در دین اسلام استفاده از مهر در سجده از کی شروع شده است؟ آیا پیامبر(ص) از مهر استفاده می کرده است؟ انتخاب خاک مهر بر چه اساسی صورت گرفته است؟

رسول خدا(ص) بر خاک و زمین سجده مى کرد و در سجود چیزى را بین پیشانى و زمین حائل قرار نمى داد و مى فرمود: «جعلت لى الارض مسجد و طهورا(1)؛ زمین براى من سجده گاه و پاک کننده قرار داده شده است». در این باره باید از سنت پیامبر و شیوه اصحاب نیز یاد کرد:1. عبادت امری توقیفی است و در اجزا و شرایط آن باید براساس قول و فعل شارع عمل کرد; چنان که خود پیامبر(ص) نیز فرموده اند: «صلوا کما رأیمونی اصلی; آن سان که می بینید من نماز می خوانم , شما نیز نماز بخوانید». بنابراین از نظر فقهی بر غیر آنچه که پیامبر(ص ) بر آن سجده کرده اند, سجده جایز نیست. 2. پیامبر، مسلمانان را نیز بدین کار امر مى کرد، روزى پیامبر یکى از اصحاب خود را دید که بر لایه عمامه اش سجده مى کرد، با دست مبارکش به او اشاره کرد و فرمود: عمامه ات را بر دار و به پیشانى اش اشاره نمود(2) همچنین وقتی دید که بلال حبشى بر گِردىِ عمامه اش سجده کرد تا داغى زمین آزارش ندهد؛ پیامبر با دست خود عمامه بلال را از زیر پیشانى او بیرون کشید و فرمود: «بلال! پیشانى ات را بر خاک گذار»(3)و به صهیب نیز فرمود: «ترب وجهک یا صهیب؛ پیشانى تان را بر خاک گذار».(4) 3. سیره یاران پیامبر هم سجده بر روى زمین بود، جابر بن عبدالله انصارى مى گوید: من نماز ظهر را با پیامبر مى گزاردم ؛ مشتى از سنگریزه در دست گرفته و آنها را دست به دست مى کردم تا خنک شود و به هنگام نماز بر آن سجده کنم.(5) بیهقى یکى از دانشمندان اهل سنت، درباره تبیین این حدیث مى نویسد: اگر سجده بر لباس متصل به بدن جایز بود قطعا این کار آسانتر از خنک کردن سنگریزه ها در کف دست و قرار دادن آنها براى سجده بود.(6) خباب بن ارت مى گوید: «به رسول خدا (ص) از شدت حرارت زمین که پیشانى و دست ها را آزار مى دهد شکایت کردیم. او به شکایت ما پاسخ نگفت».(7) 4. خاک باید پاک باشد، و از همین روست که شیعیان تکه اى گِلِ خشک شده را براى اطمینان از پاکى آن با خود برمى دارند و چه بسا که براى تبرک آن را از خاک مبارک کربلا که شهادت گاه امام حسین(ع) است، بر مى گیرند؛ همان گونه که بعضى از صحابه، از سنگ ریزه هاى مکه بر مى داشتند تا در سفربر آنها سجده کنند. 5. خود مهر موضوعیت ندارد و در زمان پیامبر(ص) تمام زمین مهر بوده است و پیشانى را روى زمین مى گذاشتند از این رو براساس روایات معصومین، سجده باید برزمین و روییدنى هاى زمین غیر از خوردنى ها و پوشیدنى ها باشد. و از نظر علماى شیعه نیز سر برخاک زمین یا سنگ و امثال آن نهادن کافى است. شیعیان بر خاک، زمین، سنگ ریزه، تخته سنگ و دیگر اجزاى زمین و روییدنى هاى آن مانند حصیر سجده مى کنند و نه بر فرش، پارچه، چیزهاى خوردنى و زینتى و این برگرفته از روایات بسیارى است که در کتاب هاى شیعه و سنى وارد شده است . 6. سنگ و خاک «مسجود علیه» است و نه «مسجود له» ؛ یعنى «بر» خاک و سنگ سجده مى شود، «به» آن سجده نمى شود دقت در این نکته پاسخ به کسانى است که شبهه پرستش مهر توسط شیعه را بر زبان جارى مى سازند!(8) 7. سجده، آخر خضوع و فروتنى است و این با سجده کردن بر سجاده، فرش، پارچه و زینتى هاى گران قیمت به دست نمى آید و تنها راه تحققش این است که ارزشمندترین قسمت بدن را که پیشانى است، بر ارزان ترین چیز که خاک است، بگذاریم. سجده بر خاک و یا قطعه از زمنى، نشان از سجده براى خداست و این خاک ساییدن به نوعى خضوع در پیشگاه پروردگار تلقى مى شود، این نهادن پیشانى بر زمین و سجده کردن بر خاک، مناسب ترین حالت سجده در برابر خداست، و بیشترین فروتنى و تواضع در پیشگاه معبود را در خود دارد. و این کار، انسان را به یاد ریشه و اصل او، یعنى خاک مى اندازد. خداى تعالى مى فرماید: «منها خلقناکم و فیها نعیدکم و منها نخرجکم تارة اخرى؛(9)از [خاک ]آفریدیمتان و بدان بازتان مى گردانیم و بار دیگر از آن بیرون مى آوریمتان». هشام از حضرت اباعبداللَّه- امام صادق(ع) پرسید: مرا آگاه ساز بر چه سجده رواست و بر چه ناروا؟ فرمودند: سجده تنها بر زمین و آنچه مى روید جایز است جز آنچه که پوشیدنى و خوردنى است. باز پرسید: فدایت شوم فلسفه آن چیست؟ فرمودند: زیرا سجده خضوع در پیشگاه خداوند عزوجل است. پس نشاید که بر پوشیدنى و خوردنى انجام گیرد. زیرا دنیا گرایان بنده خوردنى ها و پوشیدنى هایند و سجده گر در سجده اش خداى را پرستشگر است. لاجرم نشاید که پیشانى خود بر معبود دنیاگرایان - که فریفته فریبایى آنند - بسایند.(10) پی نوشت: 1. صحیح بخارى، ج 1، ص 91 کتاب تیمم. 2.سنن کبرى، ج 2، ص 105. 3و4.الحقیقه کماهى، ص 21. 5.مسند احمد، ج 3، ص 327. 6.همان. 7.سنن بیهقى، ج 2، ص 105. 8.منشور عقاید امامیه، ص 271؛ الحقیقه کماهى؟، ص 38. 9.طه، آیه 55. 10.وسائل الشیعه، ج 3، باب 1 از ابواب مایسجد علیه. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه