آيا شخصيتي كه از حافظ، در جامعه ما ترسيم شده، حقيقت دارد؟آيا او يك شخص عرفاني و كامل بوده يا خير؟ (با وجود بعضي اشعاري که جاي تأمل دارد!)

نكته اول: مطالعه درباره هر شخصيت تاريخي، حداقل از دو راه ممكن است: يكي بررسي گزارش‌هاي تاريخي درباره او و ديگري بررسي آثار بازمانده از او. شناخت شخصيت حافظ نيز از همين راه ميسر است. گزارش‌هايي كه درباره زندگي حافظ در اختيار ماست، به گونه‌‌اي نيست كه بتوان تصور دقيقي از تمام جزئيات زندگي او حاصل كرد؛ البته گزارشاتي وجود دارد كه از او شخصيتي علمي معرفي مي‌كند كه اتفاقاً به عنوان شاعر چندان معروف نبوده و بلكه اطرافيان و مردم ايشان را به عنوان يكي از علما مي‌شناختند. بنابر اين مهم‌ترين و بلكه تنها منبع مطالعه درباره حافظ ديوان اوست. نكته دوم: درباره حافظ اختلاف نظر فراواني وجود دارد، از عارف محض تا هنرمند صرف، از انساني كاملاً عادي، تا انسان كامل، انساني با دوره‌هاي زندگي مختلف، و ...، همه نظريات گوناگوني هستند كه درباره اين شخصيت ابراز شده است. نكته سوم: زبان شعر، زبان صراحت و استدلال و حتي گزارش تاريخي نيست؛ به خصوص اگر شعر در قالب غزل سروده شده باشد. بنابراين بسيار طبيعي است كه درباره حافظ، اختلاف نظر فراواني وجود داشته باشد؛ چرا كه بسياري از افرادي كه به مطالعه ديوان حافظ و تفسير آن پرداخته‌اند، تحت تأثير پيش‌فرض‌هاي ذهني خود بوده‌اند. ضمن اينکه شخصيت خود تفسير كننده نيز، تأثير فراواني در تفسيري كه از شعر ارائه داده باقي گذاشته است. بنابراين به تعبير استاد شهيد مطهري، عده‌اي بعد از قرآن و صحيفه سجاديه، حافظ مي‌خواندند و برخي ديگر بعد از شراب و رباب، با اشعار حافظ، خوش‌گذراني مي‌كردند. زيرا شعرا و به خصوص كساني كه شعرشان صبغه عرفاني دارد، از كلماتي استفاده مي‌كنند كه معناي ظاهري آن‌ها با ظواهر شريعت سازگاري ندارد. شيخ محمود شبستري، عارف قرن 9، تلاش كرده است با سرودن منظومه گلشن راز، پرده از برخي از اين اصطلاحات بگشايد. شايد از همين باب است كه شما برخي از اشعار حافظ را اشتباه مي‌دانيد؛ يعني معناي ظاهري آن را مشاهده كرده و آن را تخطئه مي‌نماييد. البته اگر به شعرهاي مورد نظرتان اشاره‌اي مي‌كرديد، اظهار نظر ما نيز آسان ‌تر مي‌شد. نكته چهارم: يكي از عوامل مؤثر در تحليل شعر حافظ و شايد همه آثار هنري، اين باشد كه زمانه هنرمند را به خوبي بشناسيم؛ به تعبير برخي از پژوهشگران عرصه نقد و تحليل ادبي، بسياري از اشعار حافظ، آيينه زمانه اوست. به دليل دلگيري فراوان او از رياكاري و زهد فروشي است كه حافظ گاه با كلمات تيز و گزنده خود، اهل شريعت را آزار مي‌دهد. نكته پنجم: اگر بخواهيم درباره يك شخصيت، اظهار نظر دقيقي، بر اساس آثار او داشته باشيم، بايد مجموعه گفته‌هاي او را با هم سنجيده و نتيجه‌گيري نماييم. اين روش در تفسير تمامي متون، يك اصل شناخته شده است. چنان كه در تفسير قرآن، نمي‌توان متشابهات را بدون محكمات تفسير كرد. در مطالعه يك كتاب علمي و يا يك اثر هنري همچون ديوان حافظ، كه در طول زمان و در مدت زندگي او سروده شده است نيز، بايد همين روش ملاك قرار گيرد. بر همين اساس، برخي معتقدند، شخصيت آرماني و اسطوره‌اي كه حافظ، زيبايي‌ها و كمالات را در قالب او تصوير مي‌كند، «رند» است. با بررسي آنچه حافظ درباره رند سروده است، مي‌توان منظور او از بسياري از اشعارش را به خوبي درك نمود. نكته پاياني: بر اساس آنچه كه شهيدمطهري ارائه كرده‌اند و نيز بر اساس حاشيه‌ها و نكته‌هايي كه بر ديوان حافظ شخصي خود نگاشته‌اند، حاقظ شخصيتي است عارف و پيرو مكتب ابن عربي. مرحوم آية الله سعادت پرور كه چندي پيش درگذشتند و از شاگردان حضرت علامه طباطبايي بودند، شرح مفصلي بر ديوان حافظ نگاشته‌اند كه با نام جمال آفتاب منتشر شده است. مرحوم علامه جعفري نيز ايشان را شخصيتي مي‌دانند، در مراحلي بالا از معرفت و عرفان نظري و عملي. مقام معظم رهبري حضرت آية الله خامنه‌اي نيز سخنراني مفصلي درباره شخصيت حافظ در كنگره بزرگداشت حافظ، در سال 1367 داشتند كه مي‌توانيد نظر مثبت ايشان را در مورد حافظ، در آن سخنراني مطالعه نماييد. از مجموعه سخنان نقل شده و نيز برخوردي كه ساير علماي بزرگ ديني با حافظ داشته‌اند، مي‌توان نتيجه گرفت كه بسياري از ايشان حافظ را شخصيتي عارف مي‌شناسند. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه