دیدگاه قرآن در مورد اختیار انسان چیست؟

تدبّر در آيات قرآن اين نکته را براي ما روشن مي کند که اگر خداوند بندگان را مجبور به انجام کاري نکرده همه چيز را هم به آنها وانگذاشته است. امور عالم از جمله انسان ها تحت تدبير خداست ولي اين تدبير به گونه اي نيست که آنها مجبور باشند و از خود هيچ اراده اي نداشته باشند و همانند ساعت کوک شده هم نيستند که فقط خلق اوليه شان به خدا مربوط باشد و بعد به حال خود رها شده باشند. اعمال بندگان با اراده و تصميم خودشان و اراده و قدرت خدا انجام مي گيرد. اراده بندگان در طول اراده خداست در قرآن کريم به دو دسته از آيات بر مي خوريم دسته اول آياتي است که اختيار و اراده انسان را تأييد کرده و او را صاحب انتخاب و داراي حق گزينش مي داند و دسته دوم آياتي است که اختيار را از او سلب کرده و او را مجبور مي داند اينک به بررسي هر دو قسم آيات مي پردازيم. قسم اول: در قرآن کريم آيات فراواني هست که به صراحت يا به اشارت از مختار بودن انسان و نقش آفريني او در اعمال خويش حکايت مي کنند براي مثال، قرآن بر اختياري بودن کفر و ايمان تأکيد کرده است و مي فرمايد: وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّکمْ فَمَن شَاء فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاء فَلْيَکفُرْ. و بگو حق از جانب پروردگارتان رسيده است پس هر که بخواهد ايمان آورد و هر که بخواهد انکار کند. هم چنين آياتي که از ابتلاء و آزمايش انسان در حيات دنيوي سخن مي گويند بر مختار بودن او دلالت مي کنند زيرا فاعلي را که اختيار ندارد، نمي آزمايند وَنَبْلُوکم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ. و شما را از راه آزمايش به بد و نيک خواهيم آزمود، و به سوي ما بازگردانيده مي شويد. از سوي ديگر پاره اي از آيات قرآن از مسئوليت آدمي در برابر اعمال خويش سخن مي گويد و ناگفته پيداست که تنها، فاعل مختار از پاسخ گويي و مؤاخذه ناگزير است وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ. آنها را نگه داريد که در برابر اعمالشان مسئولند. افزون بر اين، تمام آياتي که بر پاداش دهي و کيفر بخشي اعمال آدمي، دلالت دارند، به ستايش نيکوکاران و نکوهش بدکاران مي پردازند يا از ستم گري انسان بر نفس خويش سخن مي گويند يا از بعثت پيامبران و جعل شرايع حکايت مي کنند و يا مشتمل بر امر و نهي اند، همگي به گونه اي اختيارگرايي را تأييد مي کنند زيرا در فرض عدم اختيار، نمي توان براي اين دست از آيات، معنايي مقبول پيدا کرد از برخي آيات ديگر که مي توان از آنها به اختيار انسان پي برد، به موارد زير مي توان اشاره کرد: انعام / 104 ، انفال / 42، دهر / 3، طور / 21، طور / 16 و.... قسم دوم: دسته ای ديگر از آيات وجود دارد که در نظر سطحي و ابتدائي با آنچه در گذشته بيان شد ناهماهنگ است و گويا موارد مذکور را از حيطه اختيار انسان بيرون مي داند و آن را صد در صد وابسته به اراده و خواست خداوند مي داند اين آيات دو گروهند: گروهي که خالقيت را منحصر به خداوند مي دانند. و گروهي که ضلالت و هدايت و ايمان و کفر او را به اراده حق تعالي وابسته مي داند در مورد گروه اول بايد گفت: خالقيت اشياء به دو صورت است: يا اين است که خدا به طور مستقيم هر پديده اي را بدون سبب و علّتي پديد آورد و يا از طريق آفريدن اسباب و علل مادي و غير مادي به اشياء، هستي مي بخشد مانند اينکه عيسي به اذن خدا از گل پرنده اي خلق مي نمود. در هر دو شيوه، اصل توحيد در خالقيت محفوظ است لکن آنچه با اصول علمي مطابق و با قواعد و اصول عقلي و برهاني نيز هماهنگي دارد همان شيوه دوم است. پس آتش خالق حرارت است اما به اذن خدا و انسان خالق افعال خود است اما به اذن و فيض و قدرت او، به عبارت ديگر از ديدگاه قرآن، هم خدا رازق است و هم انسان. هم خدا زارع است و هم انسان. هم خدا خالق است و هم بشر. لکن اين دو نسبت، در عرض يکديگر نيستند بلکه در طول يکديگرند يکي مستقل است (خدا) و ديگري وابسته (انسان) يکي اصيل و بالذات است (خدا) و ديگري بالتبع و بالغير (انسان) و در اين صورت هيچ گونه تعارض و تزاحمي ميان سببيت خدا و سببيت انسان نخواهد بود. گروه دوم: آياتي است که ضلالت را از قلمرو قدرت و اختيار انسان به کلي بيرون دانسته و آن را به اراده خدا مي داند. در ذيل به يک مورد از اين آيات اشاره مي کنيم و ما بقي را با آن مي سنجيم. وَمَن يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَن يُضْلِلْ فَلَن تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِيَاء مِن دُونِهِ؛ «هر کس را خدا هدايت کند او واقعا هدايت يافته است و هر که را گمراه نمايد سرپرستي جز خدا ندارد». براي آنکه روشن شود چه کساني را خداوند هدايت مي نمايد يا گمراه مي سازد، آيات قبل و بعد از اين آيه را مورد مطالعه قرار مي دهيم در آيات قبل چنين آمده است که خداوند پيامبر خود را براي هدايت انسان ها فرستاد ولي گروهي ايمان نياوردند. عامل خودداري آنان از قبول دعوت پيامبر اين پندار نادرست بود که مي گفتند چرا خداوند به جاي آن که فرشتگان را براي هدايت بشر بفرستد، انساني را مبعوث کرده است و در آيات بعد مي فرمايد: «گمراهان را روز قيامت در حالي که کر و لال و کور مي باشند بر چهره هايشان محشور مي نماييم و جايگاه آنان دوزخ است» همان گونه که اين آيات حاکي است عامل اصلي گمراهي آنان، انديشه نادرست، و خوي ناپسند خودخواهي و استکبار آنان است. اصولاً در اين قسم از آيات که اشاره دارد خدا هر که را بخواهد هدايت و هر که را بخواهد گمراه مي سازد، اصل گمراهي و هدايت را منوط به اعمال انسان مي داند از آن جمله در آيه 88 سوره نساء مي فرمايد: «چه چيز باعث شده است که درباره منافقان دو دسته شده ايد؟ خداوند به خاطر کارهايشان، آنان را به گمراهي بر گردانده است آيا مي خواهيد کسي را که خدا گمراه کرده است هدايت نماييد؟ در حالي که اگر خدا کسي را گمراه سازد راهي براي هدايت او يافت نمي شود». چنانکه در آيه فوق به آن اشاره شده خداوند مي فرمايد: آنان به خاطر کارهايشان گمراه شده اند.بنابراين اصل گمراهي انسان مربوط است به خود اعمال ولي چون در مسير گمراهي قرار گرفت و روز به روز بر گمراهي اش افزوده شد به جايي مي رسد که قلبش سياه شده و خود عين گمراهي مي شود. و ديگر اميدي به هدايتش نيست. از نمونه آيات ديگر که اشاره به موارد فوق مي نمايد آيه 8 سوره فاطر است که مي فرمايد: «آيا آن كس كه زشتى كردارش براى او آراسته شده و آن را زيبا مى‏بيند [مانند مؤمن نيكوكار است] خداست كه هر كه را بخواهد بى‏راه مى‏گذارد و هر كه را بخواهد هدايت مى‏كند پس مبادا به سبب حسرتها[ى گوناگون] بر آنان جانت [از كف] برود قطعا خدا به آنچه مى‏كنند داناست » چنانکه از اين آيه معلوم مي شود خداوند زماني مي فرمايد هر که را گمراه کند ديگر هدايت نمي کند که پيش از آن مي فرمايد آنان اعمال زشت خود را زيبا ديدند يعني چنان مرتکب اعمال زشت شدند که آنها را زيبا مي ديدند. بنابراين با بررسي اي که در آيات قرآن انجام گرفت معلوم مي شود خداوند انسان را در حوزه اعمال خود آزاد و مختار خلق کرده و از طرفي راه درست و صحيح را هم به او نشان داده پس اين خود اوست که با اين همه علائمي که خداوند براي او فرستاده مي تواند راه درست يا راه نادرست را انتخاب کند و بالتبع هر کدام از اين دو را انتخاب کند بايد منتظر عواقب آن هم باشد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه