پرسش . اساساً چرا عبادات شخص مسافر با شخص مقیم، متفاوت است و چه ویژگى در سفر است که موجب شکسته شدن نماز است؟

«فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»[ بقره 2، آیه 185.]؛«... پس هر کس از شما این ماه را درک کند، باید آن را روزه بدارد و کسى که بیمار یا در سفر است، [باید به شماره آن] تعدادى از روزهاى دیگر را [روزه بدارد]. خدا براى شما آسانى مى خواهد و براى شما دشوارى نمى خواهد؛ تا شماره [مقرر ] را تکمیل کنید و خدا را به پاس آن که هدایتتان کرده است، به بزرگى بستایید؛ باشد که شکرگزارى کنید». نماز شکسته از احکام امتنانى (منت گذارى) و تسهیلى خداوند بر مسافران است؛ زیرا به طور معمول، شرایط سفر با شرایط وطن، متفاوت است و امکانات، تغییر مى یابند. یکى از نشانه هاى شریعت کامل، علاوه بر «تعبد»، «تنوع» مى باشد و از آن جا که مسافران معمولاً با فشردگى برنامه و عجله روبه رو هستند و چه بسا مسائلى پیش بینى نشده براى آنان در طول سفر رخ دهد، از این جهت، خداوند متعال تخفیف در عبادت را به عنوان هدیه اى به مسافران، به صورت حکمى امتنانى تعیین نموده است.در قرآن مجید درباره روزه مسافر چنین مى خوانیم: «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»؛ «پس آن کس که در ماه رمضان در حضر باشد [مسافر نباشد]، روزه بدارد و آن کس که بیمار یا در سفر باشد، روزهاى دیگرى را به جاى آن روزه بگیرد. خداوند راحتى شما را مى خواهد؛ نه زحمت شما را. هدف این است که این روزها را تکمیل کنید و خدا را بر این که شما را هدایت کرده، به عظمت یاد کنید؛ باشد که از این نعمت بزرگ، سپاس گزار گردید».[ بقره 2، آیه 185.]پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرماید: «ان الله تعالى وضع عن المسافر الصوم و شطر الصلاة؛ خداوند متعال روزه و مقدارى از نماز را از مسافر برداشته است»[ متقى هندى، کنزالعمال، ج 8، ص 503.].«وضع»، یعنى بارى را از دوش این افراد برداشت.امام صادق علیه السلام از پدران خود علیه السلام و آنان از رسول خدا صلى الله علیه و آله چنین نقل کرده اند: «انّ الله اهدى الىَّ و الى امتى هدیة لم یهدها الى احد من الامم کرامة من الله لنا، قالوا: و ماذاک یا رسول الله؟ قال: الافطار فى السفر و التقصیر فى الصلاة، فمن لم یفعل ذلک، فقد رد على الله عز و جل هدیته؛ خداوند متعال هدیه اى به من و امتم کرامت فرموده که به امت هاى گذشته نداده است. عرض کردند: آن هدیه چیست؟ فرمود: اجازه افطار روزه و نصف شدن نماز [نمازهاى چهار رکعتى] در مسافرت؛ پس هر کسى چنین نکند، هدیه خداوند را رد کرده است»[ شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 5، ص 540 و ج 10، ص 177، ح 13152.].حضرت على علیه السلام مى فرماید: «من قصر الصلاة فى السفر و افطر فقد قبل تخفیف الله عزّ و جل و کملت صلاتُهُ؛ هر کس نماز را در مسافرت شکسته بخواند و روزه اش را افطار کند، تخفیف [و هدیه] خداوند را پذیرفته و نمازش به طور کامل اداست».[ محدث نورى، مستدرک الوسائل الشیعه، ج 1، ص 503 و ج 6، ص 542، ح 7464.]براى این که به این پرسش بهتر پاسخ دهیم، توجه شما را به چند نکته زیر جلب مى کنیم:یکم. گرچه این روزها، وسایل نقلیه و ابزار مسافرت، با گذشته فرق کرده است، ولى در عین حال هم اکنون نیز مسافرت داراى مسائل غیر قابل پیش بینى و تأخیرهاى زیادى است. شما اگر به تجربه خودتان مراجعه کنید، ملاحظه خواهید کرد که اصولاً در سفر - به ویژه در میان راه - آن آرامش لازم وجود ندارد؛ به ویژه آن که در سفر با وسایل سریع، دغدغه ها بسیار زیاد و فرصت اندک است. بنابراین، با توجه به مشکلات زیاد و عدم آرامش، دستور قصر نماز مسافر صادر شده است.دوم. این که اگرچه با نگاه ابتدایى به برخى از آیات، چه بسا شکسته خواندن نماز به صورت تخییرى بیان شده است، اما با دقت در تفسیر آیه و تبیین آن از سوى پیامبر صلى الله علیه و آلهو اهل بیت علیهم السلام، شکسته بودن نماز، متعین و واجب دانسته شده است.در روایتى چنین آمده است: «عَنْ زُرارة و محمد بن مسلم أنّهما قالا: قُلنا لابى جعفر علیه السلام ما تقولُ: فى الصلوة فى السفر کیف هى؟ و کم هى؟ فقال: ان الله عزّ و جلّ یقول: «و اذا ضربتم فى الارض فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلوة» فصارَ التقصیر فى السفر واجباً کوجوب التمام فى الحضر. قالا: قُلنا له: قال الله عزّ و جلّ: «و لیس علیکم جناح» و لم یقل: افعلوا فکیف اوجب ذلک؟ فقال: اَوَ لیس قال الله عزّ و جلّ فى الصفا و المروة: «فمن حج البیت اَوِ اعتمر فلا جناح علیه ان یطوَّف بهما» الا ترون انّ الطواف بهما واجب مفروض لانّ الله عزّ و جلّ ذکره فى کتابه و صنعه نبیُّه و کذلک التقصیر فى السفر شى ء صنعه النبى صلى الله علیه و آلهو ذکر الله فى کتابه؛ زراره و محمدبن مسلم [دو نفر از اصحاب امام صادق علیه السلام ]مى گویند: به امام صادق علیه السلام عرض کردیم: درباره کیفیت و مقدار نماز در سفر چه مى فرمایید؟ فرمود: خداوند عزّ و جلّ فرموده است: و هرگاه سفر کردید، گناهى بر شما نیست که نماز را کوتاه نمایید. پس کوتاه کردن نماز در سفر، واجب است؛ مانند تمام خواندن نماز در حضر [غیر سفر]. گفتند: ما به حضرت عرض کردیم: خداوند عزّ و جلّ فرموده است: بر شما گناهى نیست و نفرموده است که حتماً انجام بدهید؛ پس چگونه واجب شده است؟ حضرت فرمود: آیا خداوند در آیه دیگر نفرموده است که براى سعى میان صفا و مروه، بر شما گناهى نیست؛ در حالى که سعى میان صفا و مروه، از واجبات حج و عمره است؟! همچنین است شکسته شدن نماز در سفر؛ چنان که پیامبر این گونه عمل مى کرد»[ وسائل الشیعه، ج 5، ص 538 و ج 8، ص 517، ح 11327.]. علاوه بر این، روایات فراوان دیگرى داریم که از تمام خواندن نماز در سفر [با شرایطش]، به شدت نهى شده که به دو نمونه آنها در زیر اشاره مى شود:اول. این که پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «من صلى فى السفر اربعاً فأنا منه برى؛ هر کس در سفر نمازهایش را چهار رکعتى بخواند، من از او بیزارم»[ همان، ج 5، ص 538 و 539 و ج 8، ص 518، ح 11328.].دوم. این که امام صادق علیه السلام مى فرماید: «المتمم فى السفر کالمقصر فى الحضر؛ کسى که در مسافرت نمازش را تمام بخواند، مانند کسى است که در غیر مسافرت، نمازش را شکسته بخواند»[ مجمع البیان، ج 1-2، ص 274 و ج 2، ص 493 ؛ «روى عبدالرحمن بن عوف قال: قال رسول اللّه : الصائم فى السفر کالمفطر فى الحضر. روى اصحابنا عن ابى عبداللّه انه قال الصائم فى شهر رمضان فى السفر کالمفطر فیه فى الحضر».].سوم. این که گرچه ممکن است سفر براى برخى هیچ زحمتى نداشته باشد، ولى اسلام مصلحت نوعى را در جعل این گونه احکام در نظر گرفته است و نیز وحدت رویه در انجام تکالیف، این حکم را ایجاب کرده است.[ ر.ک: سید شرف الدین، النص والاجتهاد، شماره 72، ص 286.]چهارم. این که باید در نظر داشت که هر چه را از طریق آیات و روایات صحیح به ما رسیده است و ما آنها را به عنوان احکام اسلام مى شناسیم، باید تعبدا آنها را بپذیریم؛ زیرا خداوند احکام را طبق مصالح و مفاسد صادر کرده است و ممکن است مصالح زیادى در حکم نماز و روزه مسافر نهفته باشد که ما آنها را درک نکنیم. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه