زمان چيست؟

مساله زمان و نحوة وجود آن از مسايل کهن و ريشه داري است که همواره محل اختلاف و نزاع ميان متفکران و فلاسفه بوده و آراء متفاوتي دربارة آن بيان شده است. از نظر اکثر فلاسفة اسلامي، زمان، مقدار و کميت متصلی است که به واسطة حرکت عارض بر اجسام مي شود. صدر المتألهين هم در بسياري از سخنانش همين بيان را آورده است. اما پس از تحقيق نهايي در مسئله حرکت بيان جديدي را ارائه کرده که اهميت ويژه اي دارد. با دقت در کلمات فلاسفه پیرامون زمان نقاط ابهام و سئوال انگيزي رخ مي نمايد که ژرف انديشي بيشتري را مي طلبد و شايد همين امور، نظر ريزبين و موشکاف صدر المتألهين را جلب کرده و او را به نظرية جديدي کشانده است. بر اساس آنچه فلاسفه از زمان تعريف کرده و اصل و پايه را از کلام ارسطو گرفته اند زمان عبارت است از مقدار و کميت متّصلي که به واسطة حرکت، عارض بر اجسام مي شود به عبارت ديگر فرض کنيم وقتي دو متحرک با هم شروع به حرکت مي کنند و با هم حرکت را به پايان مي رسانند و مسافتي که طي کرده اند مساوي است، مثل دو اتومبيل که هم زمان در يک جاده راه مي افتند و هر دو مثلاً با سرعت صد کيلومتر در ساعت حرکت مي کنند و مسافت واحدي را طي مي کنند و همزمان نيز حرکت را ختم مي کنند. فرض ديگر اين است که هر دو متحرک با هم شروع کنند و با هم نيز حرکت را ختم کنند ولي دو مسافت مختلف را طي کنند، مثلاَ يکي به سرعت 50 و ديگري با سرعت 100 حرکت کند و مثلاً ساعت 11 حرکت کرده اند و ساعت 12 هر دو ايستاده اند ولي يکي صد کيلومتر و ديگري پنجاه کيلومتر طي کرده است. عکس اين قضيه اين است که دو اتومبيل يکي به سرعت صد و ديگري به سرعت پنجاه حرکت کند و مقصد هر دو هم مثلاً صد کيلومتر بعد باشد، آن اولي که با سرعت صد حرکت کرده اين مسير را در يک ساعت و ديگري که با سرعت پنجاه حرکت کرده، اين مسير را در دو ساعت تمام مي کند. در اين مورد وقتي دقت کنيم مي بينيم که واقعيت حرکت دو کشش يا کميت دارد، يعني از دو لحاظ تقسيم بردار است. وقتي اين حرکتها را با يکديگر مقايسه مي کنيم به يک بُعد و امتداد ديگر و مقدار ديگر بر مي خوريم يعني در مقايسه حرکتها علاوه بر بُعد مسافت به چيزي که آن چيز نيز از سنخ مقدار است مي رسيم که آن امتداد زماني است دو حرکت را که با هم مقايسه مي کنيم وقتي امتداد همگاني هر دو برابر باشد ممکن است امتداد زماني يکي کمتر از ديگري باشد و گاهي امتداد زماني دو حرکت مساوي است؛ ولي امتداد همگاني آنها مساوي نيست. يکي از نکات نظريه صدر المتألهين پيرامون زمان آن است که زمان و حرکت، رابطه اي نزديک و ناگسستني دارند و هيچ حرکتي بدون زمان، تحقق نمي يابد چنانکه هيچ زماني بدون وجود حرکت تحقق نمي يابد. صدر المتألهين با پذيرفتن نقاط مثبت سخنان پيشينيان پيرامون زمان، به زدودن نقاط ضعف و جبران کمبودها و کاستيهاي سخنان ايشان پرداخته، نظرية جديدي را ارئه مي دهد که در ادامه به آن اشاره می نماییم. نقاط مثبتی که او از آنها در تعریف زمان بهره گرفته است عبارتند از: 1. زمان امري ممتدّ و انقسام پذير و به يک معني از کميات متصل است. 2. زمان و حرکت، رابطه اي نزديک و ناگسستني دارند و هيچ حرکتي بدون زمان، تحقّق نمي يابد؛چنانکه تحقق زمان، بدون وجودِ فرعي حرکت و دگرگوني پيوسته و تدريجي، امکان ندارد. اما نقاط ضعفي که در تعريف مشهور از فلاسفه بوده و ملاّصدرا در صدد جبران آنها بر آمده عبارت از موارد ذیل است: 1. ايشان زمان و حرکت را از اعراض خارجيه اشياء دانسته اند، در صورتي که به نظر وي (ملاصدرا) آنها از اعوارض تحليليه مي باشند و چنان نيست که بتوان براي آنها وجودي منحاز و مستقل از وجود موضوعاتشان در نظر گرفت، بلکه تنها در ظرف تحليل ذهن است که صفت و موصوف و عارض و معروض از يکديگر انفکاک مي پذيرند. وگرنه در ظرف خارج بيش از يک وجود ندارند. و زمان و حرکت در خارج به يک وجود موجودند. 2. حرکت در بیان فلاسفه، مختص به اعراض بوده ولذا انتساب بي واسطة زمان یا همان کمیت عارض بر حرکت، به اجسام صحیح نیست . در صورتي که از نظر ملاصدرا، اصلي ترين حرکات، ، حرکت در جوهر است . از اين روي زمان را بايد مستقيماً به خود اشياء نسبت داد و آن را بُعد چهارمي براي آنها به حساب آورد. حاصل آنکه طبق نظرية صدر المتألهين، زمان عبارت است از بعد و امتدادي گذرا که هر موجود جسماني، علاوه بر ابعادِ امکاني ناگذرا، دارا است. اجسام در ذات و جوهر خودشان، هم اتصّاف حقيقي به حرکت و دگرگوني دارند. و هم اتصّاف حقيقي به زمان و گذرايي. و همان گونه که امتدادهاي مکاني چهره هايي از وجود آنهاست، امتداد زماني هم چهرة ديگري از وجود آنها مي باشد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه