قول صائب در مورد سند بخش آخر دعاي عرفه، که از اقبال الاعمال سيّد بن طاووس نقل شده، چيست؟

مرحوم محدث قمي در مفاتيح اشاره مي کند که اين ذيل دعا در اقبال سيد بن طاووس آمده ولي در کتاب بلد الامين کفعمي نقل نشده است، علامه مجلسي با وجود مقدم بودن سيد بن طاووس و نزديک بودن وي به زمان ائمه، نقل کفعمي را ترجيح داده و موافق روايت کفعمي (بدون ذيل دعا) دعاي عرفه را ايراد نموده است. با تحقيق در سخنان علامه مجلسي دانسته مي شود که مرحوم سيد در کتاب مصباح دعا را بدون ذيل آورده است. آيت الله شبيري زنجاني در يکي از سخنراني هاي خود در مدرسه فيضيه چند دقيقه اي در مورد دعاي عرفه سخن گفتند و در ضمن اشاره به ذيل دعاي عرفه کرده و گفتند: مرحوم جلال همايي در مولوي نامه اين ذيل را از ابن عطا ء الله اسکندراني دانسته است. مرحوم علامه سيد محمد حسين حسيني طهراني ضمن تأييد سخن علامه مجلسي که آن را از سخنان صوفيان دانسته اين قسمت از دعا را فقره نوزدهم و بيستم از سي و پنج فقره مناجات شيخ عطا الله اسکندراني دانسته است. مرحوم جلال الدين همايي در توضيح «الهي انا الفقير» بيان مي کنند که در تحقيقات خود عين اين بخش از دعا را در کتاب «الحکم العطائيه» ديده اند و مسلم مي دارند که در اين باره تخليطي شده «حکم العطائيه» همراه با شروح آن بارها در مصر چاپ شده و کتاب کم حجمي در زمينه اخلاق به روش عرفا است که شامل دعوات و مقامات عرفاني مرحوم اسکندراني مي باشد و سخن مرحوم همايي کاملا درست مي باشد. بعضي از اشخاص، همچون حاجي خليفه در کتاب «کشف الظنون» خود و مرحوم مدرس تبريزي در کتاب «ريحانه الادب» و خانم خفيظي در دائره المعارف بزرگ اسلامي در مورد شخصيت اسکندراني و آثار او، اساتيد ايشان و حتي کرامات اين شخص صحبت کرده اند. مجموعه کتاب و تأليفات اسکندراني به بيش از هفده مي رسد. کتاب «حکم العطائيه» از زمان خود مؤلف مورد عنايت بوده حتي شخصي به نام شيخ رزوق سي شرح بر آن نوشته. اگر شخصيتي که اين همه مورد توجه بود حتي اگر بپذيريم که مي خواسته کلمات امام حسين ـ عليه السلام ـ را به نام خود نشر دهد حتي قدرت و جسارت چنين سرقتي بخاطر مشهور بودن وي بين بزرگان نداشته است. بنابراين با توجه به اين که دقيقا همان قسمتي از دعا که شيخ کفعمي نقل نکرده، در کتاب « حکم العطائيه» آمده و عدم نقل کفعمي در بلد الامين و سيد بن طاووس در مصباح الزائر و يافت نشدن اين بخش در نسخه قديمي اقبال به شهادت علامه مجلسي جاي شک و شبهه نمي ماند که اين ذيل از حضرت ابا عبدالله ـ عليه السلام ـ نيست و از منشأت ابن عطا الله اسکندراني عارف مشهور قرن هفتم است. علاوه بر دلايل گفته شده، مويد هاي بر اين مطلب وجود دارد. الف) عدم سازگاري لسان اين دعا با ادعيه صادره از معصومين ـ عليهم السلام ـ به طوري که از تغيير لحن به خوبي فهميده مي شود. ب) عبارات دعا، در بعضي موارد، شبيه به اصطلاحات اهل معقول و عرفان است و شايد توجه بيش از حد بعضي به اين قسمت، همين بوده که احساس کرده اند با اصطلاحات و کلمات فلاسفه و عرفا سازگارتر است. براي نمونه به اين فقره توجه کنيد که با عبارات معصومين از حيث سبک هم خواني ندارد، «کيف أتوسل اليک بما هو محال ان يصل اليک». ج) در اين تتمه و ذيل دعا، حتي يک بار هم ذکر صلوات بر محمد و آل محمد نيامده است در صورتي که روش ائمه ـ عليهم السلام ـ بر اين بوده که، به ويژه در دعاهاي مفصل و طولاني، حتي اگر در اوايل دعا نام پيامبر و آلش نيايد و صلوات بر آن نفرستد، در اواسط و خاتمه مکرر نام محمد و آل او مي آيد همين طور که در دعاي عرفه سيد الشهداء نيز چنين است ولي در تتمه نام پيامبر و آل او نيامده که اين با ديگر دعاه هاي مأثوره تفاوتي چشم گير دارد. د) در هيچ جاي دعا، از موقف حج و عرفه ياد نشده، در حالي که در دعاي امام ـ عليه السلام ـ چندين بار به مناسبت، از آنها نام برده شده است. به اين سؤال که اين قسمت دعا از مضامين عالي و مورد توجه اهل معنا مي باشد و تصور صدور آن از غير معصوم نمي شود در پاسخ بايد گفت که اگر بنا باشد که هر کلام حکيمانه اي را از ناحيه معصوم بدانیم بايد بگويیم که ديگر کلمات هم که در کتاب حکم عطائيه آمده از معصومين صادر شده است. در گذشته نيز مانند اين کلمات حکيمانه بر زبان اولياي خدا که پيامبر و امام نبوده اند مثل کلمات حکيمانه لقمان در قرآن کريم و يا بيانات علامه حسن زاده آملي در زمان خودمان و حضرت امام خميني(ره) فراوان بوده است. امّا اين که چطور اين بخش به ذيل دعاي عرفه در کتاب اقبال راه يافته است. اصل چنين امري هيچ بعيد به نظر نمي رسد. در گذشته کم و زياد کردن در کتب حديثي مانند اضافه کردن قسمت هايي در ردّ و ذمّ صوفيه به حديقه الشيعه فراوان وجود داشته است. يعني گاهي در دنباله روايات، شرح ها و بيان هايي نيز مي آمد که در برخي موارد با روايت مخلوط مي شد و عده اي تصور مي کردند که اين قسمت هم روايت است. برخي از محققين پيش از آنکه در مورد انتساب ذيل دعا به امام ـ عليه السلام ـ و اثبات صدور اين کلمات از حضرت سيد الشهداء ـ عليه السلام ـ بپردازند به سازگاري آن با متن قرآن و روايات پرداخته اند اين بررسي درست نيست زيرا اين کار را مي توان در مورد کلمات مندرج در اشارات بو علي و اسفار ملا صدرا و ديگران نيز انجام داد و در آخر به اين نتيجه رسيده که فلان گزاره در اين کتاب ها با قرآن و روايات سازگار است ولي بايد دانست که مخالف قرآن نبودن مطلبي دليل نمي شود که ائمه اطهار آن را گفته باشند و آنچه مغفول مانده بررسي سندي اين ذيل از دعاست نه بررسي محتوايي. در آخر فهرست چند کتاب که در شرح دعاي عرفه نوشته شده است بيان مي شود. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه