امام حسن(ع) معصوم بودند، چرا با معاویه صلح کردند و از خلافت دست کشیدند؟

در رابطه با صلح امام حسن مجتبی علیه السلام توجهتان را به مطالب زیر جلب می کنیم:شیعه همواره با مسئله چگونگى توجیه تفاوت عملکرد امامان معصوم به خصوص امام حسن و امام حسین علیهما السلام رو به رو بوده است. برخى از اهل سنت و مستشرقان - که به مبانى کلامى تشیع (مانند عصمت و نور واحد بودن ائمه علیهم السلام) معتقد نیستند گاهى بر عملکرد یک یا هر دو امام شیعه ها خرده مى گیرند و زمینه شبهات و انحرافات ذهنى را فراهم مى آورند. در این زمینه توجه به نکاتى چند بایسته است. یک. دیدگاه هاى مختلف درباره عملکرد آن دو امام، سه دیدگاه عمده وجود دارد که بایستگى توجه به آنها، انکارناپذیر مى نماید: 1-1. دیدگاه عصمت مدار این دیدگاه، محور بحث را عصمت هر دو امام قرار مى دهد و مى گوید: در «علم کلام شیعه»، با دلیل هاى قطعى نقلى و عقلى، عصمت امام از گناه، فراموشى و خطا ثابت شده است. افزون بر این، روایات نشان مى دهد ائمه علیهم السلام همگى نور واحدند بحارالانوار، ج 25، ص 1-36. و ذات و جوهره عملکردشان، تفاوت ندارد؛ هر چند در ظاهر متفاوت و حتى متناقض بنماید. بنابراین شیعه باید به دیدگاه هاى کلامى و روایى اش پایبند باشد و اگر در مواردى نتوانست عملکرد امامى را توجیه و یا درستى اش را - در مقایسه با عملکرد امام دیگر اثبات کند؛ علم آن را به خداوند واگذارد و از ورود در این ورطه هاى هولناک و کلام سوز بپرهیزد. این دیدگاه اگر چه مبتنى بر مبانى درستى است و مسئله را از موضع برتر و به گونه تعبّدى حل مى کند؛ ولى اشکالش این است که: الف. پرسش ها و دغدغه هاى ذهنى شیعه را از میان نمى بَرَد؛ پرسش هایى که اگر جواب صحیح براى آنها یافت نشود، ممکن است در سراسر وجود فرد ریشه دوانده، سرانجام او را به انکار مبانى کلامى وادار کند. ب. شیعه را در مقابل اشکالات مخالفانى که به این مبانى کلامى اعتقاد ندارند، خلع سلاح مى کند و احیاناً سبب گستاخى مخالفان و دست اندازى به سایر معتقدات شیعى مى شود. 1-2. دیدگاه سطحى نگر این دیدگاه - که معمولاً از سوى دیگران و یا شیعیان ناآشنا به مبانى اعتقادى شیعه ابراز مى شود چنین است: آنچه ما در ظاهر مى بینیم، تفاوت عملکرد دو امام علیه السلام است: یکى صلح را بر مى گزیند و دیگرى راه جنگ در پیش مى گیرد!! آسان ترین راه توجیه تفاوت عملکرد امامان، توجه به تفاوت شخصیت آنان است. امام حسن علیه السلام ذاتاً عنصرى صلح جو و آرام به شمار مى آمد؛ برخلاف امام حسین علیه السلام که در نظر این گروه، ذاتاً فردى حماسى، غیور و احیاناً جنگ طلب بود. روشن است چنین دیدگاهى، با این تحلیل سطحى، نمى تواند از سوى افراد منصف و آگاه به تاریخ - حتى اگر به مبانى کلامى شیعه معتقد نباشند پذیرفته شود. 1-3. دیدگاه تحلیل مدار این دیدگاه، جواب شبهه را در بررسى دقیق حوادث تاریخى جست و جو مى کند؛ تحلیلى که بر شناخت زمینه ها و بستر وقایع مبتنى است. طرفداران این دیدگاه - هر چند شیعه باشند خود را در مبانى کلامى شیعى، محصور نمى دانند؛ در جهت فهم درست حوادث و درک عمیق چرایى تفاوت عملکردها مى کوشند و تنها وقتى تحلیل تاریخى نتواند به پرسش هایشان پاسخ دهد، متعبّدانه به مبانى کلامى روى مى آورند. تحلیل مداران، راه هاى مختلفى براى اثبات نظر خود پیموده اند؛ راه هایى که مى توان همه آنها را در مقایسه اجمالى زمان امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام جاى داد. 1-3-1. شرایط زمانى امام حسن علیه السلام؛ تاریخ نشان مى دهد که امام حسن علیه السلام در دوره حکومت کوتاه خود (حدود شش ماه)، با مشکلاتى فراوان روبه رو بود و گزینه اى جز صلح در برابرش وجود نداشت. بخشى از مشکلات امام حسن علیه السلام عبارت است از: 1-3-1-1. مهم ترین مشکل آن حضرت، ناهماهنگى، بى انگیزگى و احیاناً روحیه تمرّد سپاهش بود. در لشکر او عناصر مختلفى چون غنیمت طلبان، شکّاکان، خوارج و تعداد کمى از شیعیان خالص به چشم مى خورد. مفید، الارشاد، ص 350 و 351؛ شیخ راضى آل یاسین، صلح امام حسن، صص 100-105. این سپاه، همان مردمانى بودند که امام على علیه السلام در روزها و ماه هاى پایانى عمر خویش، گاه برفراز منبر آنان را «یَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لاَ رِجَالَ»؛ نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، خطبه 27. (اى مردنمایان نامرد) مى خواند و گاه از خداوند مى خواست به جاى آنها، افرادى نیکوتر به وى عنایت فرماید و به جاى او، زمامدارى ناشایست بر آنان مسلط سازد. همان، خطبه 25. بررسى روان شناسى اجتماعى کوفه و شام در این دوره نیز، نشان مى دهد که حکومت بر کوفیان رهبرگریز، از حکم رانى بر شامیان، بسیار دشوارتر بود؛ زیرا اینان قبل از پذیرش اسلام، مردمى به طور نسبى متمدن به شمار مى آمدند و زندگى در سایه حکومت مقتدر روم را تجربه کرده بودند. از سوى دیگر، رومیان به ساکنان شام، ستم بسیار روا مى داشتند و به بهانه هاى گوناگون، آنان را تحت فشارهاى مختلف فرهنگى، دینى و اقتصادى قرار مى دادند و مالیات هاى متنوع بر آنها تحمیل مى کردند. ورود اسلام در این منطقه، با نام افرادى از بنى امیه (چون یزیدبن ابوسفیان و برادرش معاویه) همراه بود. سپاه اسلام فشارهاى رومیان از مردم شام را برداشت. کار به جایى رسید که آنان، بنى امیه را فرشته نجات خود مى دانستند و ضمن شناخت بسیار سطحى از اسلام، براى هر گونه فداکارى زیر پرچم آنها آماده بودند. همین عامل توانست بنى امیه را در دو شاخه سفیانى و مروانى، تا حدود یک قرن بر سراسر مملکت اسلامى مسلّط سازد. گروهى معتقدند: حتى اگر امام على علیه السلام به شهادت نمى رسید، نمى توانست در برابر این سپاه کارى انجام دهد؛ در حالى که موقعیت امام حسن علیه السلام بسیار دشوارتر از پدرش بود. در دیدگاه مردم آن زمان، امام حسن علیه السلام از ویژگى هاى پدرش (نخستین مسلمان، فداکارترین یار پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله و شایسته ترین فرد براى فرمانروایى)، بى بهره بود!! از سوى دیگر، جوان تر بودن آن حضرت از معاویه، بهانه اى شده بود تا معاویه خود را داراى خبرگى و تجربه و امام علیه السلام را در امور کشوردارى، خام و بى تجربه معرفى کند. صلح امام حسن علیه السلام، ص 121. با این همه، امام در جهت احقاق حق خود، سپاهى آراست و به مقابله با معاویه روى آورد. سپاه وى حدود یک پنجم سپاه شصت هزار نفرى معاویه بود همان، ص 155. و از نظر روحیه، وضعیتى نامساعد داشت. خیانت فرماندهان، بى انگیزگى سربازان و ناهماهنگى آنها، سپاه را چنان سست و ناکارآمد ساخته بود که نیروهاى حضرت، آماده بودند براى نجات خویش و عدم رویارویى با لشکر شام، امام علیه السلام را دستگیر کنند و به معاویه تحویل دهند!! الارشاد، ص 353. 1-3-1-2. معاویه شخصیتى عجیب است و در تاریخ اسلام، کمتر مى توان برایش همانندى یافت؛ به گونه اى که اعراب وى را یکى از چهار نابغه عرب معرفى مى کنند! او فرزند ابوسفیان است که در کنار پدرش، تا واپسین لحظات، در مقابل اسلام مقاومت کرد و حتى وقتى پدرش به ظاهر اسلام آورد، به سرزنش وى پرداخت! به زودى هوش سیاسى اش به یارى وى شتافت و دریافت تنها از راه پذیرش اسلام، مى تواند پیشرفت کند. پس از رحلت پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله، حکومت جدید براى استفاده از توانایى هاى خاندان بنى امیه و مصون ماندن از توطئه هاى آنها، یزید و معاویه (فرزندان ابوسفیان) را در رأس سپاهى به شام فرستاد. در سال هیجدهم هجرى، معاویه پس از مرگ برادرش یزید، حاکم دمشق شد و با روحیه جاه طلبى خود، به سرعت به سمت تسلّط بر جهان اسلام به حرکت درآمد. کشته شدن عثمان، فرصتى طلایى بود تا معاویه بلندترین گام ها را به سوى اهدافش بردارد. بنابراین، با بهانه قرادادن وجود قاتلان عثمان در سپاه امام على علیه السلام و ادعاى خونخواهى عثمان، مشروعیت حکومت حضرت را با پرسش روبه رو ساخت! به عنوان امیر شام، سپاهى در مقابل امام علیه السلام آراست و تا واپسین لحظات عمر آن حضرت، مهم ترین مشکل و دغدغه وى به شمار مى آمد. خبر شهادت امام على علیه السلام، بهترین خبرى بود که معاویه مى توانست در همه عمرش شنیده باشد. با این رویداد، مهم ترین مشکل وى در راه رسیدن به خلافت مسلمانان از میان رفت. معاویه که در این زمان، علاوه بر هوش فراوان، از تجربه بیست ساله امارت بر شام و تجربه پنج ساله مقابله با بزرگ ترین شخصیت زمان خود بهره مى برد، به سرعت سپاهى شصت هزار نفرى گردآورد و در برابر امام حسن علیه السلام قرار داد. البته او این سپاه را براى اِعمال فشار بیشتر بر امام علیه السلام و کشاندن کوفیان به صلح سامان داده بود. از این رو از همان آغاز نداى صلح طلبى سر داد! همان، ص 354. معاویه در پى پیروزى بود؛ ولى بیشتر به پیروزى صلح آمیز مى اندیشید؛ زیرا نبرد با امام حسن علیه السلام سبط اکبر پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله و پیروزى قهرآمیز بر وى، حکومت او را با بحران مشروعیت و معاویه را با نفرت مسلمانان روبه رو مى ساخت؛ به ویژه اگر امام علیه السلام در این جنگ به شهادت مى رسید. صلح امام حسن علیه السلام، ص 339-351. بنابراین تنها راه نجات معاویه، پیروزى صلح آمیز بود. او براى رسیدن به این صلح، انواع راه ها و نیرنگ ها را آزمود. تطمیع و خریدن فرماندهان سپاه امام علیه السلام شایعه پراکنى در لشکر کوفه و تضعیف روحیه آنها، تنها بخشى از برنامه هاى معاویه در این مقطع زمانى به شمار مى آمد. نقشه هاى حساب شده وى، کار را به جایى رساند که بسیارى از نیروهاى امام حسن علیه السلام، به معاویه نامه نوشتند و براى به شهادت رساندن یا دستگیر کردن آن حضرت، داوطلب شدند.معاویه، به منظور تضعیف روحیه امام علیه السلام و سپاه کوفه، این نامه ها را نزد حضرت فرستاد. الارشاد، ص 353. در پى این دسیسه ها، معاویه برگه اى سفید امضا کرد و به عنوان صلحنامه نزد امام حسن علیه السلام فرستاد تا آن حضرت خود هر شرطى صلاح مى داند، در آن بگنجاند.ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 2، ص 445 و 446. در این موقعیت، حضرت بین دو گزینه جنگ و صلح قرار گرفت. اگر گزینه جنگ را انتخاب مى کرد، احتمال پیروزى بر معاویه با این سپاه اندک، ناهماهنگ، بى روحیه و خائن در حد صفر بود و به اسارت یا شهادت امام علیه السلام مى انجامید. در صورت اسارت، معاویه بر آن حضرت منّت مى نهاد و او را در نظر مردم رهین منت خود مى ساخت. بى تردید این امر به خوارى امام علیه السلام مى انجامید؛ به ویژه اگر آن حضرت به وسیله سپاه خود اسیر و به معاویه تحویل داده مى شد!! چنانچه امام علیه السلام به شهادت مى رسید، معاویه به قلع و قمع شیعیان مى پرداخت و هسته هاى اولیه شیعه را در سراسر جهان اسلام نابود مى ساخت. در این موقعیت، انتخاب صلح، عاقلانه ترین کار به شمار مى آمد. از سوى دیگر، عدم انتخاب صلح، چهره اى جنگ طلب و خشن از امام علیه السلام ارائه مى داد؛ چهره اى که شکست وى، هیچ دستاورد مثبتى به ارمغان نمى آورد و مردم ریخته شدن خونش را نتیجه طبیعى خشونتش مى دانستند!! اهمیت این انتخاب، هنگامى روشن مى شود که توجه کنیم امام علیه السلام مى توانست با گنجاندن شرایط اساسى اى چون لزوم حفظ جان خویش و شیعیان و موروثى نشدن حکومت در خاندان بنى امیه صلح امام حسن علیه السلام، ص 355 - 358.، برگ برنده سیاسى را در اختیار گیرد. البته معاویه به این شرایط عمل نکرد؛ ولى امام علیه السلام بدین طریق پیروزى اى دیگر به دست آورد و توانست چهره به ظاهر صلح طلب، مسالمت جو و متظاهر به اسلام معاویه را رسوا سازد. 1-3-2. شرایط زمانى امام حسین علیه السلام؛ بهترین شاهد بر درستى موضع گیرى امام حسن علیه السلام و یکسانى رفتار امامان علیهم السلام در شرایط مساوى؛ ادامه روش امام حسن علیه السلام توسط امام حسین علیه السلام در مدت ده سال است که با معاویه هم زمان بود. با تغییر شرایط و شروع دوره حکومت یزید، عللى که امام حسن علیه السلام رابه صلح کشانید، موجود نبود.لذا با توجه به این مطالب درمیابیم که امام حسن (ع) با صلح کردن خود بهترین راه ممکن را پیموده است. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه