آيا شرور را هم خدا آفريده است؟ وجود شر در عالم چگونه با عدالت و قدرت مطلق خدا سازگار است؟

مسئله شر از ديرباز جزء يکي از مهم ترين دغدغه ها و سوال هاي بشر بوده است. انسان هاي باستان که مقيد به ديني نبوده اند و از اساطير زمان خويش پيروي مي کرده اند، براي فرار از شرور به خدايان اسطوره اي، که بخشي از فرهنگ اجتماعي آن ها بود، پناه برده و از آن ها درخواست کمک مي کردند. و در اين بستر بود که ديدگاه هاي دوئاليستي و ثنوي گرايي پديد آمد و امور خير به خداي خير و امور شر به خداي شر نسبت داده شد. اما انسان هايي که ديندار بوده اند با اين مسئله به عنوان شبهه برخورد مي کردند و اين مسئله به عنوان شبهه در طول تاريخ الهيات و کلام ـ کلام اسلامي، مسيحي و.... همواره مورد بحث بوده است. اما اين مسئله در فرهنگ و فلسفه مغرب زمين، در عبور از گذرگاه رنسانس، اصلاحات ديني و روشن فکري و تکامل همه جانبه دارويني رشد کرده و به مبحثي اساسي تبديل شدکه امروزه در فلسفه دين، از طرف فيلسوفان ملحد به عنوان برهاني بر الحاد يا همان «نبود خدا» مطرح مي شود. به اين صورت که ـ به عنوان مثال آن چه توسط جي. ال. مکي مطرح شده ـ وجود شرور با يکي از اوصاف سه گانه خداوند ـ علم مطلق، قدرت مطلق، عدالت مطلق ـ سازگار نيست. براي اين مسئله، پاسخ هاي زيادي از طرف فيلسوفان و متکلمان و مکاتب مختلف داده شده است که در هر يک از اين ها جهتي از مسئله مورد توجه قرار گرفته است لذا مي توان به نوعي آن ها را جمع کرد. يکي از پاسخ هايي که داده شده است اين است که «شر امري عدمي است، در اين راه حل، که انتساب آن به افلاطون مشهور است، پس از تحليل ماهيت اموري که آن ها را شر مي دانيم روشن مي شود که شرور اموري عدمي اند و حقيقت آن ها چيزي جز نبود برخي امور وجودي نيست. في المثل، پس از تحليل پديده «کوري» يا «مرگ»، آشکار مي شود که اين دو صرفا عبارتنداز «عدم بينايي» و «عدم حيات». مهم ترين نتيجه اين تحليل آن است؛ که شرور، به دليل ماهيت عدمي خود، بي نياز از علت فاعلي مستقل اند و از اين رو، جايي براي پرسش هايي نظير «مبدأ شرور چيست؟» و «آيا مبدأ شرور همان مبدأ خيرات است؟» باقي نمي ماند؛ در جهان يک مبدأ فاعلي واحد وجود دارد که موجودات را آفريده است و شر، چيزي جز عدم برخي امور وجودي در پاره اي از موقعيت هاي زماني و مکاني نيست. روشن است که در صورت موفق بودن اين راه حل، ديگر لزومي براي پذيرش ديدگاه هاي دوئاليستي (ثنوي گرا) و قبول مبدأ مستقلي براي شرور نخواهد بود.» افلوطين، آگوستين در تحليل ماهيت شرور بر اين نظريه تکيه زده اند و فيلسوفان مسلمان نيز اين تئوري را پذيرفته اند و بخشي از پاسخ فلسفه اسلامي به مسئله شر بر اساس همين ديدگاه مي باشد. ملاصدرا و علامه طباطبائي نيز اين نظريه را در تحليل مسئله شر به کار برده اند. علامه طباطبايي در کتاب فلسفي نهايه الحکمه «خير» را به «کمال وجودي» تعريف مي کند و شر را در مقابل با خير قرار مي دهد، بنابراين «شر» را «عدم کمال» معرفي مي کند و براي اين ادعا، دلايلي را اقامه مي کند. نکته اي که بايد توجه شود اين است که طبق نظر علامه، شرور امري عدمي هستند اما مطلق نيستي و عدم نمي باشند يعني علامه رابطه بين خير و شر را، رابطه عدم و ملکه مي داند. شايد با چند مثال اين مطلب را بيش تر بفهميم: امور خير مانند: دانش، قدرت، ثروت و تمکن مالي، طبيعت زيبا و سرسبز، سلامت جسمي انسان. امور شر مانند: جهل، عجز، ضعف، فقر و تنگ دستي، زلزله و سيل، بيماري. اگر به اين دو دسته از مثال ها توجه کنيم به اين نکته مي رسيم که چيز با ارزشي که مايه آرامش و لذت انسان مي شود در مثال هاي خير وجود دارد. و زماني که انسان با اين مثال ها رو برو مي شود، حالت «خوشي» به او دست مي دهد، احساس لذت مي کند و تجربه خوبي را سپري مي کند. اما اين چيز با ارزش در مثال هاي شر وجود ندارد لذا انسان وقتي با اين قبيل امور مواجه مي شود از آن حالت خوش، سرور و لذت، و تجربه خوب خبري نيست و اگر حالت لذت و سرور در انسان نباشد باعث غم و اندوه خواهد بود که موجب خواهد شد انسان از نظر رواني به هم بريزد، مضطرب شود و در تجربه بدي به سر ببرد و از اين لحظات زندگي خاطره بدي داشته باشد. بنابراين امور خير مشتمل بر کمال وجودي هستند، در حالي که در امور شر از کمال وجودي خبري نيست و لذا اموري عدمي هستند. لازم به ذکر است که اين پاسخ يکي از پاسخ هاي مطرح مي باشد و نکات ديگري نيز در اين زمينه وجود دارد از جمله اين که شرور موجود در عالم جهت تربيت نفس انساني است، طبق حکمت خداوند سختي ها، نگراني ها، غم و اندوه، شکست ها و نرسيدن ها، و.... در اين جهان مادي که مقدمه اي کوتاه براي زندگي ابدي در دنياي ديگراست، تعبيه گشته است تا روح انسان در اين کوره آتشين پخته شود و و از نا خالصي‌ها تهي گشته به كمال حقيقي خود نزديك گردد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه