آینده پژوهی فرهنگی مقدمه در مقدمه به چند مفهوم به طور اختصار اشاره می کنیم: آینده پژوهی فرهنگی مفهومی است تازه، بدیع ومعنادار . در این مفهوم دو قسمت مجزا وجود دارد: ۱. آینده پژوهی ۲ . فرهنگ که هر دوی این مفاهیم دارای حوزه های وسیع و بحث های دامنه داری است. ما در مرحله اول به تعریف و بسط مفهوم اول، یعنی آینده پژوهی می پردازیم، در مرحله دوم به تعریف فرهنگ و جزئیات آن خواهیم پرداخت و در مرحله سوم به رابطه آینده پژوهی و فرهنگ اشاره خواهیم کرد؛ در این مرحله سعی می کنیم به مفاهیم، مبانی، رویکردها و تکنیک های آینده پژوهی فرهنگی نیز تقریظی داشته باشیم.

آینده پژوهی فرهنگی مقدمه در مقدمه به چند مفهوم به طور اختصار اشاره می کنیم: آینده پژوهی فرهنگی مفهومی است تازه، بدیع ومعنادار . در این مفهوم دو قسمت مجزا وجود دارد: 1. آینده پژوهی 2 . فرهنگ که هر دوی این مفاهیم دارای حوزه های وسیع و بحث های دامنه داری است. ما در مرحله اول به تعریف و بسط مفهوم اول، یعنی آینده پژوهی می پردازیم، در مرحله دوم به تعریف فرهنگ و جزئیات آن خواهیم پرداخت و در مرحله سوم به رابطه آینده پژوهی و فرهنگ اشاره خواهیم کرد؛ در این مرحله سعی می کنیم به مفاهیم، مبانی، رویکردها و تکنیک های آینده پژوهی فرهنگی نیز تقریظی داشته باشیم. بحث اول: آینده پژوهی انسان از زمانی که خود را شناخت و نسبت به اتفاقات اطراف خود آگاهی و توجه یافت و درباره علت آن فکر کرد؛ نسبت به فردا و فرداهای خود بیشتر نگران شد. از همین راه بود که به ابزار و وسایل روی آورد که بتواند آینده اش را پیش بینی کند. جادوگری، طالع بینی، رمالی و ... بر اساس همین احساس نیاز رونق گرفت.در این دوره بشر نسبت به آینده خویش تقریبا هیچ اراده ای نداشت و منتظر حوادث خوب و بد بود ؛گروهی به فکر ساختن آینده به جای پیش بینی آن افتادند. یعنی برخورد پیش دستانه با آینده و حوادث آن؛ از همین رهیافت، عده ای شروع به تخیل و ساختن مدینه های فاضله کردند، از غرب تا شرق، از زندگی در زیر اقیانوس ها، تا گام نهادن در ماه با فضاپیماهای غول پیکر. اما این پایان داستان نبود؛ این گروه به توسعه تکنیک های خود ادامه دادند و این مفهوم را گسترش و در علمی نظام مند به نام “آینده پژوهی” گردآوری کرده و آینده پژوهی را نیز چنین تعریف کردند: “علم و هنر کشف و خلق دنیای مطلوب فردا.” در این تعریف چند واژه و مفهوم مهم وجود دارد. علم و هنر: علم چون دارای روش و متد علمی است و دارای مفاهیم و مبانی و روش های خاص به خود می باشد و هنر، به خاص اینکه ابزار قدرتمند سازی و کمک به تصمیم های بهتر یا به عبارت دقیق تر ابزار “سیاست پژوهی” و سیاستسازی است، که البته بنا به تعریف منطق و تقسیمبندی آن، دو نوع علم داریم:1 . عالی (منطق)2 . اصالی (فلسفه) که آینده پژوهی نوع عالی است اما به هر حال علم است، مثل علم منطق. کشف: این واژه اشاره به معانی و روش های خاص آینده پژوهی مثل روش دیدبانی، یا دلفی و یا به رویکرد خاص آینده پژوهی مثل رویکرد تجویزی دارد و مفهومش نیز پیش یابی و پیشبینی حوادث آینده می باشد. خلق: خلق یعنی چیزی را پدید آوردن و ایجاد کردن، بی آنکه سابقه قبلی داشته باشد. این واژه نیز اشاره به روش های خاص آینده پژوهی مثل چشم انداز سازی و یا به رویکردهای خاص آینده پژوهی مثل رویکرد هنجاری اشاره دارد. آینده پژوهی دارای سه رویکرد اساسی است: 1- رویکرد تجویزی (آینده هایی که می تواند اتفاق بیفتد) 2- رویکرد هنجاری (آینده هایی که باید اتفاق بیفتد) 3- رویکرد تصویر پرداز (رویکردی که به تصویرسازی یا چشم انداز سازی یا visiosnary( ) اشاره دارد) در حوزه مطالعات آینده پژوهی ما با چند نوع آینده کار داریم: 1- آینده های ممکن (هر آینده ممکن) 2- آینده های محتمل (آینده هایی که احتمال وقوع دارند) 3- آینده های مطلوب (آینده هایی که با احتمال بیشتری همراه است و نسبت به آینده های دیگر، ترجیح دارد) 4- آینده های آرمانی (آینده هایی که نسبت به آیندههای دیگر دارای محوریت می باشد، مثل مهدویت برای شیعه) علم آینده پژوهی دارای روش های مختلفی میباشد که هر کدام در فرآیند تصمیم گیری بسیار مهم و حساس می باشند. فرهنگ فرهنگ در کل به “روش زندگی افراد یک جامعه” تعریف می شود (تقریبا63 % تعریف های فرهنگ به این موضوع اختصاص دارد) که هسته مرکزی آن جهان بینی افراد است. انسان ها با تمام نقش های مثبت و منفی که در طول تاریخ عهده دار شده اند، بنده بی چون و چرای جهان بینی های جمعی (فرهنگ) مسلط زمان خود بوده اند. ما در فرهنگ تقریبا با این سه سطح سر و کار داریم یعنی اگر بخواهیم تغییری در فرهنگ به وجود آید یعنی سطح اول آن بخواهد تغییر کند (زبان، رفتار، پوشش، عادات) باید هسته مرکزی آن یعنی ارزش و باورها (جهان بینی) تغییر کند. وقتی چیستی فرهنگ مشخص شد، باید مشخص کنیم که آیا اصولافرهنگ و امور فرهنگی قابل برنامه ریزی است یا خیر؟ الف) به دلیل کیفی بودن آن نمی توان برنامه ریزی کرد. زیرا برنامه ریزی مستلزم پرداختن به کمیت هاست و کاربرد روش های کمی در این امر، اساسا معنی فرهنگ را خدشه دار می کند. ب) گروه دوم به خلاف گروه اول، برنامه ریزی را در مورد فرهنگ عملی می دانند. از چهره های شاخص این گروه، “لرد کلوین” است. به نظر “لرد”، هرچه قابل درک باشد قابل اندازه گیری نیز هست. دین مبین اسلام هم که الهام بخش همه شئون زندگی ماست، عملااز مروجین اندیشه اخیر محسوب می شود؛ زیرا اگر به فلسفه بعثت انبیاء و نزول کتب آسمانی دقت کنیم در می یابیم که هدف اصلی از بعث انبیاء رشد و تعالی انسان ها و بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی آن هاست. رابطه آینده پژوهی و فرهنگ: در تعریف آینده پژوهی گفته شد “علم و هنر کشف، و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا” بنابراین شاید بتوان آینده پژوهی فرهنگی را چنین تعریف کرد “علم و هنر کشف، و شکل بخشیدن به فرهنگ مطلوب فردا” در این تعریف اجمالی تقریبا سیر آینده پژوهی فرهنگی بیان شده است آینده پژوهی فرهنگی در قالب یک روش نظام مند و ساختار پذیر قابل بررسی و ارزیابی می باشد چنانکه از تعریف برمی آید ما باید تغییرات احتمالی در هر سه سطح فرهنگ را بررسی کنیم. و از آن به نتیجه برسیم واضح تر اینکه روندهای موجود در فرهنگ که نیروهای مسلط تغییر هستند را شناسایی کنیم، این تغییرات ممکن است به خاطر پیشرفت های تکنولوژی حاصل شده باشد و یا اینکه عوامل دیگری مثل نیاز، این تغییرات را به وجود آورده و یا کسانی هوشمندانه دست به تغییر در سطح فرهنگ زده باشند. بعد از روندیابی و تنظیم دورنمای فرهنگی کشور و یا جهان در صورت رضایت بخش بودن علائم و روندها، ما باید پیشدستانه شروع به حفظ و ارتقای فرهنگ ملی بکنیم و با مهندسی هوشمندانه چشم اندازهای هنجاری و تجویزی و آینده های آرمانی آینده فرهنگی خودمان را بسازیم و در صورت عدم رضایت از روندهای موجود، آنتی تزهای مناسب را طراحی و اجرا کنیم. به نظر می رسد تکنیک های موجود در آینده پژوهی قابل استفاده در آینده پژوهی، فرهنگی نیز باشد. اما باید با استفاده از تجارب آینده پژوهان مطرح کشور این روش ها را در فرهنگ بومی کنیم. □ .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه