زبان مهم ترین کلید دانش, فرهنگ, عقیده و اخلاق است و اصلاح آن سرچشمه همه اصلاحات فردی و اجتماعی می باشد، از آن رو انحراف زبان نیز سبب انواع انحرافات خواهد بود.

زبان مهم ترین کلید دانش, فرهنگ, عقیده و اخلاق است و اصلاح آن سرچشمه همه اصلاحات فردی و اجتماعی می باشد، از آن رو انحراف زبان نیز سبب انواع انحرافات خواهد بود. زبان ترجمان دل و نماینده عقل و کلید شخصیت و مهم ترین دریچه روح است. آن چه بر صفحه روح انسان نقش می بندد. قبل از هر چیز بر صفحه زبان و در لابلای گفته های او ظاهر می شود. زبان در عین اینکه یکی از شگفت انگیزترین آفریده های پروردگار و از بزرگترین نعمت های او است ، می تواند بسیار خطرناک و سرچشمه گناهان بی شماری باشدوخرمن سعادت انسان را به آتش بکشد. شاید بتوان ریشه روانی زیاد حرف زدن را در این نکته دانست که ما انسان ها دوست داریم همیشه مورد توجه و محبت دیگران باشیم و برای این که محبت کافی را از دیگران کسب کنیم دست به کارهایی بزنیم که باعث جلب توجه شود. این صفت هم در کودکان وجود دارد و هم در بزرگسالان و تنها فرق بین کودک و بزرگسال آن است که شیوه های آن متفاوت است. کودکان دست به کارهای کودکانه می زنند مثل گریه، شیطنت، آزار همسالان و گاهی هم کارهای مثبت می کنند، تا اطرافیان را متوجه حضور خود کنند و بزرگسالان نیز از روش های دیگری استفاده می کنند که ممکن است گاهی مانند پرگویی منفی باشد. گفتن خوب است و زبان بزرگترین ابزار انسان برای رشد و روابط با دیگران است, ولی در عین حال آفات فراوانی نیز دارد. برای پرهیز از آفات زبان، بهترین روش ؛خودداری از پرگویی و ترک گفتارهای پوچ و عبث است. بنابر این توصیه می شود که به طور عادی از نعمت بزرگ زبان استفاده کنید، ولی از حرف های نادرست و وقت تلف کن بپرهیزید. برای نیل به کم حرفی و به عبارت دقیق تر کنترل زبان و استفاده به جا از آن، دو راه وجود دارد: الف) درمان علمی: در این راستا توجه به چند نکته راگشا است. 1- توجه جدی به خطرات زبان: زبان و سخن در عین حال که بسیار مفید است, آفات و خطرات فراوانی هم دارد. برای در آمان ماندن از خطرات هر موجود خطرناک، قبل از هر چیز توجه کامل به خطرات آن لازم است. هر روز صبح که انسان از خواب بیدار می شود لازم است به خود توصیه کند که مراقب زبانش باشد. زیرا این عضو می تواند انسان را به اوج سعادت یا خاک ذلت و شقاوت بکشاند. در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) چنین آمده است: هنگامی که فرزندان آدم صبح می کنند تمام اعضای بدن به زبان هشدار می دهند و می گویند تقوای الهی را در مورد ما رعایت کن، زیرا اگر تو به راه راست بروی، ما نیز به راه راست می رویم و اگر تو به راه کج بروی ما نیز به راه کج خواهیم رفت. (اخلاق در قرآن، آیه ا... مکارم شیرازی، ج 1، ص 319) آدمی باید مواظب زبان و سخن اش باشد, زیرا هر کلامی که از او صادر می شود در نامه عمل او ثبت و ضبط می گردد. در قرآن کریم آمده است: ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ (50:18) انسان هیچ سخنی را برزبان نمی آورد مگر این که همان دم فرشته ای مراقب و آماده برای ضبط آن است». کم سخنی نشانه کمال عقل است. همان گونه که علی (ع) فرموده است: «اذا تم العقل نقص الکلام؛ هنگامی که عقل کامل گردد سخن کم می شود». و هم چنین فرموده است: «اللسان سبع ان خلی عنه عقر؛ زبان چون حیوانی است که اگر رها شود می گزد». توجه به آیات و روایات فوق می تواند در کنترل زبان نقش مؤثری داشته باشد؛ زیرا اگر انسان بداند سخنانش جزو اعمال او محسوب می شود و در برابر آن مسؤول است، از پر حرفی که نوعا به دروغ، غیبت، اتلاف وقت، آزار دیگران, قساوت قلب و... منتهی می شود اجتناب خواهد نمود. 2. توجه به اهمیت سکوت: از طرف دیگر توجه به اهمیت و ارزش و آثار سکوت در روایات پیشوایان دین؛ انسان را از پرگویی نگه می دارد. هر قدر انسان کمتر سخن بگوید، لغزش های او کمتر است و هر قدر بیشتر سکوت کند، سلامت او بیشتر است. علاوه بر این تمرین و تجربه سکوت سبب می شود که انسان زبانش را در اختیار خود بگیرد و از طغیان و سرکشی آن بکاهد و به این ترتیب به جایی می رسد که جز حق نگوید و جز به رضای خداوند سخن نراند. باید توجه داشت که مراد سکوت مطلق نیست چون بسیاری از مسائل مهم زندگی اعم از معنویات و مادیات و عبادات و فرا گرفتن علوم و فضایل و اصلاح در میان مردم، از طریق سخن گفتن است، بلکه منظور؛« قلةالکلام» یعنی کم سخن گفتن، یا به تعبیر دیگر خاموشی در برابر سخنان فساد انگیز یا مشکوک و بی محتوا و مانند آن است. در حدیثی از امیرالمومنان(ع) می خوانیم: کسی که سخن بسیار بگوید خطا و لغزش او فراوان می شود و کسی که خطا و لغزشش فراوان گردد حیاء او کم می شود و کسی که حیائش کم شود، پرهیزگاری اش کم می شود و کسی که ورعش کم شود، قلبش می میرد و کسی که قلبش بمیرد، داخل آتش دوزخ می شود. (نهج البلاغه، کلمات قصار 349) در حدیث دیگری از آن بزرگوار چنین آمده است: الکلام کالدواء قلیله ینفع و کثیره یقاتل سخن مانند دارو است، اندکش مفید زیادش کشنده است. (غرر الحکم، شماره 2182) در حدیثی جامع و جالب از امیرمومنان(ع) می خوانیم: اگر دوست داری از سلامت نفس برخوردار شوی و عیب ها و کاستی هایت پوشیده بماند، کمتر سخن بگوی و بیشتر خاموش باش تا فکرت قوی و قلبت نورانی گردد. (تصنیف غررالحکم، ص 216، ش 4252) ب ) درمان عملی: چقدر زیبا است که با تمرین، تدریجا به کم حرفی عادت نموده و صفت ثابت و راسخی را در این زمینه کسب نماییم. نکته قابل ذکر این است که قضاوت دیگران در این زمینه نباید ملاک عمل ما باشد بلکه هر کسی می تواند راه صحیح و معقول را در زندگی برگزیند، هر چند دیگران درک درستی از آن نداشته باشند. اما راهکارها: اولین راهکار؛ روش تلقین, جایگزینی واصلاح روش ها است, برای عملیاتی کردن این راهکار لازم است به چند نکته توجه داشته باشیم: 1. با خود بگوییم: چه کسی گفته من باید در جمع دوستان همه را تحت تأثیر قرار دهم و به اصطلاح نُقل مجلس باشم؟ مگر کسی مرا برای این کار استخدام کرده یا مأموریت ویژه ای به من محول شده؟ چه نفعی برای من دارد؟ من نیز انسانی مثل سایرینم که باید سعی کنم دائما به علم و توانایی هایم بیفزایم. 2. با خود بگوییم: من بنده ای از بندگان خدایم و باید رضایت او از همه چیز و همه کس برایم مهمتر باشد. چرا باید با کارهایم توجه دیگران را که آنها هم مثل من بنده ضعیفی هستند جلب کنم و به دنبال کسب توجه و محبت خدایم نباشم؟ خدایی که مرا آفریده و همه خوبی هایم از او است. 3. با خود بگوییم: این تصور که من با پرگویی ها و بعضا تمسخر یا غیبت دیگران توانسته ام جایی در قلب دیگران باز کنم و تحسین آنها را برانگیزم، معلوم نیست صحیح باشد و بلکه تصور اشتباهی است، زیرا با این کار به آنان ثابت کرده ام که پایبند به اصول اخلاقی نیستم و امانت دار خوبی برای رازهای دیگران نیستم. به قول شاعر: آنکه عیب دگران پیش تو آورد و بگفت -- لاجرم عیب تو پیش دگران خواهد برد. بنابراین اگر درباره نتایج کارهایمان خوب فکر کنیم، می بینیم بسیاری از خوش بینی هایمان بی مورد است و حقیقت چیز دیگری است. 4. با خود بگوییم: فرضا اگر با این پرحرفی ها و گفتن سخنان ناروا چند صباحی هم دل دوستان را متوجه خود کردم، حداکثر چیزی که ممکن است بدست آورم این است که آنها مرا فردی خوش مشرب و بذله گو بشناسند که چند لحظه می توانم آنها را با سخنانم سرگرم کنم (یعنی مثل یک دلقک). ولی در عوض اگر یکی از وعده های الهی در مورد دروغ گویان و غیبت کنندگان و سخن چینان درست باشد چه عاقبت سختی در انتظارم خواهد بود. در حدیث است اگر کسی به فردی تهمت بزند و به دروغ چیزی را به او نسبت دهد، در روز قیامت او را بر کوهی از آتش مذاب می نشانند و می گویند آنقدر اینجا باش ،تا آن فرد بیاید و برایش ثابت کنی که حرفت درست بوده است. حالا چه مدت طول می کشد که آن بیاید خدا می داند. فقط همین قدر می دانیم که قیامت هر روزش پنجاه هزار سال طول می کشد. دومین راهکار؛ برنامه ریزی است: مطمئن باشیم که تا ما انسان ها تصمیم جدی برای اصلاح خود نداشته باشیم و تا درباره عاقبت کارهایمان خوب فکر نکنیم نمی توانیم اشتباهاتمان را اصلاح کنیم."بنابراین: الف) لیستی از مضرات پر حرفی را بنویسید و هر روز آن را مرور کنید و چند نکته دیگر به آن اضافه کنید. ب) لیستی از گناهانی که به وسیله زبان انجام می شود تهیه کنید و روز به روز آن را مطالعه و تکمیل کنید. ج) نکات و احادیث و مطالبی که درباره ترغیب به سکوت و تفکر و تدبر وجود دارد یادداشت کنید و هر روز آن را کامل کنید. د) سعی کنید بیشتر شنونده باشید تا گوینده و از زمان کوتاه شروع و روز به روز به مقدار آن بیافزایید. ف) سعی کنید در مورد هر کاری نظر ندهید بگذارید بیشتر دیگران نظر بدهند. ق) هر بار که نتوانستید جلوی پرحرفی خود را بگیرید به گونه ای خود را جریمه و یا تنبیه کنید. میزان تنبیه باید متناسب با خطا باشد مانند این که برای هر خطا یک صدقه یا روزه قرار دهید. ک) هر بار که موفق شدید جلوی پر حرفی خود را بگیرید به گونه ای خود را تشویق کنید." سومین راهکار؛ تمرین، تکرار، مراقبه و محاسبه است: می توان از پرگویی زبان و آفات آن جلوگیری کرد. اگر انسان متوجه و بیدار باشد و مراقب اعمال و گفتار خود باشد و کلام خود را سبک و سنگین نماید و عواقب و آثار آن را بسنجد و قبلا درباره آن اندیشه کند و سپس آن را بر زبان آورد و اگر از روی غفلت و سهل انگاری گناه و خطایی از زبانش سر زد با محاسبه اعمال، در هنگام خواب و طلب مغفرت و توبه آن را جبران نماید ؛ کم کم عملا زمینه تکرار آن گناهان را از بین میبرد. داشتن حالت مراقبه نسبت به همه اعمال به ویژه گفتار و فعالیت هایی که توسط زبان انجام می گیرد و محاسبه و حسابرسی در هنگام خواب و در پایان فعالیت های روزانه عاملی مهم در کنترل زبان و بازداشتن آن از پرگویی است. کنترل دایم بر گفتار و سخنان هم چون پاسبانی که با چشم باز و حواس جمع مواظب اعمال مجرمان است و فعالیت های آنها را شدیدا تحت نظر دارد و سپس حسابرسی و رسیدگی به پرونده اعمال زبان در طول روز، موجب می گردد که به تدریج گفتار انسان تحت کنترل درآید و پرگویی انسان مهار گردد. منع زبان از پرگویی کاری تدریجی و طولانی است. انسانی که سالها به پرگویی و کنترل نداشتن بر زبانش عادت داشته و این عمل در او به صورت ملکه درآمده است، نمی تواند یک روزه بر خلاف آن عمل کند، بلکه باید قرار بر این بگذارد که هر روز مقداری از پرگویی اش را کم کند تا به تدریج با تسلط بر زبان و سخنانش بتواند به مقدار لازم و ضروری از زبانش استفاده کند و سخن بگوید. چه کنیم تا به سکوت مفید عادت کنیم؟ خوب است که ارزش و آثار سکوت را بدانیم، در این باره روایات بسیاری داریم مثل روایات زیر : 1. سکوت طولانی را رعایت کن چون شیطان را از تو می راند و در امر دین یاور و مددکار توست. 2. سکوت دری از درهای حکمت است؛ سکوت محبت می آورد و راهنما به هر کار خیر است. 3. انسان ساکت هیبتش زیاد است. 4. اگر سخن گفتن نشانه سخنوری است در سکوت سلامت و ایمنی از لغزش است. 5. هیچ نگهبانی چون سکوت نیست. 6. خاموشی یکی از درهای حکمت است. 7. نجات مؤمن در حفظ زبانش است. (میزان الحکمه، ج 5، ص 435): برای آگاهی بیشتر ر.ک: اخلاق در قران، آیت الله مکارم شیرازی، ج 1، ص 298، بحث سکوت و اصلاح زبان. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه