مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین حمزه شریفی دوست، عضو هیئت علمی موسسه بهداشت معنوی و نویسنده کتاب کاوشی در معنویت نوظهور که به بررسی ده جریان عرفان نمای فعال در کشور ایران، پرداخته است. س: با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید. باتوجه به این که موضوع مصاحبۀ ما آسیب شناسی عرفان های نوظهور با میزان قرار دادنِ افکار شهید مطهری و مقایسۀ تطبیقی بین این دو جریان فکری است محبت کنید ابتدائا تعریفی از عرفان های نوظهور بفرمایید تا خوانندگان مثلث تصویر روشنی از معنویت های جدید داشته باشند.

مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین حمزه شریفی دوست، عضو هیئت علمی موسسه بهداشت معنوی و نویسنده کتاب کاوشی در معنویت نوظهور که به بررسی ده جریان عرفان نمای فعال در کشور ایران، پرداخته است. س: با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید. باتوجه به این که موضوع مصاحبۀ ما آسیب شناسی عرفان های نوظهور با میزان قرار دادنِ افکار شهید مطهری و مقایسۀ تطبیقی بین این دو جریان فکری است محبت کنید ابتدائا تعریفی از عرفان های نوظهور بفرمایید تا خوانندگان مثلث تصویر روشنی از معنویت های جدید داشته باشند. ج: منظور از عرفان های جدید، دسته ای از آیین ها و جریاناتی است که با نام عرفان و با آرم معنویت به کشور ما وارد شده اند و ندای حقیقت طلبی سر می دهند. البته این ها یک طیف نیستند، بلکه جنبش های مختلف و متعددی هستند، با ماهیت های متفاوت. بعضی از این ها از شرق آسیا وارد شده اند مانند اشو، دالایی لاما، کریشنا مورتی، سای بابا، بودیسم، تائو، یوگا، مهربابا. بعضی دیگر از نظر جغرافیایی متعلق به قاره آمریکا هستند؛ مانند عرفان سرخپوستی، اکنکار، والش، کاترین پاندر، وین دایر، پائولو کوئلیو و حتی جریان شیطان پرستی با همین نگاه آمریکایی محسوب می شود. بعضی از این جریانات به نوعی وابسته به ادیان الهی محسوب می شوند مانند عرفان مسیحیت و گروه های جدید مسیحیت مثل شاهدان یهوه. طیفی هم در حال شکل گیری است، با نام جنبش های روان شناسی که معناگرایی را به صورتی نو ارائه می دهند. س: معنویت در نگاه شهید مطهری تعریفش چیست؟ ج: کسی که مختصر آشنایی با اندیشۀ استاد مطهری داشته باشد، نیک می داند که یکی از اصول اندیشۀ وی مفهوم معنویت است. این موضوع چنان در آثار وی برجسته است که کمتر کتابی از ایشان وجود دارد که در آن به معنویت به نوعی پراخته نشده باشد. وی حتی در کتاب پیرامون انقلاب اسلامی که یک اثرِ سیاسی اجتماعی است، یکی از چهار رکن انقلاب اسلامی را معنویت برشمرده است. معنویت در اندیشۀ استاد مطهری حقیقتی است که نه تنها یک نیاز، بلکه یک ضرورت اساسی و بالاتر این که غایت زندگی انسان " پرداختن به معنویت" است. استاد مطهری در کتاب انسان کامل معنویت را سیری انفسی دانسته که باید با حرکت در کانال دین و فنای در حقیقتی متعالی به نام خداوند به سامان بنشیند. امروزه در بسیاری از مکاتب، معنویت و عرفان، یک امرِ ذوقی معرفی می شود. استاد مطهری تمام قد در مقابل این اندیشه ایستاد و موضوع فطرت را پیش کشید و معنویت را برآمده از فطرت انسان معرفی نمود. چنین تفکری چون به عدمِ نیاز به دین و شریعت منجر می شد استاد مطهری تلاش می کرد اثبات کند که نیاز معنویت از قبیل نیاز به هنر و دسر غذا نیست؛ بلکه مانند نیاز به هوا و انرژی است که بدون آن، حیات امکان ندارد؛ به گونه ای که ایشان در کتاب انقلاب اسلامی معنویت را پایۀ تکامل انسان معرفی می کرد. وی همین طور در کتاب های احیای تفکر دینی و امدادهای غیبی این موضوع را به تفصیل بحث کرده است. بنابراین معنویت در نگاه وی اولا یک بستر درونی دارد که همان فطرت است؛ یعنی قوام وجودی انسان را به فطرت پیوند زده و از سوی دیگر یکی از لوازم فطرت را نیاز به معنویت می داند. دوم این که وی معتقد بود در عالم خارج هم یک سامانۀ برای هدایت فطرت کارگذاشته شده به نام دین و شریعت. بنابراین دین همان حقیقتی است که این نیاز فطری(معنویت) را پشتیبانی می کند و آن را به تعالی می رساند. در نتیجه در نگاه استاد مطهری معنویت هم تمامِ حقیقت انسان است و هم اقناعِ این نیاز از طرف خالق هستی مورد توجه بوده و خداوند برنامه تربیت معنوی انسان را تعبیه کرده است. س: معنویت هایی که الان در کشور ما فعالند آیا شهید مطهری به این ها پرداخته است؟ لازم است اشاره کنم هرچند بعضی از مکاتب معنوی که الان در کشور ما فعالند در زمان شهید مطهری مطرح نبوده اند، اما همان زمان مبانی این ها مطرح بوده و بسیاری از آموزه های آن ها بر سرزبان ها بوده است. مثلا ریشۀ بسیاری از معنویت های جدید نظریات یونگ است. نظریۀ ضمیر ناخودآگاه جمعی یونگ، که یک نظریۀ مطرح در بسیاری از مکاتب است در آثار شهید مطهری مانند کتاب مسئله شناخت و دیگر کتاب ها تبیین شده و همان میزان که استاد مطهری این ایده ها را نقد کرده برای ناکارآمد نشان دادن معنویت هایی که در چند سال اخیر بر مبنای نظریات یونگ و فروید و کانت شکل گرفتند کافی است. یا برای شناختِ نواقص و نارسایی مکاتبی که هم سو با نظریات راسل شکل گرفته اند، نقدهای استاد مطهری به اندیشه های راسل در کتاب فلسفۀ اخلاق کافی است. و یا بعضی از مکاتب کهن که الان در کشور ما فعال شده اند آثار و منابعشان در زمان استاد مطهری موجود بوده است و ایشان با مبانی و جهان بینی آن ها آشنایی داشت و همان زمان آموزه های آن ها را نقد می کرد؛ مانند پاره ای از مکاتب هندی که بر مبنای کتابهای کهنِ هندی از جمله اوپانیشاد بوجود آمده اند. وی در کتاب فلسفۀ اخلاق اخلاق هندی را که محبت محور است و امروزه با شعارِ معنویت و عرفان در کشور ما ترویج می شود با اشاره به اوپانیشادها تبیین نمود و نقص آن را بیان نمود و از طرف دیگر کارامدی نگرش اسلام را در این زمینه در کتاب تعلیم و تربیت در اسلام بیان نمود و تفسیری صحیح و جامع از محبت ارائه نمود. کسانی که با عرفان های نوپدید آشنایند با مطالعه نظریات استاد مطهری در این موضوع احساس می کنند با کسی روبرویند که با معنویت های جدید غربی آشنایی کامل دارد و ناظر به آسیب ها و نواقص این مکاتب دارد حرف می زند. استاد مطهری چون با فلسفۀ غرب و اندیشمندان مطرح غربی به خوبی آشنا بود مبانی بسیاری از معنویت های نوظهور را در کتابهایش به خوبی نقد و خلأهای آن ها را بیان کرده است. مثلا وی در کتاب انسان کامل که به تفسیر و تحلیل نظریات نیچه و بیکن می پردازد طوری تحلیل کرده که هم نظریۀ نیچه نقد شده وهم آسیب معنویت هایی مانند کوئلیو، اکهارت توله و اشو به خوبی روشن شده است. س: معنویت در عرفان های نوظهور چه معنایی دارد و مشخصات آن کدام است؟ اصلی ترین شاخصۀ معنویت های نوظهور همان چیزی است که استاد مطهری در کتاب انقلاب اسلامی مطرح کرده و از آن به اومانیسم یاد کرده است. وی می گوید معنویتی که مورد قبول دیگر مکاتب است معنویت اومانیستی است، یعنی معنویتی که بر محور خواسته های انسان می چرخد و ماهیت آن انسان محوری است نه خدا محوری. انسان محوری این است که مأموریت انسان، نه مأموریتی الهی، بلکه آرمان زندگی انسان باید تجربۀ لذت باشد و نگاه انسان باید معطوف به بهسازی زندگی و تحصیل کامروایی بیش‌تر باشد و علی القاعده با این نگرش، انسان¬ بدهکار هیچ‌کس و هیچ موجودی نیست و انسان تنها به مطالبه گری و کامیابی عمیق¬تر می اندیشد و بس. دومین شاخصۀ این ها دین گریزی و شریعت ستیزی است. استاد مطهری از قضا بیشترین تأکید را بر این مطلب داشت که دین راهی است واقعی نه مسئله ای فرعی. یعنی وی اولا تلاش کرد که آسمانی بودن دین اثبات گردد و معلوم شود دین گوهری الهی دارد، مانند مباحثی که در کتاب فطرت ذکر کرده اند. دوما اگر کسی شریعت و دین را کنار بگذارد به هرجا برسد، آن معنویت حقیقی نیست؛ بلکه کاذب و دروغین است؛ چون از طریق دین و دستورات خداوند حاصل نشده است و همان قدرت های غیرعادی است که مرتاضان و صاحبان قدرت های روحی دارند و ارتباطی با معنویت و عرفان ندارد. البته شاخصه های دیگری هم مکاتب معنوی جدید دارند که همه در کتاب های شهید مطهری مورد کاوش قرار گرفته اند. س: با توجه با این که محور گفتگو عرفان های نوپدید است، شاخص های دیگر در این جریانات و یا آسیب های آن ها را که در کتاب های استاد مطهری هم بیان شده اند بیشتر توضیح دهید؟ جواب این سؤال بسیار مفصل است؛ حتی جا دارد یک پایان نامه به آن اختصاص یابد که کدام آسیب ها و خلأها در معنویت های جدید آمده و همه را شهید مطهری قبلا مورد توجه و کاوش قرار داده است. معنویت های جدید به کرات دم از خدا می زنند و به خدا دعوت می کنند. آن‌چه در نوشته‌های اکهارت توله، وین دایر، دیپاک چوپرا، والش و دیگر رهبران معنویت مدرن دربارة خدا و اعتقاد به او مشاهده می‌شود، فقط «خداپذیری» است، نه «خدا‌محوری». خداپذیری در همین حد است که کسی وجود خدا را بپذیرد و او را خالق هستی بداند؛ یعنی توحید در خالقیّت. شهید مطهری یک کتاب مستقل در باب توحید نگاشته است و فراتر از خداپذیری به ربوبیت تشریعی الهی پرداخته است و خداپذیری که رهبران معنویت های بدلی به آن راضی شده اند را کافی ندانسته و خدامحوری را مطرح کرده است. خدامحوری این است که تدبیر و ادارة جهان هستی را به‌دست خدا بدانیم (ربوبیّت تکوینی) و همچنین حقّ قانون‌گذاری و ارائه‌دادن نقشة راه زندگیِ فردی و اجتماعی را نیز منحصر در خدا بدانیم(ربوبیّت تشریعی). خداپذیری همان است که مشرکان هم به آن اذعان داشتند، حتی شیطان با این مرتبه از توحید مشکلی نداشت؛ اتفاقاً شیطان، هم توحید در خالقیت، هم معاد و هم ربوبیت تکوینی خداوند را قبول داشت. از منظر شهید مطهری توحید فقط این نیست که کسی بگوید: «خدا وجود دارد و خدا هم اکنون حیّ و حاضر است». خدا‌محوری پدیده‌ای است که رهبران معنویت‌های جدید، به بهانة خداپذیری آن را به حاشیه رانده‌ و در تعلیماتشان، برای آن، جایی باز نکرده‌اند. شهید مطهری در کتاب فلسفۀ اخلاق اندیشۀ راسل را در همین راستا زیر سؤال برده که چرا وی می گوید به خاطر انسانیت کارِ اخلاقی بکنید. در ادامه فرموده راسل توجه نداشته که پایۀ اخلاق خداشناسی است و انسانیتِ بدون خدا، مسئله ای پادرهواست که ضمانت اجرایی ندارد و پایدار نیست. در بسیاری از مکاتب معناگرا، معنویت در محبت به هم نوع خلاصه می شود. امروزه خیلی ها ریشۀ خدا را به نام خدمت به خلق می زنند؛ بسیاری از معنویت های جدید وقتی از رشد معنوی حرف می زنند کسی را به عنوان اسوه معرفی می کنند که درکِ خوبی از دردِ هم نوعانش داشته باشد و خودش را در وقف به انسان ها کند مانند «مادر ترزا» که در مکاتب معناگرا به عنوان اسوه کامل معرفی می شود. استاد مطهری در کتاب انسان کامل به مکتب محبت اشاره کرده و به این ایده پرداخته و حتی شعر سعدی که بنی آدم اعضای یکدیگرند را ناقص معرفی می کند و فرموده که محبت به هم نوع به خودی خود ناقص است و یک رکن مهم نیاز دارد به نام ایمان به خدا. آسیب های نگاهِ تک بعدی به انسان که در کتاب انسان کامل آمده است، به گونه ای تازگی دارد که گویا ناظر به معنویت های جدید نگاشته شده است. در مقابلِ موضوع تناسخ که در بسیاری از معنویت های شرقی مطرح است کتاب معاد شهید مطهری که در اثبات رستاخیز و ادله آن است جایی برای طرح موضوع تناسخ نمی گذارد. در عرفان های نوظهور جایی برای رسولان الهی و انسان کامل باز نکرده اند؛ استاد مطهری کتاب انسان کامل را نوشته و در کتاب ولاءها و ولایت ها فرموده که روح مکتب شیعه نگاهش به انسان است که رسیدن به کمال و سعادت را بدون هدایت انسان کامل میسر نمی داند. در بعضی از معنویت های جدید روی یک موضوع مانور می دهند و آن را به عنوان یک یافتۀ جدید مطرح می کنند و آن وجودِ دو نوع خود در انسان است. وین دایر یک کتاب مستقل به تازگی با نام خود مقدس شما نوشته است و اثبات کرده در انسان یک نوع خود کاذب وجود دارد و یک خود حقیقی. و البته نشانه های این دو را نشناخته و آن دو را خلط کرده است. شهید مطهری با بیانی بسیار ساده و البته دقیق و غنی، هم در کتاب تعلیم و تربیت و هم در کتاب فلسفۀ اخلاق بدون این که مرتکب خلط ها و اشتباهات وین دایر و اکهارت توله شود این دو را از هم تفکیک کرده و معنویت اسلامی را برپایۀ آن اثبات کرده است. در بعضی از مکاتب، معنویت را به نوعی رهبانیت و دوری از ظواهر دنیا معنا می کنند؛ شهید مطهری در کتاب ولاءها و ولایت ها موضوع «حیات ظاهر و حیات معنا» را مطرح کرده و معنویت مورد نظر اسلام را معنویت در متن زندگی اعلام کرده و فرموده معنویت جدای از زندگی در اسلام وجود ندارد و حتی ایشان یک گام فراتر گذاشته و موضوع شجاعت و حماسه را با معنویت گره زده و کتاب های حماسۀ حسینی و کتاب جهاد را نوشته است. در بسیاری از عرفان های نوظهور دیگران به دوری از اعتقادات و باور، دعوت می شوند و ادعا می کنند هیچ باوری نمی تواند صحیح باشد و انسان بدون اعتقادات می تواند عارف و معنوی باشد. شهید مطهری در این عرصه دو اقدام انجام داده است؛ یکی این که اثبات کرده هیچ کسی نیست که نظام باورها نداشته باشد و هر کسی چه صحیح و چه غلط و چه توجه داشته باشد و چه نداشته باشد، نظامی اعتقادی دارد و دارای جهان بینی خاصی است. دوم این که ایشان یک تفسیر کامل و صحیح از هستی ارائه داده و مدلی از جهان بینی الهی و توحیدی را عرضه کرده است. کتاب جهان بینی توحیدی شهید مطهری مأموریتش همین است. شاید استاد مطهری پیش بینی می کرد که داستان آدم و حوا در تورات باعث تشکیل و شکل گیری یک جریان خطرناک به نام شیطان پرستی معاصر و تبدیل آن به دینِ دهکده جهانی می شود که در کتاب مسئله شناخت فرمود «زیان آورترین تحریف تاریخ مربوط به تحریفی است که درتورات نسبت به میوۀ ممنوعه آمده است.» همین طور در معنویت های جدید کشف و شهود وغیب تفسیر جدیدی پیدا کرده است. استاد مطهری در کتاب های امدادهای غیبی و توحید این موضوع را خوب تبیین کرده و جایگاه اشراق و الهام را در زندگی انسان ها روشن کرده و در کتاب ده گفتار روشن بینی را با تقوی ملازم دانسته نه با بی تقوایی (که در مکاتب جدید بر آن پای می فشرند.) یکی از آسیب های نابخشودنی در بعضی از مکاتب معناگرا پیوند سکس و عرفان است. شهید مطهری در همین راستا کتاب اخلاق جنسی در اسلام و غرب را نوشته و همین طور موضوع محبت و عشق را در کتاب مسئله حجاب و نظام حقوق زن به بررسی گذاشته است. استاد مطهری در حوزه روش ها کاری متناسب با عرفان های کاذب داشته اند؟ ایشان یکی از نقاط قوتش همین توجه به روش ها و قالب ها بوده است؛ یعنی در عرضۀ معنویت اسلامی به به وجود محتوای غنی اکتفا نکرده و انتخاب قالب نو و متناسب به سلیقه و نیاز مخاطب را لازم دانسته و در عمل قدمی در این راه برداشته است. کاش راهی را که استاد مطهری در این حوزه شروع کرد دیگران ادامه می دادند و آن هم قالب داستان و کلمات قصار و حکمت های کوتاه است. امروزه بسیاری از معنویت ها مطالب سست و غیر قابل دفاعی را در قالب رمان می ریزند و به تشنگانِ معنویت عرضه می کنند. از قضا این کتاب ها پرمشتری و پرخواننده است. استاد مطهری با جایگاه والای علمی و حوزوی که داشت دست به قلم شد و کتاب داستان راستان را نوشت. یا کتاب حکمت ها و اندزها را به رشتۀ تحریر درآورد که پاره ای از رهبران معنویت های غربی آموزه های خود را با همین شکل عرضه کرده اند و مورد اقبال واقع شده است. س: در پایان اگر نکته و یا مطلب خاصی در مورد موضوع گفتگو دارید بفرمایید. باور بنده این است کسی که یک دوره کتاب ها و آثار استاد مطهری را مطالعه کند اولا مبانی معنویت های غربی را به خوبی می تواند تحلیل کند و دوم این که در نقد آن ها و حتی در نقد آموزه ها و تعلیمات جدیدشان بسیار موفق عمل می کند. نکتۀ دیگر این که بسیاری از شبهات و ابهاماتی که عرفان های نوظهور به آن ها دامن می زنند را شهید مطهری در آثارش به خوبی مورد مداقه قرار داده است و قبلا آن ها را حل نموده و جواب داده است. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه