در مورد شجره خبیثه چه چیزهایی را شامل می شود؟

پیرامون سوال شما باید به تفسیر آیه 26 سوره ابراهیم مراجعه نمود.به همین دلیل نقل مطالبی را ازتفسیر نمونه و تفسیر المیزان خدمتتان ارائه می کنیم: در اینجا صحنه دیگری از تجسم حق و باطل، کفر و ایمان، طیب و خبیث را ضمن یک مثال جالب و بسیار عمیق و پرمعنی بیان کرده، و بحثهای آیات گذشته را که در این زمینه بود تکمیل می‏کند. نخست می‏فرماید:" آیا ندیدی چگونه خدا مثالی برای کلام پاکیزه زده، و آن را به شجره طیبه و پاکی تشبیه کرده است"؟ (أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ). سپس به ویژگیهای این شجره طیبه (درخت پاکیزه و پر برکت) می‏پردازد و به تمام ابعاد آن ضمن عبارات کوتاهی اشاره می‏کند.اما پیش از آنکه ویژگیهای این شجره طیبه را همراه قرآن بررسی کنیم باید ببینیم منظور از" کلمه طیبه" چیست؟ بعضی از مفسران آن را به کلمه توحید و جمله لا اله الا اللَّه تفسیر کرده‏اند. در حالی که بعضی دیگر آن را اشاره به اوامر و فرمانهای الهی می‏دانند. و بعضی دیگر آن را ایمان می‏دادند که محتوا و مفهوم لا اله الا اللَّه است. و بعضی دیگر آن را به شخص" مؤمن" تفسیر کرده‏اند. و بعضی روش و برنامه‏های سازنده را در تفسیر آن آورده‏اند[1] ولی با توجه به وسعت مفهوم و محتوای کلمه طیبه می‏توان گفت همه اینها را شامل می‏شود، زیرا" کلمه" به معنی وسیع همه موجودات را در بر می‏گیرد، و به همین دلیل بر مخلوقات" کلمة اللَّه"[2] گفته می‏شود.[3] و" طیب" هر گونه پاک و پاکیزه است، نتیجه اینکه این مثال هر سنت و دستور و برنامه و روش و هر عمل و هر انسان و خلاصه هر موجود پاک و پر برکتی را شامل می‏شود، و همه اینها همانند یک درخت پاکیزه است با ویژگیهای زیر: 1- موجودی است دارای رشد و نمو، نه بی‏روح، و نه جامد و بی‏حرکت، بلکه پویا و رویا و سازنده دیگران و خویشتن (تعبیر به" شجره" بیانگر این حقیقت است). 2- این درخت پاک است و طیب اما از چه نظر؟ چون انگشت روی هیچ قسمتی گذارده نشده مفهومش این است از هر نظر منظره‏اش پاکیزه، میوه‏اش پاکیزه، شکوفه و گلش پاکیزه، سایه‏اش پاکیزه، و نسیمی که از آن برمی‏خیزد نیز پاکیزه است. 3- این شجره دارای نظام حساب شده‏ای است ریشه‏ای دارد و شاخه‏ها و هر کدام ماموریت و وظیفه‏ای دارند، اصولا وجود" اصل" و" فرع" در آن، دلیل بر حاکمیت نظام حساب شده‏ای بر آن است. 4-" اصل و ریشه آن ثابت و مستحکم است" به طوری که طوفانها و تند بادها نمی‏تواند آن را از جا برکند و توانایی آن را دارد که شاخه‏های سر به آسمان کشیده‏اش را در فضا در زیر نور آفتاب و در برابر هوای آزاد معلق نگاه دارد و حفظ کند، چرا که شاخه هر چه سرکشیده‏تر باشد باید متکی به ریشه قویتری باشد (أَصْلُها ثابِتٌ). 5- شاخه‏های این شجره طیبه در یک محیط پست و محدود نیست بلکه بلند آسمان جایگاه او است، این شاخه‏ها سینه هوا را شکافته و در آن فرو رفته، آری" شاخه‏هایش در آسمان است" (وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ). روشن است هر قدر شاخه‏ها برافراشته‏تر باشند از آلودگی گرد و غبار زمین دورترند و میوه‏های پاکتری خواهند داشت، و از نور آفتاب و هوای سالم بیشتر[4] بهره می‏گیرند، و آن را به میوه‏های طیب خود بهتر منتقل می‏کنند [5] 6- این شجره طیبه شجره پربار است نه همچون درختانی که میوه و ثمری ندارند بنا بر این مولد هستند و" میوه خود را می‏دهد" (تُؤْتِی أُکُلَها). 7- اما نه در یک فصل یا دو فصل، بلکه در هر فصل، یعنی" هر زمان" که دست به سوی شاخه‏هایش دراز کنی محروم بر نمی‏گردی (کُلَّ حِینٍ). 8- میوه دادن او نیز بی‏حساب نیست بلکه مشمول قوانین آفرینش است و طبق یک سنت الهی و" به اذن پروردگارش" این میوه را به همگان ارزانی می‏دارد (بِإِذْنِ رَبِّها). اکنون درست بیندیشیم و ببینیم این ویژگیها و برکات را در کجا پیدا می‏کنیم؟ مسلما در کلمه توحید و محتوای آن، و در یک انسان موحد و با معرفت، و در یک برنامه سازنده و پاک، اینها همه روینده هستند، و پوینده هستند، و متحرک، همه دارای ریشه‏های محکم و ثابتند همه دارای شاخه‏های فراوان و سر به آسمان کشیده و دور از آلودگیها و کثافات جسمانی، همگی پرثمرند و نورپاش و فیض بخش. هر کس به کنار آنها بیاید و دست به شاخسار وجودشان دراز کند در هر زمان که باشد از میوه‏های لذیذ و معطر و نیروبخششان بهره می‏گیرد. تند باد حوادث و طوفانهای سخت و مشکلات آنها را از جا حرکت نمی‏دهد، و افق فکر آنها محدود به دنیای کوچک نیست، حجابهای زمان و مکان را می‏درند، و به سوی ابدیت و بی نهایت پیش می‏روند.برنامه‏های آنها از سر هوی و هوس نیست بلکه همگی به اذن پروردگار و طبق فرمان او است، و این حرکت و پویایی و ثمر بخش بودن نیز از همین جا سرچشمه می‏گیرد. مردان بزرگ و با ایمان این کلمات طیبه پروردگار، حیاتشان مایه برکت است، مرگشان موجب حرکت، آثار آنها و کلمات و سخنانشان و شاگردان و کتابهایشان و تاریخ پرافتخارشان، و حتی قبرهای خاموششان همگی الهام بخش است و سازنده و تربیت کننده.آری" خداوند این چنین برای مردم مثل می‏زند شاید متذکر شوند" (وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) در اینجا میان مفسران سؤالی مطرح شده، و آن اینکه آیا درختی با صفات فوق وجود خارجی دارد که" کلمه طیبه" به آن تشبیه شده است (درختی که در تمام فصول سال سرسبز و پر میوه باشد). بعضی معتقدند که وجود دارد و آن درخت نخل است، و به همین جهت مجبور شده‏اند که" کُلَّ حِینٍ" را تفسیر به" شش ماه" کنند.ولی به هیچ وجه لزومی ندارد که اصرار به وجود چنین درختی داشته باشیم بلکه تشبیهات زیادی در زبانهای مختلف داریم که اصلا وجود خارجی ندارد، مثلا می‏گوئیم قرآن همچون آفتابی است که غروب ندارد (در حالی که می‏دانیم آفتاب همیشه غروب دارد) و یا اینکه هجران من همچون شبی است که پایان ندارد (در حالی که میدانیم هر شبی پایان دارد).و به هر حال از آنجا که هدف از تشبیه مجسم ساختن حقایق و قرار دادن مسائل عقلی در قالب محسوس است، اینگونه تشبیهات هیچگونه مانعی ندارد بلکه کاملا دلنشین و مؤثر و جذاب است. [6]  از آنجا که یکی از بهترین طریق برای تفهیم مسائل استفاده از روش مقابله و مقایسه است بلافاصله نقطه مقابل" شجره طیبه" را در آیه بعد چنین بیان می‏کند: اما" مثل کلمه خبیثه و ناپاک همانند درخت خبیث و ناپاک و بی‏ریشه است که از روی زمین کنده شده و در برابر طوفانها هر روز به گوشه‏ای پرتاب می‏شود و قرار و ثباتی برای آن نیست" (وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ). کلمه" خبیثه" همان کلمه کفر و شرک، همان گفتار زشت و شوم، همان برنامه‏های گمراه کننده و غلط، همان انسانهای ناپاک و آلوده، و خلاصه هر چیز خبیث و ناپاک است.بدیهی است درخت زشت و شومی که ریشه آن کنده شده، نه نمو و رشد دارد نه ترقی و تکامل، نه گل و میوه، و نه سایه و منظره، و نه ثبات و استقرار، قطعه چوبی است که جز بدرد سوزاندن و آتش زدن نمی‏خورد، بلکه مانع راه است و مزاحم رهروان، و گاه گزنده است مجروح کننده و مردم آزار!. جالب اینکه در وصف" شجره طیبه" قرآن با تفصیل سخن می‏گوید و اما به هنگام شرح" شجره خبیثه" با یک جمله کوتاه از آن می‏گذرد تنها می‏گوید" اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ" از زمین کنده شده و قراری ندارد زیرا هنگامی که ثابت شد این درخت بی ریشه است دیگر شاخ و برگ و گل و[7]  میوه تکلیفش روشن است.به علاوه این یک نوع لطافت بیان است که انسان در مورد ذکر" محبوب" به همه خصوصیات به پردازد اما هنگامی که به ذکر" مبغوض" می‏رسد با یک جمله کوبنده از آن بگذرد! باز در اینجا می‏بینیم مفسران درباره اینکه این درخت که" مشبه به" واقع شده است کدام درخت است به بحث پرداخته‏اند، بعضی آن را درخت" حنظل" که میوه بسیار تلخ و بدی دارد دانسته‏اند، و بعضی آن را" کشوت" (بر وزن سقوط) که نوعی گیاه پیچیده است که در بیابانها به بوته‏های خار می‏پیچد و از آن بالا می‏رود نه ریشه دارد و نه برگ (توجه داشته باشید که شجر در لغت عرب هم به درخت گفته می‏شود و هم به گیاه). ولی همان گونه که در تفسیر" شجره طیبه" بیان کردیم هیچ لزومی ندارد که در هر تشبیه" مشبه به" با تمام آن صفات وجود خارجی داشته باشد بلکه هدف مجسم ساختن چهره واقعی کلمه شرک و برنامه‏های انحرافی و مردم خبیث است که آنها همانند درختانی هستند که همه چیزشان خبیث و ناپاک و هیچگونه میوه و ثمره و فایده‏ای جز مزاحمت و تولید درد سر ندارد.به علاوه وجود درخت ناپاکی که آن را از ریشه کنده باشند و در بیابان بر سینه طوفان و تند باد قرار گرفته باشد کم نیست.[8]  [کلمه طیبه‏ای که به شجره طیبه مثل زده شده اعتقادات قلبی صحیح (توحید) است که اخلاق حسنه و عمل صالح فروع و شاخه‏هایش می‏باشند] آنچه که از دقت در آیات به دست می‏آید این است که: مراد از" کلمه" طیبه" که به" درخت طیب" تشبیه شده و صفاتی چنین و چنان دارد، عبارت است از عقاید حقی که ریشه‏اش در اعماق قلب و در نهاد بشر جای دارد زیرا خدای تعالی در خلال همین آیات، به عنوان نتیجه گیری از مثلها می‏فرماید:" یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ ...". و مقصود از" قول ثابت" هم، بیان کلمه است، البته نه هر کلمه‏ای که لفظ باشد، بلکه کلمه از این جهت که بر اساس اعتقاد و عزم راسخ استوار بوده و صاحبش پای آن می‏ایستد، و عملا از آن منحرف نمی‏گردد.[9]                     .

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

مرجع:

ایجاد شده در 1401/04/17

لینک کوتاه