پاسخ اجمالی: شرایط قبولى اعمال عبارت است از: الف) نیت خالص، ب ) تقوا در امور و پرهیز از گناهان، ج ) همراهى عمل با علم و یقین، د ) عمل را صحیح انجام دادن، ه ) محبت و ولایت اهل بیت(ع) .

پاسخ اجمالی: شرایط قبولى اعمال عبارت است از: الف) نیت خالص، ب ) تقوا در امور و پرهیز از گناهان، ج ) همراهى عمل با علم و یقین، د ) عمل را صحیح انجام دادن، ه ) محبت و ولایت اهل بیت(ع) . نشانه هاى قبولى عمل نیز عبارت است از: الف) شامل شدن توفیق الهى بر اعمال خیر، ب ) داشتن حالت توجه و انابه در عبادات و... . پاسخ تفصیلی: عباداتی که انسان انجام می دهد، برای اینکه مؤثر واقع شوند غیر از شرط صحّت، باید واجد شرط قبول یا کمال نیز باشند. شرط صحّت، یعنی اینکه انجام عبادت سبب شود مؤاخذه و عقاب ترک عبادت از انسان برداشته شود که به سبب انجام دادن صحیح ظواهر عبادات امکان پذیر می باشد. اما شرط قبول و کمال عبادت، در واقع به روح عبادات بر می گردد یعنی آنچه که علاوه بر ظواهر، مراعاتش، انسان را به قرب خدا و رشد معنوی می رساند و در فرد و جمع، تأثیر می گذارد. گاهی عبادت، صحیح است، ولی رشد ‌آور نیست، مثل دارویی که شفابخش نیست و فقط جلوی شیوع بیشتر بیماری را می گیرد. و به بیانی دیگر از کیفر می رهاند ولی ما را محبوب خدا نمی سازد. امیرمؤمنان علی( علیه السّلام ) می فرماید:«کُونُوا عَلی قَبُول الْعَمَلِ اَشَدَّ عِنایة مِنکُم عَلَی الْعَمَل ؛ به قبولی عمل، بیش از اصل عمل توجّه داشته باشید. « (بحارالانوار، ج 71، ص 173 ). انسان ممکن است برای پذیرش در جایی، هم کارت ورود بگیرد، هم طبق مقررات ظاهری عمل کند، ولی در مصاحبه به دلائلی مانند فساد اخلاق یا سوء سابقه یا ... رد شود. عبادات هم ممکن است از نظر مقررات الهی، درست انجام گیرند، ولی به دلایلی مورد قبول خداوند واقع نشوند. مگر نه این است که گاهی کارهای صحیحی از طرف افراد غیر مسئول انجام می گیرد ولی به جای تشکّر، از آنان انتقاد هم می شود؟! پس شرطِ قبولی کار، چیزی دیگر است. نماز مقبول: در منابع اسلامی برای قبولی عبادات و به ویژه نماز که نمونه بارز عبادت و تجسم عبادت و بندگی است، شرایطی بیان شده است که رعایت آنها شرط پذیرفته شدن و قبولی عبادت و نماز است. به برخی از این شرایط در ذیل اشاره می شود: 1. داشتن تقوا و ورع: این شرط مهم ترین شرط قبولی عبادت و نماز است. تقوا و ورع معنای وسیعی دارد که دوری از گناهان و محرمات و انجام واجبات الهی شاخه ای از درخت تنومند و شعبه ای از شعبه های آن است. در روایتی از پیامبر اسلام(ص) چنین آمده است: اگر به قدری نماز بخوانید تا چون تار باریک و لاغر شوید و به اندازه ای روزه بگیرید که تا چون کمان خم و منحنی شوید خداوند آن را از شما نمی پذیرد مگر آن که تقوا و ورع داشته باشید.(میزان الحکمه، ج5، ح10322، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی) حتما داستان فرزندان آدم (هابیل و قابیل) را در قرآن شنیده اید. زمانی که هر دو قربانی کردند، قربانی یکی پذیرفته شد و دیگری نه. خداوند علت قبولی عمل هابیل را تقوای او می داند و می فرماید: (إِنَّما یتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِین - خدا تنها از اهل تقوا می پذیرد. سوره مائده، آیه 27 ). نقل کرده اند شخصی هنگام عبور از بازار، دو قرص نان سرقت کرد و دو انار از مغازه ای دیگر. سپس آن انار و نان را به فقیر داد. به او گفتند: این چه کاری است؟ گفت: خداوند هر گناه را یک کیفر ولی ثواب را ده برابر پاداش می دهد. من با آن دو نان و دو انار، چهار گناه کردم ولی به فقیر که دادم، چهل ثواب بردم. چهار گناه از چهل ثواب که کم شود، سی و شش ثواب باقی می ماند. به او گفتند: پاداش ده برابر، برای کسی است که کارش بر اساس تقوا باشد. انفاق از مال غصبی نه تنها پاداش ندارد بلکه عقاب هم دارد. مگر نخوانده ای که: (انما یتقبل الله من المتقین ...!). بله خداوند اعمال صالح را تنها از متقین می پذیرد. قبولی نماز، وابسطه به میزان تقوای نماز گزار است. هرچه تقوای انسان بیشتر باشد، میزان قبولی و تأثیرگزاری اعمالش نیز بیشتر است. حال با توجه به معنای تقوا (مراقبت انسان از خویش، به گونه ای که در ورطه انحراف و گناه نیفتد)، آیا می توان کسانی که مرتکب گناه می شوند را متقی و با تقوا خواند تا در نتیجه نمازشان مورد قبول حق قرار گیرد؟ شهید مطهری در تبیین این مسأله چنین می گوید: «اولین اثر عبادت که انسان را به خدا نزدیک می کند تسلط به خود است، از این جا بفهمید ، کدام عبادت قبول است و کدام قبول نیست. عبادت بدون این که انسان را به خدا نزدیک کند، عبادت نیست یعنی نمی توان باور کرد که انسان عبادت کند ولی به خدا نزدیک نشود وعبادتش را هم درست انجام داده باشد، چنین چیزی محال است، عبادت ، شرط تقرب و نزدیک شدن به خداوند است. وقتی عبادت مقبول است که ما را به خدا نزدیک کند، پس اولین و بهترین نشانه ای که ما بفهمیم آیا عبادت ما مورد قبول پروردگار واقع شده یا نه، آن است که ببینیم با آن عبادت چه اندازه بر خود مسلط و به خداوند نزدیک شده ایم». (مطهری، مرتضی، آزادی معنوی، با ویرایش جدید گفتار معنوی، نشر صدرا، چاپ نوزدهم، 1378 ش، ص 108). قرآن نیز ثمره نماز را، باز داشتن از فحشاء و منکر می داند و می فرماید: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ. عنکبوت، آیه 45). و این خاصیّت ، مغز و محتوای اصلی نماز و نشان قبولی اعمال و عبادات است . هسته بی مغز، رشد نمی کند و ثمر نمی دهد. نماز بدون بازداشتن از بدی ها، همانا عبادت بی محتواست. امام صادق (ع) در بیان این نشانه ، می فرماید: (مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَعْلَمَ أَقُبِلَتْ صَلَاتُهُ أَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْهُ صَلَاتُهُ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ فَبِقَدْرِ مَا مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنْه - هر کس دوست دارد بداند نمازش قبول شده یا نه ، ببیند که آیا نمازش او را از گناه و زشتی باز داشته یا نه ؟ پس به هر قدر که نمازش او را از گناه باز داشته ، به همان اندازه نمازش قبول شده است. بحارالأنوارج 79 ص 198باب 1- فضل الصلاة و عقاب تارکها ...). بنابراین میزان گناهان انسان رابطه تنگاتنگی با میزان قبولی نمازش دارد. هر چه گناه بیشتر، نمازهای قبول نشده نیز بیشتر، در واقع آن نمازی انسان را از گناه حفظ می کند که علاوه بر شرط صحّت، از شرط کمال و مقبولیت نیز برخوردار باشد. پس سعی کنید با کیفیت دادن به عبادات و نماز، مخصوصا رعایت حضور قلب در آن از گناهان خود بکاهیم. هر چه فکر انسان بیشتر معطوف به عبادات شود، بیشتر از گناه فاصله خواهد گرفت. به بیان دیگر هرچه در روز بیشتر به فکر عبادت خداوند باشیم، به همان میزان بیشتر از افکار و وسوسه های شیطانی دوری جسته ایم. 2. حقی از مردم به گردن نداشتن: در روایتی آمده است که رسول گرامی اسلام(ص) فرمود: « خداوند به من وحی کرد که ای برادر پیامبران و ای برادر انذار دهندگان! قومت را انذار کن و بیم ده که وارد خانه ای از خانه های من برای عبادت داخل نشوند در حالی که حق و مظلمه ای از بندگانم برعهده و گردن آنها است، چون اگر با برگردن داشتن حقی از بندگانم مشغول عبادت گردد. تا وقتی که مشغول نماز است او را لعنت می کنم مگر آن که حق مردم را اداء کند.(همان، ح10324) 3. حلال بودن لباس نمازگزار و محل نماز او: در روایتی آمده است: نگاه کن در چه لباسی و بر چه چیزی نماز می خوانی، اگر این دو مباح و حلال نباشد، نمازت پذیرفته نیست. 4. داشتن ولایت اهل بیت(ع) و برائت و بیزاری از دشمنان آنان: در روایتی وقتی از حضرت سجاد(ع) درباره سبب قبول نماز پرسیده شد، حضرت(ع) فرمود: «ولایتنا و البراءه من اعدائنا»؛ یعنی ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما، عامل قبول نماز است.(همان، ح 10326) 5. تواضع در برابر عظمت خداوند و خودداری از خواهش های نفس و به یاد خدابودن در طول روز و تکبر نورزیدن با خلق خدا و گرسنه را سیر کردن و برهنه را پوشاندن و مهربانی و دلسوزی با گرفتاران و غریبان را پناه دادن، این عوامل در روایات از عوامل قبولی نماز شمرده شده است.(همان، ح10327) توضیحات بیشتر؛ در آیات و روایات، شرایطی برای قبولی اعمال و عبادات بیان شده که نمونه هایی از آنها از این قرار است. 1. شرط اعتقادی. 2. شرط سیاسی. 3. شرط اخلاقی. 4. شرط اقتصادی. 5. شرط اجتماعی. 6. شرط بهداشتی و ... قبل از توضیح این موارد، تأکید می شود که انسان باید به مسئله قبولی عبادت عنایت خاصّی داشته باشد تا از تلاش معنوی اش بهره بیشتر ببرد. 1. شرط اعتقادی: ایمان به خدا نداشتن ایمان، مایه تباهی اعمال است: « وَ مَنْ یکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» ( سوره مائده، آیه 5 ) کسانی مساجد خدا را آباد می کنند که ایمان به خدا و معاد داشته باشند: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الاخِرِ» ( سوره توبه، آیه 18 ) و عمل صالح از زن و مرد «مؤمن» است که موجب زندگی پاک می شود: «من عمل صلحاً من ذکر أو أنثی و هو مؤمن فَلنُحیینَّه حیوه طیبهً» ( سوره نحل، آیه 97 ) کسی که خدا را قبول ندارد، برای او کاری نمی کند تا انتظار پاداش داشته باشد. قرآن کریم، اعمال کافران را همچون خاکستری می داند که در یک روز طوفانی در برابر باد قرار گیرد. که چیزی از آن باقی نمی ماند. 2. شرط سیاسی: ولایت ولایت و رهبری صحیح و آسمانی، همه‌ بندگان خدا و بندگی ها و نماز و حجّ و جهاد و ... را در مسیر الهی قرار می دهد و به آنها جهت شایسته می بخشد. مثل ایران امروز که با برخورداری از ولایت فقیه، راه رو به رشدی را می پیماید. در مقابل، کشورهای اسلامی دیگر، با آنکه نماز و روزه و ... دارند ولی به خاطر انحراف در خط سیاسی و رهبری، در ذلّت اند. رهبری جامعه، همانند راننده در یک ماشین است. اگر همه سرنشینان، شیک و مرتب و مؤدّب باشند ولی راننده مست باشد یا جاده منحرف باشد، سقوط در پیش است. ولی اگر راننده، سالم و باتجربه باشد، هر چند مسافران، کهنه پوش و نامترب باشند، این سفر به مقصد می رسد. در حدیث از امام باقر ـ علیه السّلام ـ است: «من دان الله بعباده یجهد فیها نفسه و لا امام له من الله فسعیه غیر مقبول» ( وسائل الشیعه، ج 1، ص 90 ) کسی که به خدا ایمان دارد و عبادت های طاقت فرسا هم انجام می دهد ولی امام لایقی از طرف خدا ندارد، تلاشش بی فایده است. اگر رهبر آسمانی بود، پرستش خدا به طاغوت پرستی کشیده نمی شد و قوانین آسمانی تبدیل به خرافات نمی گردید و نمازهای جمعه، با همه شکوهش، به نفع طاغوت ها نمی انجامید و حج، این مظهر قدرت و عزّت اسلام و مسلمین، چنین بی اثر یا به سود حکام دور از اسلام تبدیل نمی شد. در حدیث می خوانیم: «فمن لم یتوّلنا لم یرفع الله له عملاً» ( کافی، ج 1، ص 430 ) هر کس ولایت و رهبری ما را نپذیرد، خدا هم اعمال او را قبول نمی کند. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: ما «باب الله» هستیم و راه خدا از طریق ما معرّفی و شناخته می شود. ( کافی، ج 1، ص 193 و 145 ) پس شرط قبولی عبادات، ولایت است. ولی همراهش باید تقوا هم باشد. امام باقر ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «و ما تنال و لایتنا الّا بالعمل و الورع» ( کافی، ج 2، ص 75، بحارالانوار، ج 71، ص 187 ) در خط رهبری ما نیست، مگر آنانکه اهل عمل و تقوا باشد. 3. شرط اخلاقی: الف) تقوا داستان فرزندان آدم در قرآن آمده است. هر دو قربانی کردند. قربانی یکی پذیرفته شد و دیگری نه. خدا می فرماید: «إِنَّما یتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِین» ( سوره مائده، آیه 27 ) خدا تنها از اهل تقوا می پذیرد. ب) حضور قلب توجه و حضور قلب از دیگر شرایط صحت عبادت است: برخی از راه های کسب توجه و حضور قلب در عبادات عبارتند از: 1. توجه به عظمت خدا و تفکر در عبادت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «الا لاخیر فی عباده لیس فیها تفکر؛ آگاه باشید که در عبادتی که تفکر نباشد سودی نیست» (اصول کافی، ج 1، ص 36) 2. توجه به لطف بی نهایت خدا نسبت به بندگانش. 3. پناه بردن به خدا از شر شیطان های جنّی و انسی. 4. توسل جستن به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ. 5. داشتن حالت خشوع و خضوع. و .... 4. شرط اقتصادی: ادای حق مردم رسیدگی به نیازمندان و ادای حقوق محرومان به درجه ای از اهمیت است که گاهی قبولی عبادت بستگی به آن دارد. پرداختن زکات، یا داشتن درآمد مشروع، از این نمونه هاست. امام رضا ( علیه السّلام) می فرماید: «من صلّی و لم یزک لم تقبل صلوته»( بحارالانوار، ج 96، ص 12) هر کس نماز بخواند ولی زکات (و مالیات اسلامی) نپردازد، نمازش قبول نمی شود. در حدیث دیگری علی ـ علیه السّلام ـ به کمیل می فرماید: هر گاه غذای تو از راه حلال و درآمد صحیح نباشد، خداوند، تسبیح گفتن و شکر کردن تو را قبول نمی کند.( . سفینه البحار، ج 1، واژه «حلّ» ) 5. شرط اجتماعی: خیرخواهی نسبت به دیگران حفظ پیوندهای اجتماعی و اخوّت میان مسلمانان و روابط شایسته و نیکو میان پیروان اسلام، اهمیت بسیاری دارد. از این رو، هر سخن و عملی که به گسستن پیوندها و بهم زدن روابط خوب منجر شود نارواست، «غیبت»، «سوء ظن»، «بدخواهی»، «قطع رابطه»،‌ «بدخلقی» و ... از اوصاف و اعمالی هستند که موجب قبول نشدن عبادت می شوند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم )فرمود: «من اغتاب مسلماً او مسلمهً لم یقبل الله صلاته و لاصیامه اربعین یوماً و لیلهً الّا ان یغفر له صاحبه» ) جامع السعادات، ج 2، ص 234) کسی که غیبت زن و مرد مسلمانی را بکند، تا چهل روز نماز و روزه اش را خدا نمی پذیرد، مگر آنکه آن شخص، او را ببخشد. و نیز، آن حضرت فرمود: «یا اباذر! ایاک و هجران اخیک، فانّ العمل لایتقبّل مع الهجران» ( مکارم الاخلاق، ص 554 (به نقل از الحیاه، ج 1، ص 236) ) ای ابوذر! از دوری و قطع رابطه با برادر دینی بپرهیز، چرا که عمل اینگونه اشخاص پذیرفته نیست. و امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «لا یقبل الله من مؤمن عملاً و هو مضمر علی اخیه سوءً» ( اصول کافی، ج 2، ص 361 ) هر مؤمنی که نسبت به برادر دینی اش، نیت بدی داشته باشد، خداوند عمل او را قبول نمی کند. و امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «انّ سوء الخلق یفسد العمل کما یفسد الخّل العسل» ( اصول کافی، ج 2، ص 321 ) بداخلاقی با مردم، چنان عمل را فاسد می کند، که سرکه، عسل را. نتیجه آنکه بدگویی از دیگران، نیت سوء درباره مردم، ترک دوستی، غیبت و امثال آن که باعث سست شدن پیوندهای اجتماعی مسلمانان می شود، از موانع قبول شدن عبادات به حساب آمده است. و نمازگزار و اهل عبادت، باید روابط دینی مستحکمی با بندگان خدا داشته باشد، تا پرستش هایش شایستگی قبولی را دارا باشند. 6. شرط خانوادگی: خوشرفتاری آئین مقدس و متعالی اسلام، میان عبادت و سیاست و اخلاق و اجتماع، پیوندی منسجم ایجاد کرده است. در امور خانوادگی هم رعایت احترام و حقوق متقابل زن و شوهر را چنان مهم دانسته که بی توجهی به آن گاهی باعث قبول نشدن عبادات می گردد. و قطع پیوندهای زمینی، به قطع پیوند آسمانی می انجامد. در این زمینه پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرموده است: «من کان له امرئه توذیه لم یقبل الله صلاتها و لاحسنهً من عملها ... و علی الرّجل مثل ذلک» ( . وسائل الشیعه، ج 14، ص 116 ) هر کس زن بد رفتار و اذیت کننده ای داشته باشد، خداوند نماز و کارهای نیک آن زن را نمی پذیرد. (مرد نیز همچنین است) نه تنها بد رفتاری زن با شوهر یا برعکس، این اثر را دارد، حتی نگاه خشم آگین به پدر و مادر هم مانع قبول عبادت است. امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: «من نظر الی أبویه نظر ماقتٍ و هما ظالمان له لم یقبل الله له صلاهً» ( اصول کافی، ج 2، ص 349 ) نماز فرزندانی که با خشم به پدر و مادر خود نگاه می کنند قبول نمی شود. گر چه والدین، نسبت به آنان کوتاهی و ظلمی کرده باشند. آری ... وقتی ما از نردبان نماز، به معراج می رویم که پایه های آن، روی زمین محکمی باشد. ولی اگر روی یخ لغزنده یا زمین سست قرار داده شود، بالا رفتن را مشکل یا غیر ممکن می سازد. کمال معنوی در سایه‌ عبادات، آن هم با حسن رفتار و روابط شایسته اجتماعی حاصل می شود. مسائل دیگری هم در روایات بیان شده که مانع قبولی اعمال است، مانند شراب خوردن و غیر آن. البته نباید تصوّر شود که حال که خدا قبول نمی کند، پس نماز نخواند و روزه نگیرد و ... بلکه اینگونه روایات، نشان دهنده ضعف عمل و کم ارزشی آن به خاطر رفتار و خصلت های ناشایست عبادت کننده است. (محسن قرائتی ـ پرتوی ازاسرارنماز، چاپ هجدهم ، ص53) البته باید توجه داشت که به غیر از رعایت شرایط قبولی نماز اموری نیز به عنوان عوامل عدم قبولی نماز در روایات بدان اشاره شده است که از آنجا که موضوع پرسش شما نمی باشد تنها به ذکر فهرستی از عواملی که موجب عدم پذیرش نماز می گردد اشاره می نمائیم : 1- بی باکی نسبت به انجام گناه در صورت فراهم بودن شرایط 2- چشم چرانی 3- داشتن روحیه استگباری و ظالمانه 4- ندادن خمس و زکات 5- ریا کاری در نماز 7- حرام خواری 8- بی تعهدی زنان در وظایف شوهر داری 9- غیبت کردن 10- به حال خشم و کینه به پدر و مادر نگاه کردن : 11- خیانت در معامله 12- کسی که بول و غائط خود را نگاه می دارد و بدینوسیله به خود فشار آورده و دچار ضررهای جسمی می شود این کار ، علاوه بر زیان برای سلامتی ، در نماز هم موجب عدم تمرکز فکر می شود و حضور قلب را از بین می برد . « امام صادق علیه السلام فرمود : نماز چنین کسانی قبول نمی شود » (محجه البیضاء ، فیض کاشانی ، ج 1 ، ص 354) برای آگاهی بیشتر ر.ک: - نماز، محسن قرائتی - حضور قلب در نماز، علی اصغر عزیزی تهرانی - صلاه الخاشعین، شهید دستغیب شیرازی. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه