان دین نیست، آن را وظیفة یک «گروه خاص» می شمارد که برای این منظور کوچ کنند و دین را بشناسند، آن گاه به زادگاه و نزد قوم و قبیلة خویش برگردند و آنان را «انذار»کنند. آیه ای که این فرمان در آن است به «آیة نَفْر» معروف است: « ما کان المؤمنون لینفروا کافّة فلولا نفرَ منْ کل فرقة منهم طائفة لیتفقّهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرونَ؛[5] بر مؤمنان نیست که (برای فراگیری دین) همه کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه ای گروهی کوچ نمی کنند تا در دین به معرفت عمیق برسند(و دین شناس شوند) و چون نزد قوم خود برمی گردند، آنان را انذار کنند و بیم دهند، باشد که حذر کنند.» در زمان پیامبر خدا(ص)، تفقّه در دین به این بود که افراد، از شهرها و آبادی های خود به مدینه بیایند و آیات قرآن را بشنوند و از زبان پیامبر، معارف دین و وظایف شرعی و حلال و حرام را بیاموزند، سپس برگردند و آن تعالیم و هشدارها و فرمان ها را به دیگران هم ابلاغ کنند. و چون این کار، دشوار بود و برای همه کس فراهم نمی شد، ضرورت داشت که گروهی به نمایندگی از بقیه دست به این کوچ و سفر آموزشی بزنند تا دین شناس گردند. امروز هم تکلیف «معرفت دین» و تلاش در این راه، وظیفة هر مسلمان است. پیامبر خدا(ص) فرموده است: «اُفّ لکل مسلم لایجعل فی کل جمعة یوما یتفقه فیه امر دینه و یسأل عن دینه؛[6] وای بر هر مسلمانی که روزی را در ایام هفته اختصاص به این نمی دهد که در آن به ژرف نگری و پرسیدن از دین خود بپردازد؟!» از امام صادق(ع) نیز چنین روایت شده است: «لو اتیت بشابّ من شباب الشیعة لا یتفقة لأدبتة؛[7] اگر جوانی از جوانان شیعه را نزد من آورند که دین شناس نیست، او را ادب می کنم.» در روایت دیگری، امام آرزو می کند که: کاش بالای سر اصحاب من تازیانه و شلّاق باشد تا در حلال و حرام الهی دین شناس بار آیند.[8] این کلمات گهربار، اهمیت بسیار و نقش کلیدی دین شناسی را در رسیدن به رضای خدا و عمل بر محور تکلیف، می رساند، که آن امام رئوف و مظهر رحمت و عطوفت، هم سخن از ادب کردن جوانان بی خبر از دین دارد، هم آرزوی این که با زور هم که شده، پیروان اهل بیت در مسائل دینی آگاه و بصیر باشند. آفت ضعف در شناخت دین«دین داری» در سایة «دین دانی» فراهم می شود. هدف از دین شناسی هم، عمل به دین خدا و رسیدن به سعادت است. از این رو اگر شناخت دینی ضعیف باشد، مرحلة عملی زندگی مسلمان هم دچار آفت و آسیب می شود و از رسیدن به هدف می ماند. برخی از مردم، در دین خود «سطحی نگر» ند. نگاه سطحی و شناخت کم عمق از دین، زمینة انحراف و لغزش را فراهم می آورد. آن چه از ما خواسته اند، «بصیرت دینی» است. از سخنان امام علی(ع) است که: «ایها الناس! لا خیر فی دینٍ لا تفقّه فیه...؛ [9] ای مردم! در دینی که تفقّه در آن نباشد، خیری نیست.» در سخنی دیگر فرموده است: کسی که بدون تفقّه و دین شناسی عمیق، به اعمال دینی می پردازد، همچون الاغ آسیاب (و خر خرّاس) است که همواره می چرخد، ولی پیشروی ندارد.[10] تقویت بنیان باورهای دینی و اعتقادات مذهبی، موجب می شود یک جوان مسلمان در برابر امواج فکری مختلف نلغزد و با یک سلسله شبهات و سؤالات، در دین خود متزلزل و دچار شک و تردید نشود. دین شناسی، پشتوانه ای برای مسلمان ماندن و مکتبی زیستن است و بدون آن انسان در معرض وسوسه ها و شک ها و انحرافات قرار می گیرد. امام صادق(ع) ضمن دعوت به دین شناسی و ژرف نگری در مسائل دینی (تفقهوا فی الدین...) کسانی را که دین شناس نیستند، با صفتِ اَعرابی (بادیه نشین و بی فرهنگ) یاد می کند.[11] در سخن زیبای دیگری، در بیان هویت مکتبی و استقلال فکری و ذوب نشدن در اندیشه های دیگران که نتیجة ژرف نگری در دین و داشتن بصیرت دینی است، خطاب به یکی از اصحاب خویش به نام «بشیر دهّان» می فرماید: «لا خیر فی من لا یتفقّه من اصحابنا یا بشیر: انَّ الرجل منهم اذا لم یستغن بفقهه احتاج الیهم، فاذا احتاج الیهم ادخلوه فی باب ضلالتهم و هو لایعلم؛[12] ای بشیر! از اصحاب و پیروان ما، در کسی که دین شناس نیست، خیری نیست. یک شخص از پیروان ما اگر با دین شناسی خود به بی نیازی (و استقلال فکری و مکتبی) نرسد، به مخالفان ما نیاز پیدا می کند و چون به آنان نیازمند شود، اورا در گمراهی خودشان وارد می کنند، بی آن که او خودش متوجه شود.» آیا غرب زدگانی که در فرهنگ بیگانه هضم می شوند، یا وادادگانی که دچار افکار التقاطی و فهم غلط و برداشت های انحرافی از دین می گردند، جز این است که به سبب ضعف بنیة فکری در شناختِ دین حق و درست، از «صراط مستقیم» خارج می گردند و به انحراف کشیده می شوند؟ بی مایگان، همیشه درد سر ساز بوده اند، چه برای خودشان و چه برای دیگران. اغلب دین سازان و پدید آورندگان فرقه های انحرافی و مسلک های بی اساس، کسانی بوده اند که بینش قوی و غنی به دین نداشتند؛ هم گمراه شدند، هم دیگران را به گمراهی کشیدند. موهبت تفقّه و دین شناسیبرای یک مسلمان، هیچ موهبتی برتر از آشنایی عمیق با تفکّر دینی و فرهنگ اسلامی نیست و خیر دنیا و آخرت او در گرو همین شناخت است و عبادت صحیح و بندگی سالم هم در سایة همین دین شناسی فراهم می آید. از سخنان حضرت رسول(ص) است که: «ما عبدَ الله تعالی بشی افضل من الفقه فی الدین؛[13] خداوند هرگز به چیزی برتر از «فقه در دین» عبادت نشده است.» یعنی بصیرت دینی، بهترین وسیله ای است که مسلمان را در آستان الهی به عبودیت صحیح وا می دارد و کمال انسان نیز در کمال بندگی است. و نیز فرمود: «اذا اراد الله بعبد خیراً فقّهه فی الدین و الهَمَه رشده؛[14] هرگاه خداوند اراده کند به بنده ای خیر برساند، او را در دین، فقیه و ژرف نگر می کند و مسیر رشد و راه درست را به او الهام می بخشد.» در سخنی امام کاظم(ع) ضمن دعوت مردم به تفقّه در دین، فقه و دین شناسی را کلید بصیرت، تمامیت عبادت، سبب رسیدن به جایگاه های والا و مراتب ارزش مند در دین و دنیا می شمارد و می فرماید: کسی که در دین خود، فقیه و ژرف بین نباشد، خداوند هیچ عملی را از وی نمی پسندد: « من لم یتفقّه فی دینه لم یرض الله له عملاً».[15] و در حدیث نبوی آمده است: «خیر العبادة الفقه؛[16] برترین و بهترین عبادت، دین شناسی است.» گرچه تفقّه و فقاهت و فقه، در اصطلاح امروزی بیشتر در معنای اجتهاد و استنباط احکام شرعی و مسائل فقهی به کار می رود و این اصطلاحی نسبتاً جدید و متأخّر است، ولی در منابع قرآنی و حدیثی و فرهنگ روایات، به فهم عمیق دینی گفته می شود که هم شامل مسائل اعتقادی است، هم موضوعات اخلاقی، عملی و احکام شرعی را در بر می گیرد. دین دانی و دین داریپیش تر هم اشاره شد که دین دانی، مقدمة دین داری است. به کسی «متدین» گفته می شود که در مرحلة عمل و اطاعت، پیرو دین خدا و دستورهای قرآن و شرع باشد. وگرنه صرف آگاهی از معلومات و معارف دینی به تنهایی کافی نیست. ممکن است یک یهودی یا مسیحی یا خاورشناسی که در ادیان و مکاتب پژوهش می کند، بیش از یک مسلمان عادی اطلاعات گسترده و عمیق از دین و آیات و روایات و قوانین و مقرّرات اسلامی داشته باشد، ولی به آن ها ایمان نداشته باشد و عملش بر اساس دین نباشد. دین شناسی باید گام اول برای ورود به مرحلة دین داری و متعبّد بودن و عمل کردن باشد. نقل شده است که مردی از بادیه خدمت رسول خدا(ص) رسید و از آن حضرت خواست که به او قرآن بیاموزد. پیامبر خدا(ص) سورة «زلزال» را برای او خواند، تا رسید به آیة «فمن یعمل مثقال ذرّة خیراً یره * و من یعمل مثقال ذرّة شراً یره؛[17] هر کس هم سنگ و به اندازة یک ذرّه کار نیک انجام دهد آن را می بیند و هر کس به اندازة ذرّه ای بدی کند آن را هم می بیند»؛ آن مرد گفت: همین اندازه مرا بس است و برگشت. پیامبر(ص) فرمود: آن مرد برگشت در حالی که فقیه و دین شناس شد.[18] مقصود از نقل حدیث بالا این است که مهم، شناختی از دین است که مقدمة عمل به آن باشد، نه تنها کسب معلومات و گردآوری اطلاعات و بحث های کلامی و مجادلات فلسفی بر سر مباحث دینی. پیامبر آن مرد را «فقیه» نامید، چرا که فهمید دین چیست و آن را مبنای عمل خود قرار داد و چون دانست که هر نیک و بد انسان پایة پاداش و کیفر او خواهد بود، برگشت تا به همین یک دستور ساده که همة مراحل و ابعاد زندگی را در بر می گیرد، عمل کند. در روایات بسیاری، «دین» همراه با ورع، تقوا، ترک معصیت، توکل برخدا، ولایت اهل بیت، پرهیز از گنه کاران، مروّت، حبّ و بغض بر اساس دین، وفای به عهد، صدق در گفتار، عفت و پاک دامنی، حیا، درست کرداری، کوتاهی آرزوها و آمال، جهاد با نفس، خیرخواهی برای مؤمنان، عدالت و امانت و. .. آمده و این خصلت ها از ویژگی های «اهل دین» شمرده شده است. این می رساند که دین، صرفاً جنبة معارفی و شناختی ندارد و به عمل مربوط می شود. این است که باید از رهگذر «دین دانی» به مرتبة «دین داری» رسید. در پایان این پژوهش، حدیثی از امام صادق(ع) می آوریم تا تأکید مجدّدی باشد بر اهمیت تلاش برای شناخت و بصیرت در دین. آن حضرت فرمود: «احسنوا النظر فیما لا یسعکم جهله و انصحوا لأنفسکم و جاهدوها فی طلب معرفة ما لا عذر لکم فی جهله، فان لدین الله ارکاناً لا ینفع من جهل ها شدّة اجتهاده فی طلب ظاهر عبادته...؛[19] نیک و شایسته بنگرید در آن چیزی که اجازه ندارید آن را ندانید، خیر خواه خودتان باشید و با نفس خود جهاد کنید، در راه طلب شناخت آن چه که در ندانستن آن معذور نیستید. همانا دین خدا را پایه ها و ارکانی است که هر کس به آن ها جاهل باشد، هر چه هم در انجام عبادت ظاهری بکوشد، سودی به حال او ندارد.... » راستی، آن کسی که در پی همة شناخت ها و معلومات می رود و برای کسب آگاهی های گوناگون، وقت می گذارد و زحمت می کشد، اما برای «دین شناسی» اهمیت نمی دهد و وقت نمی گذارد، چه جوابی دارد؟ «دین شناسی» چیزی است که اگر کسی در آن ناآگاه و جاهل باشد، هیچ عذری و بهانه ای در پیش گاه خدا ندارد. دانستنی ها و آموختنی ها بسیار است. بکوشیم ضروری ترین و مفیدترین ها را بیاموزیم تا هنگام سؤال، شرمنده نباشیم. پی نوشت ها:مفردات راغب، واژة دین.غررالحکم و دررالکلم، ح1255.الحیاة، ج1، ص61؛ به نقل از: کشف الغمه، ج2، ص255.نهج البلاغه، خطبه1.توبه(9) آیه 122.بحارالأنوار، ج1، ص176.همان، ص214.همان.الحیاة، ج1؛ ص54؛ به نقل از: بحارالأنوار.شیخ مفید، الاختصاص، ص245.کافی، ج1، ص31، ح6.همان، ص33، ح6.کنزالعمّال، ح28752.همان، ح28690. شبیه این حدیث از امیرالمؤمنین(ع) نیز نقل شده است: غررالحکم و دررالکلم، ح4133.میزان الحکمه، ح16126.همان، ح16165؛ به نقل از: کنزالعمّال.زلزال (99) آیة 7و 8.بحارالأنوار، ج92، ص107.شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص205.https://hawzah.net/ .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه