نظر مشهور فلاسفه در مورد وحدت عمومي جهان چيست؟ مسأله هدفمند بودن تمامي جهان هستي (به هدف واحد) چگونه است؟ نظر استاد مصباح را در مورد آن بيان كنيد.

وحدت عمومي جهان موضوع وحدت عمومي جهان را به دو صورت مي توان پاسخ داد. 1. وجه اول مبتني بر مقدمه اي است در فلسفه ملاصدرا، پس از آنكه براي هر چيز دو حيثيت تشخيص داده شد: وجود و ماهيت، و معلوم شد وجود و ماهيت در ذهن مغاير يكديگرند و در خارج متحدند، و آنچه كه واقعيت خارجي و مصداق واقعي تشكيل مي دهد، وجود است و ماهيت اعتباري است. وجود يك حقيقت صاحب مراتب است. اين بحث مطرح مي شود كه مرتبه اي از او غني است و مرتبه اي فقير، مرتبه اي از او شديد است و مرتبه اي ضعيف، و بلكه بين مرتبة شديد و مرتبة ضعيف مراتب گوناگون هست، كه اين شدت و ضعف ها بستگي دارد به سرچشمه وجود كه ذات حق است؛ مراتب هر چه از او دورتر مي شوند، بيشتر به ضعف و فقر مي گرايند. 2. ارسطو معتقد است كل جهان، موجود واحدي است كه طبيعت آن، همه طبايع جزئيه (مانند جمادات و نباتات و حيوانات) را در بر مي گيرد و براي رسيدن به كمال خويش، نياز به تناسب خاصي بين طبايع جزئيه و كميت و كيفيت مخصوص در افراد هر يك از آنهاست؛ از اين روي ميل طبيعت جهان به كمال خودش، موجب برقراري نظم و سامان ويژه اي در ميان پديده هاي آن مي گردد كه هر يك از آنها، جزئي از اجزاء يا عضوي از اعضاء آن بشمار مي روند. مشروح اين مطلب با دلايل اثبات و تقسيم بندي آن و هم چنين دلايل منكرين آن، در كتب فلسفي موجود مي باشد. اما بصورت خلاصه مي توان گفت كه يكي از راههاي اثبات وحدت عمومي جهان، از راه ارتباط غايي نظام عالم است. بيان آن اينست كه در دليل نظم اين جهان ثابت شده است كه نوعي هماهنگي در هدف، ميان اجزاء جهان مشاهده مي شود، مثلاً در قسمتي از جهان كه ما زندگي مي كنيم، اوضاع و احوال نشان مي دهد كه زمين، گازهاي مجاور زمين، آبهاي زمين، گياه ها، حيوانات، ماه به دور زمين مي گردد، و خورشيد كه زمين به دور او مي گردد، با يكديگر نوعي هماهنگي و انطباق دارند و مجموعاً هدف يا هدفهايي مشخص را تأمين مي كنند. اين ارتباط هدفي را به سه نحو مي توان تصوير كرد: يكي اينكه فرض كنيم جهان را صانع بزرگ مانند يك ماشين ساخته است، و طوري آن را منظم ساخته است كه به طور خودكار همه اجزاء، هدف واحدي را تأمين مي كنند. ديگر آنكه فرض كنيم در ساختمان جهان، چنين انتظامي بكار نرفته است، بلكه دائماً دستهاي غيبي در كار جهان مداخله و جهان را اداره مي كنند؛ نظير اداره كردن انسان ها مؤسسه ها را، آن اراده هاي غيبي طوري حركات اجزاء جهان را مي گردانند كه به نظر مي رسد، خود اجزاء جهان با يكديگر هم هدف مي باشند. سوم اينكه فرض كنيم جهان مجموعاً يك واحد واقعي طبيعي است، همه جهان داراي صورت واحد، نفس واحد، حيات واحد است؛ نظير يك فرد انسان كه در عين جهازات مختلف و با وجود صدها ميليون سلول، يك واحد واقعي است و يك شخص است و حيات واحد دارد؛ همان حيات و يا نفس، مدبر اجزاء و ابعاض ساختمان بدن او است، روابط غايي و هدفي اين پيكر را همان نيروي واحد انتظام مي بخشد. آن نيروي مدبر حياتي هم به انسان وحدت واقعي بخشيده است و هم روابط اجزاء انسان را تنظيم مي كند و همة نيروهاي موجود را تحت تسخير و تسلط خود در آورده است. شخصي در نقطه اي از جهان نيكي مي كند و در نقطه ديگر از جهان پاداش مي گيرد، در دجله نيكي مي كند و در بيابان پاداش مي گيرد و برعكس به شخص معيني بدي مي كند و به شخص ديگري مكافات پس مي دهد. تكرار وضع خاص اين جريانات طوري نيست كه قابل حمل بر تصادف باشد. اكنون چه بگوئيم؟ بگوئيم جهان بصورت ماشيني منظم ساخته شده است و مكانيسم آن طوري است كه بدون اراده، عكس العمل هاي مناسبي نشان مي دهد؟ و يا يك سلسله موجودات صاحب اراده هستند كه علي رغم جريان طبيعي جهان، مأموريت دارند اين گونه حوادث را بوجود بياورند؟ و يا اراده ذات باري مستقيماً اين حوادث را خلق مي كند بدون آنكه با مكانيسم جهان ارتباط داشته باشد؟ در محل خود مبرهن است كه رابطه اجزاء جهان را تنها از راه مكانيسم، نمي توان توجيه كرد و مصنوع خداوند را با مصنوع بشر نمي توان قياس گرفت. هم چنانكه دخالت اراده هاي موجودات نامرئي را به صورت خارج از نظام عالم، نمي توان پذيرفت. و هم چنين در محل خود ثابت است كه دخالت مستقيم ارادة ‌ذات باري بدون وساطت شئ ديگر نيز نامعقول است. بنابراين اگر انتظام و هماهنگي هدفي اجزاء جهان را لااقل به مقياس زمين و سياراتي كه ما مي شناسيم ـ بپذيريم، چاره اي جز پذيرفتن وحدت طبيعي جهان نداريم. در مورد قسمت دوم كه ناظر به نظر ارسطو و حكماي الهي پيروان او است، بايد گفت: اثبات وحدت حقيقي براي جهان طبيعت و هم چنين اثبات ميل طبيعي به سوي كمال براي آن و تعليل نظم و هماهنگي اجزاء جهان به چنين ميلي بسيار دشوار است؛ چنانكه فرض وجود نفس كلي براي جهان و وجود شوق نفساني بسوي كمال براي آن، دست كم فرضي بي دليل است؛ تاكنون برهاني براي اثبات آن نيافته ايم. در صورتي كه نفس و شوق نفساني براي جهان طبيعت ثابت شود، مي بايست حركات آن را «ارادي» دانست، نه «طبيعي» و در اين صورت وجود علت غايي براي افعال آن از قبيل علت غايي براي افعال طبيعي نخواهد بود. هدفمندي جهان از نظر استاد مصباح يزدي همة فاعل هاي طبيعي، فاعل هاي مسخر هستند و فوق فاعليت آنها، فاعليت مبادي عاليه و در نهايت، فاعليت خداي متعال قرار دارد و بدين ترتيب، همه حوادث، داراي هدف و علت غايي هستند اما نه در درون طبيعت، بلكه در ذات فاعلهاي فوق طبيعي، و آنچه در جهان طبيعت تحقق مي يابد، غايات حركات است نه علل غايي، اصولاً طبق نظريه اصالت وجود، بايد گفت كه طبايع به معناي ماهيات، اموري اعتباري هستند و اقتضاي نسبت به امور وجودي ندارند و اما وجودهاي خاصي كه افراد طبايع بي شعور به شمار مي روند، اراده و قصدي نسبت به كمال خودشان يا كمال جهان ندارند، چنانكه اراده اي هم نسبت به عدم آن ندارند، ولي روابط علي و معلولي آن چنان آنها را به هم پيوند داده كه موجب برقراري اين نظام شگفت انگيز شده است و بدين معني هر كدام سهمي در برابري اين نظام دارند اما نه به اين معني كه قصد و اراده اي نسبت به آن داشته باشند و نه بدان معني كه نظم بصورت قسري و جبري بر آنها تحميل شده باشد. نتيجه براي اثبات وحدت عمومي جهان دو راه ممكن است. 1. از طريق اثبات وحدت وجود. 2. از جهت پيوستگي اجزاء جهان كه داراي حيات واحد مي باشند و مجموع جهان را يك واحد شخصي بدانيم. كه در كتب فلسفي اين نظريه ـ وحدت شخصي عالم را به ارسطو نسبت مي دهند و يكي از راههاي اثبات آن، از طريق ارتباط غايي نظام عالم است، كه بيان گرديد. استاد مصباح يزدي در وجه دوم كه «براي هر طبيعتي ميل خاصي بسوي غايت معيني اثبات شود كه موجب حركت بسوي آن مي گردد و همچنين براي كل جهان، طبيعتي قائل باشيم كه موجب تناسب و هماهنگي و انسجام انواع پديده هاي جزئي گردد» مورد نقد و اشكال قرار دادند. اما راه ايشان براي هدفمندي جهان آن است كه همه حوادث طبيعي معلول هاي با واسطة خداي متعال هستند و با توجه به حكمت الهي، همگي آنها هدفمند مي باشند اما از آن جهت كه متعلَّق ارادة الهي هستند، هيچ محذوري پيش نخواهد آمد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه