انفاق چیست؟ زکات چیست؟ شرایط آن میباشد؟

الف )زکات اصل کلمه «زکاة» به معناى رشد و نموّى است که از برکت الهى در چیزهاى دنیوى و اخروى حاصل می‌شود. کلمه «زکات» به سهم الهى که انسان مؤمن از مال خود خارج می‌کند و به فقرا می‌دهد، اطلاق می‌شود. به این دلیل است که در پرداخت آن، امید رشد و افزایش مال همراه با خیرات و برکات دارد، یا موجب تزکیه و پاکى روح پرداخت کننده می‌شود و یا از هر دو جنبه است؛ زیرا هر دو فایده در پرداخت زکات وجود دارد. بنابراین، «زکات» در لغت، به دو معنا آمده است: یکى رشد و نموّ و دیگرى پاکى.بر اساس معنای لغوی و عام، هر چیزى زکاتى دارد. امام على(ع) می‌فرماید: «زکات بدن؛ جهاد و روزه گرفتن است. زکات جاه و مقام؛ بذل و بخشش، زکات جمال و زیبایى؛ عفت و عصمت خواهد بود. زکات سلطه و قدرت؛ نجات افراد اندوهگین، زکات شجاعت؛ جهاد فى سبیل اللّه است. زکات صحت و سلامتى؛ کوشش در اطاعت پروردگار و زکات پیروزى؛ احسان خواهد بود. زکات علم آن است که آن‌را نشر دهى و خود را به انجام آن وادار کنى ... زکات قدرت؛ انصاف است...».در معنایی وسیع و عام، زکات هم شامل زکات واجب فقهی که در کتاب های فقهی آمده و احکام و شرایط خاصی دارد می شود و هم شامل انفاقات مستحب و کمک های مالی غیرواجب و صدقاتی که انسان به فقرا و نیازمندان پرداخت می کند و حتی هر نوع کار خیر می شود در قرآن کریم استعمال زکات یکسان نیست. برخی موارد مراد از زکات، مطلق پرداخت های مالی اعم از واجب و مستحب و انفاقات و صدقات و گاهی قرائنی در کار است که دلالت دارد مراد از آن خصوص زکات واجب با شرایط و احکام خاص آن است. ب ) زکات واجب1. در متون اسلامی اقلام کشاورزی که زکات به آنها تعلّق می گیرد ، گندم ، جو ، خرما و کشمش است. البته باید توجّه داشت که به صرف کاشت و برداشت این اقلام ، زکات بر کسی واجب نمی شود. زکات زمانی بر برداشت کننده ی این موارد واجب می شود که به حدّ نصاب برسند.اگر مقدار برداشتی کسی از این اقلام ، بیش از 847 کیلوگرم شد زکات بر او واجب می شود. اگر مزارع کشت این اقلام با آب باران یا از نهرها آبیاری شوند زکات آنها یک دهم محصول برداشتی خواهد بود؛ امّا اگر توسّط وسائلی مانند موتور آب یا دلو و امثال آن آبیاری شوند زکات آنها یک بیستم است.با توجّه به این مطلب شاید بتوان گفت: آنچه به عنوان زکات این محصولات کشاورزی از انسانها اخذ می شود ، اساساً دسترنج او نیست ، تا بگوییم چیزی از او گرفته می شود ؛ بلکه محصولی است که از کار مشترک انسان و طبیعت فراهم آمده است . کشاورز شخمی زده و تخمی پاشیده و ابیاری و فعالیتهای مراقبتی دیگری هم کرده است. اما بقیه کارها که بسیار اساسی است به دست طبیعت بوده که به فرمان ربّ العالمین عمل کرده و محصولی را بار آورده است. چه زیبا فرموده است قرآن:« أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ (63) أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ (64) لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ . ـــــــــ آیا آنچه را که مى کارید ملاحظه کرده اید؟ آیا شما آن را مى رویانید یا ما رویاننده ایم؟ اگر مى خواستیم قطعا آن را خاشاک مى کردیم پس در شگفت مى شدید.»(سوره ی واقعه)البته این زکات هم برای مستمندان و قشر محروم جامعه است تا از این ثروت خداداد بهره ای نصیبشان بشود.2. سه مورد دیگر که دارای زکات هستند عبارتند از: گاو ، شتر و گوسفند. البته زکات داشتن این سه مورد به شرطی است که در طول یک سال کار نکرده و در تمام مدّت یک سال ، تنها از علف بیابان استفاده کنند و انسان به آنها علف چیده شده ندهد. 3 . دو مورد دیگر وجوب زکات ، طلا و نقره اند که ثروتمندان معمولاً آن دو را بیشتر از کشاورزان و اقشار محروم در اختیار دارند. پس چنین نیست که زکات فقط مختصّ به کشاورزان یا دامداران باشد ؛ بلکه ثروتمندان نیز مشمول حکم زکات می شوند.4 . موارد مصرف زکاتحال باید دید این زکاتها کجا و برای چه کسانی مصرف می شود، مصارف زکات عبارتند از:فقیر ، مسکین ، متولّی جمع آوری زکات از جانب امام یا نائب امام ـ به عنوان مزد کارش ـ ، کفّاری که اگر به آنها کمک مالی شود مسلمان می شوند ، خرید برده و آزاد نمودن آنها ، بدهکارانی که از پرداخت قرض خود عاجزند ، فی سبیل الله یعنی کارهایی که در آنها می توان قصد قربت نمود مثل ساخت مساجد ، مدارس ، ساخت جاده ، پل و ...با اندک تأمّلی در موارد مصرف زکات معلوم می شود که حکم زکات ، برای قرار دادن امکانات رفاهی در اختیار محرومان است نه برای تضعیف آنها. اگر منصفانه قضاوت شود معلوم می شود که اکثر موارد مصرف زکات ، مربوط به مناطق فقیر نشین است. لذا هر چه از کشاورز و دامدار گرفته می شود در درجه ی اوّل خرج منطقه ی خود او می شود.افزون بر آن ، زکات گرفته شده از ثروتمندان نیز به مناطق محروم آنها سوق داده می شود چرا که در مناطق ثروتمند مورد مصرف چندانی برای زکات وجود ندارد. چون طبق حکم شرع اگر در منطقه ی اخذ زکات ، مورد مصرفی یافت نشد ، زکات در جاهای مناسب دیگر مصرف می شود تا محرومیّتهای آن مناطق نیز برطرف گردد. بنا بر این ، زکات نه تنها فشاری بر گرده ی محرومان نیست بلکه بر عکس ، اگر درست اجرا گردد عاملی است برای ایجاد توازن اقتصادی و رفاهی. ج ) زکات در روایات در روایات دامنه زکات توسعه فراوانی داده شده و برای هر چیزی زکات بیان شده است به چند نمونه اشاره می شود: « زکات القدره الانصاف؛ زکات قدرت، انصاف داشتن است». «زکاه الجمال العفاف؛ زکات زیبایی، عفت ورزیدن است»، «زکاه الصحه، السعی فی طاعه الله؛ زکات سلامتی، کوشش در طاعت خداوند است»، «زکاه العلم نشره؛ زکات علم منتشر کردن آن است»، « زکاه العقل، احتمال الجهال؛ زکات عقل، تحمل کردن جاهلان است» و ... .(میزان الحکمه، ج4، باب الزکاه، ص226، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی) د ) انفاقاصطلاح اِنفاق در قرآن و کتب اسلامی به معنی بخشش مال به فقیران برای کسب رضای خداست و در نزد عارفان به منزله کمال بخشش است.انفاق از ریشه «ن-ف-ق» است که به گفته راغب در مفردات به معنی «کم‌شدن» است.1 . انفاق در قرآندر سوره بقره آیه ۲۶۲ و ۲۶۳ آمده‌است: کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، سپس در پی آنچه انفاق کرده‌اند، منّت و آزاری روا نمی‌دارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان [محفوظ] است، و بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمی‌شوند.(۲۶۲) گفتاری پسندیده [در برابر نیازمندان] و گذشت [از اصرار و تندیِ آنان] بهتر از صدقه‌ای است که آزاری به دنبال آن باشد، و خداوند بی‌نیاز بردبار است. (۲۶۳)سید محمدحسین طباطبایی در تفسیر این آیات انفاق را جزو حق‌الله و حق‌الناس می‌داند و بر دو دسته می‌شمارد: انفاق واجب مانند زکات، خمس و کفاره گناهان و انفاق مستحب مانند صدقات، بخشش‌ها و وقف‌ها که واجب نیستند. او دلایل اصلی تاکید بر انفاق را تعدیل ثروت‌ها، کم کردن فاصله طبقاتی و ایجاد برادری بین مسلمین می‌داند. طباطبایی براساس آیات فوق شرایط زیر را برای انفاق صحیح می‌شمارد: انفاق باید در راه خدا، از مال پاک و بدون منت و آزار واذیت به فقیرانی که در راه خدا فقیر شده‌اند باشد.همچنین بر اساس آیه ۶۷ سوره فرقان گفته شده که مومن نباید در انفاق زیاده‌روی کند یا بخل بورزد، بلکه باید راهی متعادل در پیش بگیرد: و کسانی‌اند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند، و میان این دو [روش] حد وسط را برمی‌گزینند. 2 . انفاق در روایات براى اینکه بدانیم مفهوم انفاق تا چه حد در اسلام گسترده است کافى است حدیث زیر را مورد توجه قرار دهیم:پیغمبر گرامى اسلام ص فرمود:کل معروف صدقه، و ما انفق الرجل على نفسه و اهله کتب له صدقة، و ما وقى به الرجل عرضه فهو صدقة، و ما انفق الرجل من نفقة فعلى اللَّه خلفها، الا ما کان من نفقه فى بنیان او معصیة:هر کار نیکى به هر صورت باشد صدقه و انفاق در راه خدا محسوب مى شود (و منحصر به انفاقهاى مالى نیست).و هر چه انسان براى حوائج زندگى خود و خانواده خود صرف مى کند صدقه نوشته مى شود.و آنچه را که انسان آبروى خود را با آن حفظ مى کند صدقه محسوب مى گردد .لفظ صدقه در قرآن بسیار آمده است. صدقه نیز همانند زکات، در اصطلاح متشرعه، مفهوم خاصی پیدا کرده و تنها بر کمکهای مالی مستحبی، که شخص وظیفه شناس و متعبد، علاوه بر تکلیف واجب خود، به فقرا می دهد، اطلاق می شود که نقطه مقابل زکات واجب مالی است؛ اما در قرآن، صدقه نیز همانند زکات، مفهومی بسیار گسترده دارد و علاوه بر صدقات مستحب، بر زکات واجب هم اطلاق می شود؛ چنان که در این آیه آمده است: «انما الصدقات للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المؤلفة قلوبهم و فی الرقاب والغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل فریضة من الله و الله علیم حکیم؛ صدقات تنها برای نیازمندان، مساکین، کارگزاران آن، کسانی که باید دلها شان را به دست آورد، در راه آزاد شدن بردگان، وامداران، در راه خدا و برای در راه ماندگان باید صرف شود و این فریضه ای است از سوی خداوند و خداوند دانا و حکیم است». در این آیه، واژه صدقه در مورد زکات واجب به کار رفته و راه های مصرف آن را نیز بر می شمارد. صدقه در قرآن، در موارد مستحبی نیز به کار رفته و حتی در مواردی مثل مهریه ازدواج نیز از مشتقات همین ماده استفاده شده است: «و آتوا النساء صدقاتهن نحلة» . در این جا »صدقه« به ضم دال، که هم ریشه با صدقه است، بر مهریه زن اطلاق شده است. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه