گستره حجیت عقل چقدر است؟

عقل برهانی که از گزند مغالطه و آسیب تخیّل مصون است، به منزله رسول باطنی خداوند است که همانند متن نقلی، از منابع مستقل معرفت دینی و مصادر فتاوی شرعی به شمار می‌آید و از اعتبار اصیل و حجیّت ذاتی برخوردار است. چنین عقلی با اصول و علوم متعارفه و براهین ناب خود، بنیانِ مرصوص عقاید اصیل، مانند اصل وجود مبدأ هستی، وحدت و سایر صفات علیا و اسمای حسنای مبدأ، ضرورت وحی و رسالت، ضرورت معاد و سایر مسائل کلامی متقن را تأسیس می‌کند و در این تأسیس و تثبیت نیز استوار است. بر این اساس، عقل برهانی در همه مراحل استنباط از قرآن و سنّت به عنوان حجتی الهی حضوری مؤثر دارد؛ اعم از مرحله استنباط از خصوص یک آیه یا مجموع قرآن و همچنین استنباط از یک حدیث یا مجموع سنت و نیز استنباط از مجموع قرآن و سنت برای ارائه پیام نهایی دین. توضیح این که، معارف مستفاد از متون نقلی (اعم از قرآن و حدیث) سه گونه است و عقل در هر بخش داوری ویژه‌ای دارد: الف: معارفی که عقلْ توان شناخت آن را ندارد و از این رو درباره آن حکم به نفی یا اثبات ندارد، بلکه در برابر آن ساکت است. در این بخش، عقل تنها مستمع واعیِ پیام متن نقلی است و خود اعتراف دارد که وظیفه او در برابر این گونه معارف، استماع، انصات و پذیرشِ پیام دین است. ب: معارفی که عقلْ توان شناخت آن را دارد و درباره آن حکم به "تصویب و تأیید" می‌کند. در این صورت برهان عقلی در کنار متن نقلی سخنگو و پیام‌آور دین خداست. ج: معارفی که عقلْ توان شناخت آن را دارد، لیکن درباره آنها حکم به "تخطئه و تکذیب" می‌کند؛ یعنی برهان عقلی بر خلاف ظواهر کتاب و سنّت است. در این صورت پیام عقل مبرهن بر ظواهر متن نقلی مقدم است؛ زیرا عقل به منزله دلیل لبّی متصل یا منفصلِ کلام الهی است و استنباط پیام دین از متن نقلی بدون ملاحظه قراین متصل و منفصلِ آن نارواست. شایان ذکر است، عقلی که منبع دین است، و حجّیت آن در علم اصول فقه ثابت شده مانند متن نقلی باید اصیل و غیر محرّف باشد. بنابراین، از مبادی موهوم یا متخیل کاری بر نمی‌آید، گرچه عقل ناب پنداشته شود. از این رو در تقدیم عقل بر نقل و در حمل منقول بر خلاف ظاهر نهایت دقّت، احتیاط و تحزّم همراه با اندیشناکی و خوف از حِرمان پیام وحی الهی و تحمّل تبعات تلخ آن لازم است. نکته: چون تعارض عقل قطعی با نقل یقینی ممکن نیست اگر چنین رخدادی پدید آمد حتماً ابتدایی است و با نظر دقیق برطرف می‌گردد؛ چنانکه دو دلیل عقلی قطعی یا دو دلیل نقلی یقینی هرگز معارض یکدیگر نیست. مأخذ: ( تفسیر تسنیم، ج 1، ص 162) .

موتور جستجوی پرسش و پاسخ دینی امین

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/03

لینک کوتاه