بسم اللّه الرحمن الرحیمبا سلام چند سؤال داشتم:۱-چرا امام صادق(علیه السّلام)خواندنی را که درآن تفکر نباشد نمی پسندد و از خدا میخواهد که او را گرفتار چنین خواندنی نکند؟۲-رفتار ما مسلمانان باید در هنگام قرآن خواندن چگونه باشد؟

لطفا به پاسخهای داده شده زیر توجه کنید.پاسخ پرسش اول.خوب بود آدرس و متن حدیث را نقل می کردید تا بهتر به جواب می رسیدید. به هر حال آنچه در بررسی ما بدست آمد این است که امام صادق (علیه السلام) در ضمن حدیثی از امام علیّ (علیه السلام) این چنین می فرمایند: « أَلَا لَا خَیْرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ؛ بدانید که در قرآن خواندنی که با تدبّر همراه نباشد، خیری نیست ».(ر. ک: شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 6، ص 173، ح 7661- 7، قم، چاپ: اول، 1409 ق؛ میزان الحکمه، ج10، ص4828، ح16534)تدبر یعنی آینده نگری و آینده اندیشی؛ خواندن قرآن بدون اندیشه یا آینده اندیشی و عاقب نگری در نگاه امام علیّ و امام صادق(علیهما السلام)، بدون خیر است. لکن این در جائی است که اصلا تدبری نباشد و فکر فهم معانی هم در کار نباشد. به عبارت دیگر قرآن خیر و برای خیر است و لازمه رسیدن به خیر علم به خیر و عمل به خیر است که لازمه آن خواندن، تفکر، تدبر، تعقل و عمل است نه صرف خواندن و قرائت، که اگر این باشد برای کسی که توان و ابزار تفکر و تدبر را دارد، خیری در آن نیست. خود قرآن کریم نیز در موارد زیادی به تدبر و تفکر و تعقل در آیات الهی دعوت نموده است. تدّبر در قرآن عبارت است از تأمل در عواقب یک امر. آیات قرآن، از معارف و دستورهایى سخن مى گوید؛ از مسئولیت هاى انسان و نظام پاداش و جزا مى گوید و عواقب مثبت و منفى رفتارش را متذکر مى شود. تدبر در آیات قرآن؛ یعنى، توجه به عواقب و لوازم آیات و آثار مترتب بر عمل کردن یا نکردن بر مقتضاى آن با این تدبر است که دل و قلب انسان راه مى افتد و از بشارت هاى قرآن بهره مى گیرد و تهدیدهایش در او مؤثر مى افتد. قرآن در این زمینه مى فرماید: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها»؛ محمد (47)، آیه 24.؛ «آیا در آیات الهى تدبر نمى کنند یا آنکه بر دل آنها قفل زده شده و راه نمى افتد». پس تفکر و تدبر در قرآن، به ایجاد روح بصیرت و روشن بینى و زنده شدن و فعال شدن قدرت درک قلب و جان آدمى است.از مقایسه آیه 121 سوره بقره «الذین آتینا هم الکتاب یتلونه حق تلاوته اولئک یؤمنون به» و آیه 29 سوره «جن» - که هدف از نزول قرآن را بهره مندى و تدبر در آن مى داند در مى یابیم که «تلاوت راستین» در جریان تدبر در آیات است. در این باره توجه به چند نکته، بایسته است: 1. الهى بودن قرآن بدون «تدبر در آن» معلوم نخواهد شد: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً»؛ نساء (4)، آیه 82.. 2. 2. بدون تدبر در قرآن، نمى توان از ذخایر بى کران و پر خیر و برکت کلام خدا بهره اى جست؛ 3. بدون تدبر نمى توان از ظلمت شک و تردید و سرگردانى نفاق، خود را رهانید و به ایمانى راسخ و استوار، دست یافت؛ 4. بدون تدبّر عمق و مغز آیات را نمى توان دریافت و به حقایق شگفت و حیرت آورش پى برد؛ 5. تدبّر کننده در قرآن با تمام وجود، در جاى جاى قرآن، حضور خدا را حس مى کند و دل و جانش را از نور خدا سرشار مى نماید.تقى پور، ولى اللَّه، پژوهشى پیرامون تدبر بر قرآن، قم انتشارات اسوه، 1371، چاپ اول، ص 31.پاسخ پرسش دوم.در مورد بهره مندی از قرآن به هنگام قرائت و تلاوت آن آداب و احکام خاصّى هست که به بعضى از آنها با استفاده از آیات و روایات اشاره مى شود: 1. در حال طهارت و با وضو به تلاوت قرآن پرداختن.2. مسواک زدن.3. با صوت زیبا تلاوت کردن.4. با جَهر متوسّط خواندن؛ یعنی نه با صداى آهسته باشد و نه با صداى بسیار بلند.5. در حال تلاوت، با اَدَب و با طمأنینه و رو به قبله بودن؛ چه نشسته و چه ایستاده و در حال نشسته، در صورت امکان تکیه نکردن.6. از روى «مصحف» تلاوت کردن، که نگاه در «مصحف» و تلاوت از روى آن آثار خاصّى دارد اگر چه انسان آیات را حفظ باشد. در روایتى از رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «لیس شى ء أشدّ على الشّیطان من القرائة فى المحصف نظراً1؛ چیزى براى شیطان سخت تر و کوبنده تر از قرائت و تلاوت قرآن نیست، آن هم از روى مصحف و با نگاه کردن در آن».7. قبل از شروع گفتن: «أستعیذ باللَّه السّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم؛ به خداوند شنوا و دانا، از شیطان رانده شده پناه مى برم» یا «أعوذ باللَّه السّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم» و یا «أعوذ باللَّه من الشّیطان الرّجیم». سپس تلاوت را شروع کردن، تا با عنایت خداى متعال از دخالت هاى شیطانى در نفس خود محفوظ بمانیم. قرآن مى فرماید: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ؛ وقتى قرآن را تلاوت مى کنى، پناه ببر به خداى متعال از شیطان مطرود. البته شیطان را بر آنانى که ایمان آورده و به پروردگارشان توکل مى کنند، تسلّط و سیطره اى نیست».28. ترتیل را مراعات کردن؛ قرآن، خطاب به رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) مى فرماید: «ورتّل القرآن ترتیلا؛ و قرآن را با ترتیل مناسب آن بخوان»3. امام موسى بن جعفر (علیهما السلام) از پدران بزرگوار خود نقل مى کند: از رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) در خصوص آیه «و رتل القرآن ترتیلا» سؤال شد و آن حضرت در توضیح و تفسیر آیه فرمود: «بیّنه تبیاناً و لاتنثره نثر الرّمل، و لا تهذّه هذا الشعر، قفو عند عجائبه، و حرّکوا به القلوب، و لایکون همّ أحدکم آخر السّورة؛ قرآن را روشن و واضح تلاوت کن و حروف و کلمات آن را جدا از هم و پراکنده مساز، مانند پراکنده ساختن دانه هاى ریگ از یکدیگر، و آن را سریع و تند تلاوت نکن، همانند تند خواندن شعر. وقتى به عجایب قرآن مى رسید، توقف کنید و به تدبّر و تأمّل بپردازید و با تلاوت آن دل ها را به حرکت آورید و با شتاب و بى تأمّل نخوانید؛ به نحوى که بخواهید زود به آخر سوره برسید»4.9. به هنگام تلاوت قرآن، به چیز دیگرى فکر نکردن و متوجه آیات قرآن شدن.10. در آیات قرآن تدّبر کردن که در این صورت، از انوار، هدایت ها، حقایق، معارف و دقایق و اسرار قرآن کریم، به اندازه خود بهره مند خواهیم شد. تلاوتى که در آن تدبّر نباشد، آن طور که شایسته است، فایده اى نخواهد داشت. البته این بدان معنا نیست که اگر کسى اهل تدبّر نباشد و یا معانى آیات را حتّى در حدّ ترجمه نداند، از تلاوت قرآن بهره اى نخواهد برد! چنین کسى هم با مراعات قسمتى از آداب تلاوت، بهره خود را خواهد برد.11. حقّ آیات را مراعات کردن؛ به این معنا که به هنگام تلاوت قرآن، وقتى از رحمت و بهشت یاد مى شود، خود را از آن رحمت محروم ندیدن و وقتى به آیات عذاب و آتش و سخط و غضب مى رسد، ترسیدن و به خداى متعال پناه بردن که از اهل عذاب و آتش نباشیم و مشمول سخط و غضب نگردیم. وقتى به آیات تکبیر، تعظیم، تسبیح و تحمید مى رسیم، به تکبیر، تعظیم، تسبیح و تحمید حقّ بپردازیم. هنگامى که به آیات استغفار و طلب عفو و بخشش مى رسیم، استغفار کنیم و طلب عفو و مغفرت نماییم. آنجایى که به ذکر صالحان مى رسیم، از خدا بخواهیم ما را نیز از آنان و در جمع آنان قرار دهد و آن گاه که به ذکر اهل طغیان و غفلت مى رسیم، از خدا بخواهیم که ما را از ورود به جمع آنان حفظ کند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «اذا مررت بآیة فیها ذکر الجنّة فاسأل اللَّه الجنّة، و اذا مررت بآیة فیها ذکر النّار فتعوّذ باللَّه من النّار؛ به هنگام تلاوت قرآن وقتى به آیه اى رسیدى که در آن ذکر بهشت شده است، از خدا بهشت را بخواه، و وقتى به آیه اى رسیدى که در آن ذکر آتش به میان آمده است، به خدا پناه ببر از آتش»5.در پایان تذکر این نکته بایسته است که هر چه مى توانیم در تلاوت قرآن و مراعات آداب آن، جدّیّت داشته باشیم و این امر را مهم بشماریم و بدانیم که هر چه در تلاوت قرآن بکوشیم و با آن وحدت یابیم؛ به همان اندازه به «حقیقت نورى قرآن» نزدیک شده و در نتیجه «حقیقت نورى خود» را خواهیم یافت؛ زیرا «حقیقت نورى انسان» از «حقیقت نورى قرآن» و مرتبه اى از مراتب آن است و این سرّ براى اهل آن معلوم و از نا اهلان محجوب است. «حقیقت قرآن» تجلّیات حقّ است که در وراى این الفاظ و مفاهیم ظاهرى بوده و در کتاب مکنون و نزد حضرت محبوب است: «وَ إِنَّهُ فِى أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِىٌّ حَکِیمٌ؛ و همانا که آن در کتاب اصلى به نزد ما سخت والا و پر حکمت است»6. در عین حال، با همین الفاظ و مفاهیم، ظاهر و متجلّى است. آن که از «حقیقت قرآن» دور مانده، از «حقیقت خود» دور گشته و از حضرت محبوب، محجوب مانده است.از جمله خصایص این کتاب الهى، این است که هر کس به اندازه اُنس با آن و تدبر و تفکر در آیات آن و حتى تلاوت و روخوانى آن از این کتاب عظیم بهره مند مى شود. البته همین روخوانى عادى نیز بر دل ها اثر مى گذارد؛ حتى نگاه کردن به آن نیز داراى فواید است. سعى شود که روخوانى را مقدمه تدبر و تفکر در آیات الهى قرار گیرد.تردیدی نیست که خواندن قرآن و ادعیه با توجه به معانی آن تأثیر بسزایی در نفس و جان انسان دارد و این تأثیر خاص بدون آن حاصل نمی شود ولی به هر حال خواندن آنها بدون توجه به معانی آن نیز ثواب و ارزش خاص خود و در مرحله پایین تری نیز دارد.راه صحیح آنست که خواندن قرآن ترک نشود و اگر لازم شد کمتر خواند و در عوض به معانی آن دقت کرد و در هر صورت انس با قرآن را که خود فضیلتی است رها نکنیم بلکه این را مقدمه آشنائی با محتوای آن قرار دهیم. در روایات اسلامی که- نمونه آن در پاسخ پرسش اول ذکر شد- هم قرائت بدون تدبر مورد مذمت قرار گرفته است لکن این در جائی است که اصلا تدبری نباشد و فکر فهم معانی نباشد.قرآن کتابى است که شکوفایى پیام ها و معارف آن، در پناه اندیشیدن است. «تفکر عبارت است از: به کار بردن فکر براى کشف مجهولات و پاسخ به سؤالات» قرآن در این زمینه مى فرماید: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»؛ نحل(16)، آیه 44.؛ «وحى آسمانى را براى روشن کردن آیات الهى قرآن، بر تو نازل کردیم و شاید آنان تفکر کنند». پس انتظار آن است که انسان، آیات قرآن را در کنار بیانات پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) و سنت قرار داده، در آنها بیندیشد و مجهولات خود را مرتفع سازد؛ زیرا تنها در سایه تفکر در آیات است که بسیارى از سؤالات اساسى انسان، پاسخ داده مى شود. قرآن به پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) مى فرماید: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»؛ یوسف(12)، آیه 108.؛ «بگو این راه من است که با بصیرت تمام من و پیرامون من دعوت مى کنیم». .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه