براى فهم قرآن - به عنوان منبع اساسى معرفت دینى باید ابزارهاى خاص آن را بیابیم و حدود استفاده از آنها و میزان تأثیر و اعتبار آنها را بدانیم. مهم ترین این ابزارها عبارت است از: T}۱. ادبیات و قواعد زبان شناختى {T براى درک سخن هر گوینده و نقطه آغاز تفاهم، آگاهى از قواعد اولیه مربوط به زبان و لغت او ضرورى است؛ از این رو باید اطلاعاتى کافى و عمیق از ادبیات این زبان، داشت. در ادبیات نیز فهم معناشناسى واژه ها، آشنایى به علم صرف و علم نحو - که جایگاه ترکیبى کلمات را در ساختار جملات مشخص مى سازد و اطلاع از علم معانى و بیان و بدیع - که در زیباسازى کلام حاوى قواعد مهمّى است بایسته است. T}۲.

براى فهم قرآن - به عنوان منبع اساسى معرفت دینى باید ابزارهاى خاص آن را بیابیم و حدود استفاده از آنها و میزان تأثیر و اعتبار آنها را بدانیم. مهم ترین این ابزارها عبارت است از: 1. ادبیات و قواعد زبان شناختى براى درک سخن هر گوینده و نقطه آغاز تفاهم، آگاهى از قواعد اولیه مربوط به زبان و لغت او ضرورى است؛ از این رو باید اطلاعاتى کافى و عمیق از ادبیات این زبان، داشت. در ادبیات نیز فهم معناشناسى واژه ها، آشنایى به علم صرف و علم نحو - که جایگاه ترکیبى کلمات را در ساختار جملات مشخص مى سازد و اطلاع از علم معانى و بیان و بدیع - که در زیباسازى کلام حاوى قواعد مهمّى است بایسته است. 2. آشنا بودن به مضمون و سیاق خود قرآن در قرآن قرینه هایى هست که بعضى پیوسته و برخى ناپیوسته است و براى فهم مقصود هر گوینده، مناسب ترین شیوه آن است که سخنان گوناگون خود او را در کنار هم و مرتبط با هم بنگریم و این شیوه در ارزیابى و نتیجه گیرى مفید است. 3. سنت معصوم علیه السلام از جمله شئون پیامبرصلى الله علیه وآله و امامان علیهم السلام تبیین مقاصد کتاب الهى است: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ».سوره نحل (16)، آیه 44. علامه طباطبایى مى نویسد: «آیه مبارکه دلیل بر حجّیت سخن پیامبر اکرم در شرح آیات قرآن کریم است»المیزان، ج 12، ص 261. . سنّت و سخن معصوم علیه السلام در تفسیر و تبیین قرآن و تعلیم شیوه تفسیر به مردم و تبیین تأویل و تعلیم راهیابى به بطون قرآن، نقش اساسى دارد. 4. عقل و تفکر خلاق مفسّر و بهره گیرنده از قرآن، باید عقل فعّال و تفکّر خلاق داشته باشد تا بتواند از این ابزار به طور صحیح و دقیق، معارف دینى را از آیات قرآنى استفاده کنند؛ براى مثال در معارف عقلى قرآن، درک بدیهیات و مسلمات عقلى و به کار بستن آنها و در معارف اخلاقى آن، توجه به اصول اخلاقى، بایسته است. 5. جامع نگرى گفتنى است دین مجموعه عقاید و آموزه هایى است که باید با هم سازگار باشد؛ ازاین رو در برداشت از قرآن، باید هر مفهوم قرآنى، در مجموعه آموزه هاى دینى - که از منابع اصلى به دست آمده نگریسته شود. فهم عمیق معانى قرآن، نیاز به تلاش علمى بسیار دارد؛ از این رو مفسرانى موفق بوده اند که کوله بارى از پیشینه علمى و تحقیقى بر دوش آنان بوده است.براى آگاهى بیشتر در این زمینه به کتاب هاى علوم قرآنى مراجعه شود؛ از جمله: الف. دزفولى، کمال، شناخت قرآن؛ ب. بهشتى، محمدحسین، روش برداشت از قرآن؛ ج. سعیدى روشن، محمدباقر، علوم قرآنى. مطالعه توضیحات زیر نیز خالی از لطف نیست. قرآن کتابى است با زبان عرفى و در اوج فصاحت و بلاغت و رسایى معنا؛ از این رو عرب زبانان عصر نزول، بسیارى از معارف قرآن را بدون مراجعه به تفسیر، درک مى کردند. اما به دلایلى بعضى از ابهامات بر آیات قرآن عارض شد که ایجاب مى کند براى فهم آنها به تفسیر مراجعه کنیم: 1. قرآن در کنار حادثه ها بود و به وقایعى که در طول 23 سال رسالت پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله اتفاق مى افتاد، نظر داشت و اصول جاودان خود را معطوف به بیان موضع الهى در آن حوادث مى کرد. عرب هاى معاصر پیامبرصلى الله علیه وآله آن حوادث را درک کرده بودند، اما نسل هاى بعد از آن صحنه ها دور شدند. 2. قرآن با توجه به مخاطبان اولیه خود، از مثال ها و اصطلاحات منطقه اى بهره جسته است؛ اگر چه پیام هاى آن فرامنطقه اى است. گاهى از این قالب ها در فهم بهتر پیام ها بسیار کارگشا است 3. برخى از عبارات قرآنى، مربوط به ادیان آسمانى گذشته است؛لذا آشنایى با اعتقادات آنان و محتواى کتاب ها و منابع آنان بایسته است. روشن است به دلیل ناآگاهى از موارد فوق پرده هایى از ابهام، بر عبارات قرآن عارض مى شود. مفسران این پرده ها را کنار مى زنند، تا مراد خداوند به طور شفاف استخراج و کشف شود. در واقع آنان کار فهم آیات را بر ما ساده و آسان مى کنند. در ضمن استخراج مراد آیات قرآن، علاوه بر تفسیر به روش هاى دیگرى همچون تأویل و تطبیق نیازمند است که از موضوع بحث خارج است. بنابراین برداشت هاى فردى از قرآن زمانى صحیح است که ابهامات عارض شده بر عبارات قرآن رفع گردد. مراجعه به تفسیر به همین منظور صورت مى گیرد و اگر آیه اى داراى هیچ گونه ابهامى نباشد، نیاز به مراجعه به تفسیر هم ندارد. تذکر؛ گفتنى است معناى «هدایت بودن قرآن» آن نیست که بدون دانستن زبان آن و رسیدن به سرچشمه هاى قرآنى، بتوانیم از هدایت آن بهره گیریم. همان طور که استفاده از آب که مایه حیات است، گاه نیازمند حفر چاه وکنار زدن لایه هاى خاک و سنگ از روى آن است. بنا بر آنچه گفته شد؛ بهره مندى از معارف قرآن تا حدودى براى همگان ممکن است؛قرآن مجید به منظور هدایت همگان نازل شده و همه انسانهایی که در پهنه زمین و گستره زمان بسر می برند, از نور رهنمود آن برخوردار خواهند شد. قرآن راهنما و هشدار دهنده است برای همه جهانیان. اگر کتابی جهان شمول و جاودانه باشد باید بگونه ای با جهانیان سخن بگوید که همگان از فهم آن نصیبی داشته باشند. قرآن که مدعی است من برای بشریت آمده ام باید به گونه ای باشد که همگان آن را بفهمند و برای همگان سودمند باشد. اگر گناه و خودبینی که حجاب و مانع فهم قرآن است کنار گذاشته شوند قرآن ابهامی ندارد که آیاتش قابل فهم نباشد. قرآن کریم می فرماید: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها؛ چرا اینها درباره قرآن تدبر نمی کنند مگر بر قلوب آنها قفل های دل، زده شده است.(محمد/24) اگر دلی قفل شد، همانند چشمی که بسته باشد نه توانایی دیدن نور را دارد و نه می تواند در پرتو آن نور چیزهای دیگر را ببیند. قرآن کریم برای فهم آیات خود، قلب باز و سینه گشاده لازم دارد: «فَمَنْ یُرِدِ اللّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِْلإِسْلامِ؛ پس کسی را خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام می گشاید.(انعام/125) تقوی و طهارت شرط فهم قرآن بهره گیری عمیق علمی از قرآن کریم و فهمیدن معارف بلند آن، مشروط است به ارتباط و پیوند با معلم حقیقی قرآن که همانا خداوند رحمن است. الرحمن علم القرآن خدای رحمان قرآن را یاد داد. قرآن کریم کتابی ساده و معمولی نیست تا انسان بتواند بر اثر آشنایی با قواعد عربی و مانند آن به همه معارفش دست یابد، کتابی است که ریشه در اوج آسمان و مقام «لدن» دارد و از علم خداوند سرچشمه گرفته و درک معارف بی انتهای آن بدون نردبان تقوا و ارتباط با خدا، امکان پذیر نیست. اگر چه چشم و گوش و حواس انسان در بهره مندی از علم، دخالت دارند، ولی جای علم و مخزن اصلی آن همان قلب است و خدای سبحان علم الهی را به قلب کسی القا و الهام می کند که با نیروی تقوا، از سلامت و طهارت لازم برخوردار باشد. فهم ظاهر و باطن قرآن قران کریم مراتبی دارد و بعضی از مراحل بلند آن در دسترس فکر و علم حصولی صاحب نظران نیست زیرا که آن مرحله از سنخ مفهوم و ماهیت و تصور تصدیق نیست این مراحل، با فکر عادی بشر قابل دریافت نیست. قرآن کریم ظاهری دارد و باطنی در روایتی از امام حسین(ع) و نیز امام صادق(ع) نقل شده که معارف قرآن به چهار گونه بیان شده است. به صورت عبادت و لفظ صریح و اشاره و لطائف و حقایق که عبارات آن برای فهم توده مردم است و اشاراتش برای خواص و لطائف آن برای اولیاء و حقایق آن برای انبیاء الهی است. احاطه به حقیقت و باطن قرآن مقدور غیر مطهرون نخواهد بود رسول اکرم و علی(ع) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را خدا از هر گونه آلودگی منزه و پاک کرده و ایشان که مطهرند می توانند با روح و جان قرآن در ارتباط باشند. پیامبر اکرم(ص) مبین قرآن و پاک کرده و ایشان که مطهرند می توانند با روح و جان قرآن در ارتباط باشند. پیامبر اکرم(ص) مبین قرآن خداوند سبحان رسول گرامی خود را به عنوان مبین و مفسر قرآن معرفی کرده است. «ما قرآن را به صورت دفعی و مجموعی بر تو نازل کردیم تا تو مبین و مفسر قرآن باشی که به صورت تدریجی بر مردم نازل می گردد بنابراین اولین مبین و مفسر قرآن پیامبراکرم(ص) است. لکن تبیین آن حضرت برای آن نیست که در قرآن نقاط مبهم و تاریک معما گونه باشد قرآن نور و واضح و روشن است وظیفه رسول اکرم(ص) آن است که چشم مردم را بینا کند تا نور آشکار قرآن را ببیند کار پیامبر(ص) آن است که پرده ها را از روی دلها و افکار مردم منحرف و آلوده برمی دارد زیرا قرآن حقیقتی نیست که پوشیده باشد اگر پوششی هست روی دل است که باید آن را برداشت کار معلمین الهی آن است که فطرت انسانها را شکوفا سازند، برای شکوفایی فطرت، نخست لازم است پرده ها و حجابها کنار روند تا دیدن نور قرآن و فهم آیات الهی میسر گردد. جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی       غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد در نتیجه فهم ظاهر قرآن برای همگان مقدور است و خدای متعال همگی را بر تدبر در قرآن و تعقل در آیات آن و بهره مند شدن از معارف انسان سازش دعوت کرده است لکن برای فهم باطل قرآن و معارف بلند و اسرار آن باید به اهل بیت(ع) رجوع کرد ائمه(ع) هم شیوه استفاده از قرآن را برای ما تبیین نموده اند وظیفه تعلیم و تربیین قرآن به عهده پیامبر و اهل بیت(ع) گذاشته شده لکن همچنان که گفته شد این به معنای آن نیست که ما نتوانیم از قرآن استفاده کنیم. (قرآن در قرآن-ص353) منبع: آیت الله جواد آملی، قرآن در قرآن، نشراسراء، ص353 تا 387 (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 1/100114568) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه