آيا جايگاه هر آيه و سوره اي در قرآن را خود پيامبر )ص( معين کرده است؟ و چرا قرآن مطابق ترتيب نزول مرتب نشده است؟ نام‏هاى سوره‏ها را چه كسى و بر چه مبنايى انتخاب كرده است؟

در باب توقيفى بودن يا نبودن آيات و سوره‏ها، بين مفسران اتفاق نظرى وجود ندارد. برخى از مفسران همانند سيوطى (الاتقان، ج 1، ص 62. ) ، آلوسى (تفسير روح المعانى، ج 1، ص 26. ) ، و طبرسى (تفسير مجمع البيان، ج 1، ص 15. ) اين ترتيب را توقيفى، يعنى از جانب خدا و رسول مى‏دانند؛ اما علامه طباطبايى )ره( مطابق تحقيق مفصلى كه انجام داده (ترجمه‏ى تفسير الميزان، ج 12، صص 156 - 191. ) ، معتقد است كه نه ترتيب آيات توقيفى است و نه ترتيب سوره‏ها.خلاصه‏ى تحقيق ايشان به اين قرار است كه با بررسى احاديث و روايات مربوط به جمع آورى قرآن معلوم مى‏شود كه قرآن: بار اول در زمان ابوبكر به طور كامل جمع آورى شد. اين جمع آورى زير نظر زيد بن ثابت و با همكارى تعداد زيادى از صحابه انجام شد. با توجه به اختلاف نظرهايى كه بين صحابه در مورد جاى آيات پيش مى‏آمد، مى‏توان احتمال داد، ترتيبى كه صحابه مطابق آن قرآن را جمع كردند، دقيقا مطابق با ترتيبى نبوده است كه خود پيامبر )ص( قرار داده بود. البته نه به اين معنا كه آن‏ها با نظر پيامبر اكرم )ص( مخالفت كنند؛ بلكه به اين معنا كه در بسيارى از موارد نمى‏دانستند كه پيامبر واقعا چه ترتيبى را رعايت كرده است. علامه طباطبايى )ره( در مورد برخى از آيات به اين نتيجه مى‏رسد كه: »پس معلوم مى‏شود اين گونه آيات كه در سوره‏هاى غير مناسبى قرار گرفته‏اند و ترتيب نزول آن‏ها رعايت نشده است، به اجتهاد صحابه، در آن مواضع قرار گرفته‏اند.بار دوم در زمان عثمان كه اختلاف قرائت‏ها فراوان شده بود، به دستور عثمان و بر اساس نسخه‏اى كه در زمان ابوبكر گردآورى شده بود و با نظر خواهى مجدد از صحابه، نسخه‏ى ديگرى مجددا از قرآن كريم تهيه و به تمامى بلاد اسلامى ارسال شد كه به »مصحف عثمانى« شهرت دارد و همان است كه اينك در اختيار ماست.علامه‏ى طباطبايى )ره( در مقابل مفسران طرفدار توقيفى بودن، چنين پاسخ مى‏دهد: نه تنها اخبار متواترى بر اين مطلب نداريم، بلكه حتى در خبر واحد هم اثرى از اين حرف به چشم نمى‏خورد. در مورد اين مطلب هم كه در برخى روايات آمده است: »پيامبر اكرم )ص( فلان آيه را در فلان سوره قرار داد«، چنين مى‏فرمايد: اولا در مورد همه‏ى آيات چنين رواياتى نداريم؛ ثانيا به فرض كه خود پيامبر محل همه‏ى آيات را در زمان خود معلوم كرده باشد، باز هم صحابه جاى بسيارى از آيات را نمى‏دانستند و به همين خاطر بود كه اختلاف نظر پيش مى‏آمد و هر يك به اجتهاد خود عمل مى‏كرد. البته از مجموع روايات مذكور بر مى‏آيد كه آنچه اكنون به نام قرآن در دست ماست، همه، كلام الهى است و چيزى بر آن افزوده يا از آن كاسته نشده است؛ اما اين بدان معنى نيست كه ترتيب قرآن موجود نيز همان ترتيبى باشد كه خود پيامبر )ص( مشخص كرده است (توجه شود كه در اين جا دو مطلب هست. يك مطلب اين است كه آيا پيامبر )ص( جاى هر آيه‏اى را در هر سوره‏اى مشخص مى‏كرد. ظاهرا چنين چيزى قطعى است و در اين مسأله اختلافى نيست. بحث بر سر اين است كه آيا قرآن موجود و كنونى نيز مطابق همان ترتيب مرتب شده است و يا چون صحابه در مواردى در تشخيص نظر پيامبر )ص( اختلاف داشته‏اند، لذا ممكن است اشتباه كرده باشند و دقيقا ترتيب مورد نظر پيامبر )ص( را - كه در قرآنى كه حضرت على )ع( گردآورى كرد، رعايت شده بود - رعايت نكرده باشند. .)از جمله ادله‏اى كه علامه طباطبايى )ره( در نفى ادعاى مذكور مى‏آورد، »يكى اين است كه: ترتيب سوره‏هاى قرآنى حتى در گردآورى اول )زمان ابوبكر( و دوم )زمان عثمان( نيز متفاوت بوده است؛ مثلا در زمان عثمان، سوره‏هاى انفال و برائت بين سوره‏هاى اعراف و يونس قرار داده شد؛ در حالى كه در گردآورى اول، بعد از آن دو قرار داشتند. ديگر اين كه: رواياتى هست كه ترتيب مصحف‏هاى ساير اصحاب با ترتيب مصحفى كه در گردآورى اول و دوم تدوين شد، مغايرت داشته است؛ مثلا در روايتى آمده است (سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 62 به نقل از ابن‏فارس.) البته در »تاريخ يعقوبى«، ترتيب ديگرى براى مصحف آن حضرت ذكر شده است )ج 2، ص 135). كه مصحف حضرت على )ع( بر طبق ترتيب نزول بوده است.« (ترجمه‏ى تفسير الميزان، ج 12، صص 183 - 184. .)ضمنا علامه طباطبايى )ره( در موارد متعددى، درباره‏ى اين حديث كه »قرآن گردآورى شده توسط حضرت على )ع( با قرآنى كه صحابه جمع آورى كردند، تفاوت داشت« چنين توضيح مى‏دهد كه اين تفاوت، تنها از حيث ترتيب آيات و سوره‏ها بوده است و تأكيد مى‏كند كه اين جابه‏جايى، لطمه‏اى به استحكام قرآن نمى‏زند؛ و گرنه حضرت على )ع( در اين مورد سكوت نمى‏كرد و نيز در آن صورت، ائمه )ع( نيز ديگر تأكيد نمى‏كردند كه همين قرآن موجود، كلام خداست و شيعيان از همين استفاده كنند در مورد نام‏هاى سوره‏ها نيز بايد گفت، برخى از اين‏ها توسط خود پيامبر )ص( به كار رفته است؛ اما اكثر آن‏ها در زمان‏هاى بعد متداول شده‏اند؛ چنان كه به تعبير آيت الله جوادى آملى، »اسم‏هاى كنونى سوره‏ها، عمدتا از آن تخفيف‏هايى است كه در أعلام بالغلبه معمول است (مقصود از عبارت »تخفيف‏هايى كه در أعلام بالغلبه معمول است« اين است كه انسان‏ها عادت دارند وقتى اسم چيزى طولانى باشد، هنگام سخن گفتن از آن، به جاى اين كه اسم آن را به طور كامل ذكر كنند، تنها يك جزء مهم از آن عبارت را ذكر مى‏كنند؛ مثلا به سيد محمد جلال الدين مى‏گويند »جلال«؛ يا به كتاب »الحكمة المتعالية فى أسفار العقلية الأربعه« مى‏گويند كتاب »أسفار«؛ و تدريجا اين اسم مختصر جانشين آن اسم مفصل مى‏شود.) در مورد اغلب سوره‏هاى قرآن نيز، مطابق بيان آيت الله جوادى آملى جريان از همين قرار است. و در كتاب‏هاى تفسيرى مربوط به حدود ده قرن پيش، همانند تلخيص البيان شريف و لطائف المعارف قشيرى، معمولا همه‏ى آن اسم به طور كامل ذكر شده است. مثلا سوره‏هايى كه امروزه به نام سوره‏هاى انعام و بقره معروف است، در اين كتاب‏ها چنين تعبير شده‏اند: فى تفسير السورة التى تذكر فيها الأنعام يا فى تفسير السورة التى تذكر فيها البقره و....« (جوادى آملى، تفسير موضوعى قرآن مجيد، ج 2، ص 332. .) .

راسخون

مرجع:

ایجاد شده در سه روز پیش

لینک کوتاه