اصولاً اشخاص والا مرتبه و مشهور، داراى اسامى، القاب و کنیه هاى مختلفى هستند که هر یک اشاره به بعدى از ابعاد شخصیتى و وجودى آنان دارد. در اینجا به تبیین و توضیح بعضى از این عناوین مى پردازیم. T}الف. قائم {T یکى از مهم ترین و مشهورترین القاب حضرت مهدى(عج) «قائم» (قیام کننده و به پا خیزنده) است. این عنوان رسا و گویا، در بعضى از روایات مربوط به آن حضرت آمده و اشاره به قیام، مبارزه و جهاد بزرگ او و آمادگى استقامت وى دارد.

اصولاً اشخاص والا مرتبه و مشهور، داراى اسامى، القاب و کنیه هاى مختلفى هستند که هر یک اشاره به بعدى از ابعاد شخصیتى و وجودى آنان دارد. در اینجا به تبیین و توضیح بعضى از این عناوین مى پردازیم. الف. قائم یکى از مهم ترین و مشهورترین القاب حضرت مهدى(عج) «قائم» (قیام کننده و به پا خیزنده) است. این عنوان رسا و گویا، در بعضى از روایات مربوط به آن حضرت آمده و اشاره به قیام، مبارزه و جهاد بزرگ او و آمادگى استقامت وى دارد. روایات متعددى راجع به این لقب وارد شده است ؛ از جمله : امام صادق«ع» فرمود : «اذا توالت ثلاثة اسماء : محمد و على و الحسن، فالرابع القائم»؛ کمال الدین، ج 2، ص 333، ص 334. «هنگامى که سه اسم محمد و على و حسن دنبال هم آمدند، پس چهارمین آنان قائم است». امام جواد«ع» نیز مى فرماید : «اِنّ القائم منّا هو المهدى الّذى یجب ان ینتظر فى غیبته و یطاع فى ظهوره»؛ همان، ص 377. ؛ «به راستى که قائم از ما، مهدى است که در ایام غیبت، انتظار او و در دوران ظهور، اطاعت او واجب است». از آن جهت که امام مهدى در برابر وضعیت اسفناک سیاسى، اجتماعى و اقتصادى به وجود آمده براى مردم قیام کرده، علیه ظالمان و مفسدان و زرمداران وارد عمل خواهد شد ؛ به آن حضرت قائم گفته مى شود. از طرفى در این مدت طولانى، آن حضرت آماده انقلاب جهانى و مبارزه مسلّحانه (قیام به شمشیر) بوده و همیشه در حال انتظار براى قیام به سر مى برد. امام صادق«ع» فرموده است : «سمّى القائم لقیامه بالحق»؛ ارشاد، شیخ مفید، ص 364. ؛ «قائم نامیده شده، به جهت اینکه قیام به حق خواهد کرد». امام رضا«ع» نیز فرموده است : «تمام الامر بقائم آل محمد»؛ توحید، صدوق، ص 232، ج 1. ؛ «تمام امر به دست قائم آل محمد«ص» است». از امام جواد«ع» نیز سؤال شد : چرا او را قائم مى نامند؟ امام فرمود : «لأنّه یقوم بعد موتِ ذکرِه و ارتدادِ اکثرِ القائلین بأمامته»؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 378، ح 3. ؛ «چون پس از آن قیام مى کند که از یادها رفته است و بیشتر معتقدان به امامتش برگشته اند». اما اینکه موقع سلام به امام زمان(عج) و رسیدن به نام مبارک «قائم» مى ایستیم ؛ به جهت ابراز احترام و بزرگداشت نام و یاد آن حضرت و اظهار پیوند و انتظار ظهور او است ؛ یعنى، این کار در زمان امام صادق«ع» در میان شیعیان معمول بوده ؛ حتى نقل شده است : در حضور امام رضا«ع» کلمه قائم ذکر شد، آن حضرت برخاست و دست بر سر نهاد و فرمود : «اللهم عجّل فرجه و سهّل مخرجه»؛ بحار الانوار، ج 51، ص 30.. امام صادق«ع» نیز فرموده است : «سزاوار است که وقت برده شدن نام قائم (براى احترام)، به پاخیزند و از خداوند تعجیل در فرجش را بخواهند» الزام الناصب، ج 1، ص 271.. ب. مهدى یکى از القاب مشهور امام زمان - که مسلمانان، منجى موعود را به این عنوان مى شناسند - «مهدى» است. مهدى به معناى هدایت یافته و هدایت گر است ؛ در واقع او تجلّى واقعى «هدایت و راهنمایى» انسان ها در مهم ترین برهه از تاریخ بشرى است. آن حضرت، همه انسان ها را به اوج کمال و تعالى رسانده و از غرقاب ضلالت و فساد نجات خواهد داد. در روایتى آمده است : «انّما سمّى القائِمُ مَهدِیاً لأنّه یهدى الى اَمر مضلول عنه...»؛ بحار الانوار، ج 51، ص 30. ؛ «... قائم را بدان جهت مهدى گویند که مردم را به امرى که گم کرده اند، هدایت مى کند». امام صادق«ع» نیز فرموده است : «لأنّه یهدى الى کُلِّ امر خَفى»؛ کتاب الغیبة، ص 471 ؛ الغیبة النعمانى، ص 237. ؛ «به جهت اینکه به تمامى امور پنهان هدایت مى شود». بر این اساس مهدى «من هداه الله»؛ است ؛ کسى که خدا او را هدایت کرده است. مهدى همان راه مستقیم الهى و کمال معنویت و انسانیت است. او در اوج هدایت و راهیابى قرار دارد ؛ بنابراین مى تواند همگان را به قله رستگارى و ایمان رهنمون شود ؛ چنان که پیامبر اکرم«ص» به حضرت على«ع» فرمود : «لقب مهدى بر او گذاشته شده ؛ چون او مردم را به سوى خداوند هدایت مى کند» بحار الانوار، ج 51، ص 165.. ج. اباصالح در منابع و مصادر روایى، چنین کنیه اى براى امام زمان ذکر نشده است ؛ گویا آن را خود مردم، ابداع کرده و در گرفتارى ها و مشکلات خود با آن امام زمان را به کمک طلبیده اند. در بعضى از کتاب ها، اباصالح، به عنوان یکى از کنیه هاى حضرت مهدى(عج) ذکر شده است ؛ شاید به خاطر این روایت باشد که امام صادق«ع» فرمود : «هرگاه همراه خود را در سفر گم کردى، بانگ برآور : «اى اباصالح» یا «اى صالح» ؛ خداوند رحمتش را بر تو فرود آورد ؛ راه را به ما نشان ده» من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 298 ؛ محاسن برقى، ج 2، ص 110.. باید به این حقیقت توجه کرد که در جهان هستى، همه عوامل دست اندر کار، در خدمت حضرت مهدى(عج) هستند و اگر انسان گرفتار - به خصوص در بیابان - از او یارى بطلبد ؛ به یقین خود آن حضرت یا کسانى که در خدمت او هستند، به کمکش شتافته و دستگیرى اش خواهند کرد. البته بر اساس بعضى از روایات، موکّل بیابان ها «صالح» نام دارد که مى تواند طبق دستور امام زمان عمل کند ر.ک : وسائل الشیعه، ج 8، 325 ؛ بحار الانوار، ج 73، ص 253.. در بعضى از نوشته ها دو وجه درباره «اباصالح» ذکر شده است : 1. در آیه 72 سوره انبیا (و کُلّاً جَعَلنا صالحین)، عنوان صالح به «نبى» اطلاق شده و کنیه «اباصالح» یعنى، پدر نبى و این بیانگر مقام والاى حضرت مهدى(عج) است و چون آن حضرت از هر پیغمبرى، خصوصیتى دارد و ویژگى هاى انبیا در او جمع است ؛ لذا او را پدر انبیا مى گویند. 2. در آیه «الحقنا بالصالحین»؛، مراد از صالح حضرت یوسف است. کنیه اباصالح یعنى «پدر یوسف» و این نشانگر زیبایى و نیکى فوق العاده امام مهدى است، یعنى، پدر زیبایى ها سؤال از امام مهدى(عج) در روایات، ص 47 و 48.. علامه مجلسى(ره) پس از بیان داستان نجات یافتن شخصى به نام شیخ قاسم - که با عبارت «یا اباصالح» به ساحت امام زمان متوسل شده و نجات یافته بود - مى نویسد : «از علما و مؤمنان، کسانى را که با ما رفاقت و مصاحبت دارند، ایمان و تأکید دارند که نجات دادن درماندگان و گمشدگان در دشت و صحرا و نیز تحقّق این گونه معجزات و کرامات در عالم امکان در عصر حاضر، جز از خلیفة اللَّه، امام زمان(عج)، از شخص دیگرى ساخته نیست ؛ چرا که یکى از مقامات معنوى امام عصر(عج)، علم و آگاهى به احوال مردم و نجات دادن گرفتاران و گمشدگان است... مسئله دیگر این است که از قدیم الایّام در میان عرب ها کنیه مبارک «اباصالح»، از کنیه هاى معروف ومشهور امام زمان بوده است. به همین دلیل، شاعران و خطیبان عرب، در میان سروده ها، اشعار و روضه هاى خود، آن حضرت را با این عنوان، یاد کرده و به کمک و یارى مى طلبند. گمان مى رود که ایشان، این اعتقاد را از حدیث «اربعمائه» (اصول چهارصدگانه) امیرمؤمنان«ع» به دست آورده باشد بحار الانوار، ج 53، ص 300.. د. بقیة اللَّه «بقیة اللَّه» به معناى باقى ماندن چیزى یا کسى، از ناحیه خداوند براى مردم است. به تعبیر دیگر، هر موجود نافع که از طرف خداوند براى بشر باقى مانده و مایه خیر و سعادت او گردد، «بقیة اللَّه» محسوب مى شود و از آنجا که مهدى موعود(عج)، آخرین پیشوا و بزرگ ترین رهبر انقلابى پس از قیام پیامبر اکرم«ص» است، یکى از روشن ترین مصادیق «بقیة اللَّه» مى باشد و از همه به این لقب شایسته تر است تفسیر نمونه، ج 9، ص 204.. به ویژه آن که امام مهدى(عج) تنها باقى مانده پس از پیامبران و امامان است ؛ از این رو در روایات متعددى به آن حضرت، لقب «بقیة اللَّه» داده شده است. از جمله در روایتى آمده است : «چون مهدى خروج کند، پشت به کعبه مى ایستد. با او 313 مرد جمع مى شود و نخستین چیزى که تکلم مى فرماید، این آیه است : «بقیة الله خیرلکم ان کنتم مؤمنین»؛. پس مى گوید : «منم بقیة اللَّه و حجت و خلیفه او در میان شما». سپس هیچ کس بر او سلام نمى کند، مگر اینکه مى گوید : «السلام علیکم یا بقیة اللَّه فى ارضه»؛ منتهى الآمال، ج 2، ص 757.. بقیة اللَّه ؛ یعنى کسى که در وجود او، همه مواریث انبیا و ائمه«ع» هست. در واقع وجه اختصاصى حضرت ولى عصر(عج) به این است که «بقیة اللَّه» مى باشد. مطابق روایتى که از خود ائمه«ع» رسیده، در وجود مبارک امام زمان(عج) تمام مظاهر علم، قدرت و حکمت الهى یک جا جمع شده است. ظهور ایشان و غلبه بر سراسر جهان، بزرگ ترین مظهر قدرت الهى است که به دست هیچ یک از ائمه«ع» واقع نشده است. روایت شده است : وقتى احمد بن اسحاق بن سعد اشعرى به محضر امام حسن عسکرى«ع» شرفیاب شد، درباره جانشین آن حضرت سؤال کرد. امام کودکى خردسال را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید : آیا نشانه اى هست تا قلبم اطمینان یابد؟ آن کودک زبان گشود و به زبان عربى فصیح فرمود : «انا بقیة الله فى ارضه و المنتقم من اعدائه فلا تطلب اثراً بعد عین یا احمد بن اسحاق»؛ ؛ «من بقیة اللَّه بر روى زمین و منتقم از دشمنان او هستم، اى احمد اسحاق! بعد از دیدن این (کرامت) نشانه اى طلب نکن» کمال الدین، ج 2، ص 384، ح 1.. سلام مخصوص به آن حضرت نیز چنین است: «السلام علیک یا بقیة اللّه فى ارضه»؛ همان، ص 653.. ه. حجّة اللَّه حضرت مهدى(عج) آخرین حجّت الهى است ؛ از این رو به آن حضرت حجة اللَّه و حجة بن الحسن العسکرى گفته مى شود. البته پیامبران و اوصیاى آنان، همگى «حجّت»اند ؛ زیرا خداوند به وجود ایشان بر بندگان خود احتجاج مى کند. بر اساس روایات فراوانى، هرگز زمین خالى از حجت نیست : «لو بقیت بغیر امام لساخت»؛ علل الشرایع، ج 1، ص 198. ؛ «اگر زمین خالى از حجت باشد، اهلش را فرو مى برد». حجّت همچنین به معناى پیروزى و سلطنت خدا بر خلق است و آن حضرت بر عالم مسلّط و پیروز مى شود و حکم خدا را اجرا مى کند. نقش نگین امام مهدى(عج) نیز «انا حجة اللَّه» است منتهى الآمال، ج 2، ص 287.. داوود بن قاسم مى گوید : از امام دهم شنیدم که مى فرمود : جانشین من پسرم حسن است ؛ شما نسبت به جانشین پس از جانشین من چه حالى خواهید داشت؟ عرض کردم : خداوند مرا فدایت کند، چرا؟ فرمود : براى آنکه شخص او را نمى تواند ببیند و ذکر او به نام مخصوصش روا نیست. عرض کردم : پس چطور او را یاد کنیم؟ فرمود : بگویید : «الحجّة من آل محمد»؛ کافى، ج 1، ص 328، ح 13 ؛ کتاب الغیبة، ص 202، ح 169.. و. صاحب الزمان حضرت ولى اللَّه الاعظم، صاحب الزمان(عج) است ؛ به این معنا که امام زمان خویش است. از آنجا که هیچ گاه زمین از حجت خالى نیست. در هر زمان یک نفر از اولیاى الهى، امام زمان خود و حجّت الهى و خلیفه الهى در روى زمین است. بنابراین «صاحب الزمان» به معناى امام زمان و حجت خدا در روى زمین است و این امام، صاحب الامر به معناى پیشوایى است که اطاعتش بر همگان واجب است و اولوالامرى است که در قرآن، اطاعتش همانند اطاعت خدا و رسول خدا واجب شده است : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرسول وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»؛ نساء (4)، آیه 59. ؛ «اى اهل ایمان، از خدا و از پیامبر و صاحبان امرتان اطاعت نمایید» طبیعى است که امام زمان و صاحب زمان و صاحب امر - به این معنا که حجت خدا بر روى زمین است - بر زمان و مکان و تمام موجودات امکانى احاطه دارد و این احاطه و تسلّط، به اذن و اجازه الهى است. بر این اساس، از خصایص و مختصات حضرت ولى عصر(عج)، لقب مبارک «صاحب الزمان»، به معناى صاحب اختیار و مدبر این زمان است. از بعضى روایات استفاده مى شود که آن حضرت، از آغاز زندگى بدین لقب، خوانده مى شد. حسین بن حسن علوى مى گوید : «دَخلتُ على ابن محمد بسرَّ من رأى فهنّیه سیّدنا صاحب الزمان(عج) لما ولد»؛ بحار الانوار، ج 53، ص 324 (به نقل از : شمس ولایت، ص 56. ؛ «در سامرا وارد بر حضرت عسکرى شدم و او را در ولادت آقایمان، صاحب الزمان تهنیت و شادباش گفتم». در روایت اسماعیل نوبختى آمده است : حضرت عسکرى خطاب به فرزند خود فرمود : «بشارت باد تو را که تو صاحب الزمانى...». ز. خاتم الاوصیاء از خصایص حضرت مهدى(عج)، لقب زیبا و پر افتخار «خاتم الاوصیاء» است که او خاتم همه اولیا و اوصیاى الهى است ؛ زیرا او آخرین امام و پیشواى بعد از پیامبر اکرم است و به تعبیرى، آخرین وصى از اوصیاى همه پیامبران الهى است. این لقب مبارک، به لسان پدر بزرگوارش جارى شده و او را بدین لقب خوانده است ؛ چنان که در روایت اسماعیل نوبختى آمده است : بر حضرت عسکرى وارد شدم (در همان کسالت و ناراحتى که از دنیا رفت)... پس فرزند حضرت، او را وضو داد ؛ امام عسکرى به وى فرمود : «البشر یا بنىّ فانت صاحب الزمان و انت المهدى و انت حجّة الله فى ارضه و انت ولدى و وصیى... و انت خاتم الاوصیاء الائمه الطاهرین...»؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 509 . ؛ «بشارت باد تو را اى فرزند عزیزم ؛ زیرا تو صاحب الزمانى و تویى مهدى و تویى حجت خدا در زمین و تویى فرزند و وصى من و تویى خاتم اوصیاء (یعنى)، ائمه طاهرین...». ابونصر ظریف (خادم دودمان رسالت) مى گوید : من روزهاى اول ولادت حضرت مهدى(عج)، به خدمتشان رسیدم. به من نگاهى کرد و فرمود : آیا مرا مى شناسى؟ گفتم : تو آقاى من و فرزند آقا و مولاى منى. فرمود : نه این مقدار نخواستم ؛ عرض کردم : پس چه؟ فرمود : «انا خاتم الاوصیاء بى یدفع الله البلاء عن اهلى و شیعتى»؛ کتاب الغیبة، ص 246. ؛ «من خاتم اوصیا هستم ؛ به وجود من، بلا از شیعیان و خاندان من دفع مى شود». ابن عربى در فتوحات مکیه مى گوید : از آنجا که احکام شریعت محمدى«ص» با احکام دیگر شرایع و انبیا فرق دارد... و با آمدن او شریعت ختم شده است، آن حضرت این استحقاق را دارد که ولایت خاصّه اش نیز ختم داشته باشد که این (خاتم اوصیا)، نامش مطابق نام حضرت (محمد«ص») و اخلاقش در بر گیرنده اخلاق آن حضرت باشد. او همان کسى است که مهدى نام دارد. معروف و منتظر است و از عترت و سلاله پیامبر است...» فتوحات مکیه، ج 12، ص 127 و 128.. (مهدویت1، رحیم کارگر، کد: 13/500027) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه