درباره چیستی و حقیقت نفس دیدگاه های مختلفی مطرح است، برخی این دیدگاه ها را به چهارده نظر و برخی به چهل نظر و گروهی دیگر آنها را به صد قول رسانده اند.

درباره چیستی و حقیقت نفس دیدگاه های مختلفی مطرح است، برخی این دیدگاه ها را به چهارده نظر و برخی به چهل نظر و گروهی دیگر آنها را به صد قول رسانده اند. (عیون مسائل نفس و شرح آن، ج1 ، ص 17، و ص 18)از میان تعریف های گوناگون یک تعریف مشهور میان فلاسفه است که از زمان ارسطو مطرح شده و حکمای مشاء و حکمت متعالیه آن را پذیرفته اند؛ گرچه در برخی خصوصیات و ویژگی های نفس بین این دو مشرب فلسفی تفاوت های جوهری وجود دارد .آن تعریف عبارت است از:«نفس، کمال اول جسم طبیعی آلی ذی حیات بالقوه است» (همان، ص 142)پیش از توضیح شایان ذکر می باشد که «نفس» را از دو منظر می توان مورد ملاحظه قرار داد:الف) به عنوان جوهری مجرد که از این جهت، در الهیات مورد بحث قرار می گرد. نفس به لحاظ اینکه جوهری است بسیط و مجرد قابل تعریف نیست؛ بلکه باید با علم حضوری و شهودی به حقیقت آن دست یافت.ب) نفس از جهت تعلق آن به بدن که از این لحاظ جایگاه بحث نفس طبیعیات است نفس به این لحاظ قابل تعریف می باشد.فعلیت هر چیزی «کمال» آن به شمارمی آید، پس «کمال» آن است که بالفعل حاصل است. نقطه مقابل «کمال»، «قوه و نقص» می باشد.کمال به دو قسم است، کمال اولی که همان صورت نوعیه شی را تشکیل می دهد و منوع اشیاء است مانند صورت انسانی، صورت نباتی، صورت حیوانی. ولی کمالات ثانیه همان کیفیات و عوارضی است که در مرتبه پس از تحقق صورت نوعیه، بر آن عارض می شود، مانند علوم اکتسابی انسان . نفس کمال جسم صناعی که دست ساز بشر است نیست بلکه کمال جسم طبیعی است. بنابراین قید طبیعی، جسم صناعی را خارج می کند.قید «آلی» هر آنچه که افعالش به استخدام آلات و ادوات نیست را بیرون می نماید مانند بسایط عنصری (آب و خاک و هوا و آتش)؛ بنابراین نفس کمال برای جسمی است که از قوا و اعضاء و جوارح که به منزله آلات او هستند، به شمار می آید.معنای «ذی الحیاه بالقوه» آن است که حیات، از نفس به بدن فیضان می یابد؛ زیرا «حیات» جوهر و ذرات نفس است و صورتی می باشد که مقوم ذات اوست. از این رو بدن که مرده بالذات است قابلیت دریافت حیات را از نفسی که با لذات حی و زنده است دارد.البته این تعریف فراگیر و عام است و شامل همه نفوس نباتی، حیوانی و انسانی می شود. فلاسفه در خصوص نفس انسانی این قید را می افزایند که نفس ناطقه جوهری است مجرد از ماده و ادراک کننده کلیات می باشد. البته برای نفس ناطقه مراتب بی نهایتی از کمال و تجرد وجود دارد که در زبان فلسفه از آن به مقام «لا یقفی نفس» تعبیر می شود.این تعریف مورد پذیریش «حکیم متعالیه ملاصدرا» و مکتب «مشاء» ابن سینا می باشد؛ ولی تفاوت های اساسی وجوهری درباره «نفس» در این دو مکتب فلسفی به چشم می خورد که در ذیل به آن اشاره می شود:1 ـ ملاصدرا نفس را «جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء» می داند در حالی که ابن سینا نفس را، «روحانیه الحدوث و روحانیه البقاء»می داند. به بیان دیگر ملاصدرا قایل است که نفس و بدن دو موجود مستقل که به یکدیگر منضم شده اند نیستند، بلکه نفس و بدن دو مرتبه از یک حقیقت واحدند، بدن مرتبه نازله نفس آدمی است.2 ـ ملاصدرا تمام مراتب نفس را مجرد می داند ـ مرتبه حسی، خیالی، عقلی و فراعقلی ـ البته ایشان «تجرد» را امری ذو مراتب دارای درجات شدت و ضعف می داند؛ ولی ابن سینا تنها مرتبه عقلانی نفس را مجرد می شمارد.3 ـ در حکمت متعالیه صدرایی «قوه خیال» و مثال متصل جایگاه ویژه ای دارد، در حالی که ابن سینا مرتبه خیالی نفس را منکر است و برای نفس تنها دو مرتبه قایل است: مرتبه حس و مرتبه عقل.4 ـ ملاصدرا قایل به حرکت جوهری و ذاتی نفس می باشد و بر این باور است که نفس انسان دایماً در حال صیرورت و تحول ذاتی است و مراتب تجرد را طی می نماید؛ در حالی که ابن سینا حرکت جوهری نفس را نمی پذیرد و نفس را موجودی ثابت قلمداد می کند.5 ـ ملاصدرا قایل به اتحاد عقل و عاقل و معقول است و قیام صورت های علمیه را به نفس قیام صدوری می داند نه قیام حلولی، ولی ابن سینا منکر اتحاد عقل و عاقل و معقول است و قیام صورت علمیه را به نفس قیام حلولی می داند. از دیدگاه ابن سینا نفس یک پیامبر و نفس یک کودک به لحاظ ذات و جوهر یکی است، تفاوت تنها در عوارض و حالت های خارج از ذات آنهاست.6 ـ ابن سینا قوای نفسانی را جدای از نفس و جزء لشکریان او می داند که نفس کارهای خود را با آنها انجام می دهد، در حالی که ملاصدرا می گوید: «النفس فی وحدتها کل القوی» یعنی ایشان برای نفس مراتب و درجات قایلند نه قوا،‌و تمام کارهای نفس توسط خود نفس انجام می گیرد نه توسط قوای او، نفس در هر مرتبه ای کاری خاص انجام می دهد.تعریف متکلمین از نفسدیدگاه محققین از متکلمین شیعه و اهل سنت مانند شیخ مفید، خواجه نصیرالدین طوسی، فخررازی و غزالی درباره نفس این است که: «نفس» جوهر مجرد از ماده جسمانی وعوارض جسمانی است، که او متعلق به بدن است، تعلق تدبیر و تصرف و مرگ قطع این تعلق است.بنابراین نفس جوهر مجرد از ماده است که نقش تدبیر و تصرف در بدن را ایفا می کند.(دروس معرفت نفس، علامه حسن زاده ،ص 534)تعریف نفس در روایات:مرحوم علامه مجلسی در جلد 61 بحارالانوار روایات باب «نفس و روح» را گرد آوری نموده است: در ذیل به نمونه اشاره می شود:در حدیث کمیل بن زیاد آمده که گوید:از مولایم علی (ع) پرسیدم می خواهم نفسم را به من بشناسانی .حضرت فرمود:ای کمیل کدام نفس را می خواهی به تو معرفی کنم؟گفتم مولای من ، آیا بیش از یک نفس وجود دارد؟فرمود :ای کمیل ، همانا چهار نفس است:1- نامی نباتی 2- حسی حیوانی 3- ناطقی قدسی 4-حکمت الهی.برای هرکدام از این نفس ها پنج نیرو ودوخاصیت است.نامی نباتی پنج نیرو دارد:1-قوه ماسکه 2-قوه جاذبه 3- قوه هاضمه 4- قوه دافعه 5-قوه مربیه این نفس دوخاصیت دارد :فزونی وکاستی که از کبد برخیزد.حسی حیوانی نیز پنج نیرو دارد: 1- حس شنوائی 2-حس بینایئ3- حس بویائی4-حس چشایئ 5- حس لامسه. ای این نفس دوخاصیت دارد :1-خشنودی ورضایت 2- خشم که هردو از دل(قلب) برمی خیزند.نفس ناطقی قدسی نیزپنج نیرو دارد:1-فکر 2-ذکر 3-دانش 4-بردباری (حلم) 5-هوشمندی وآگاهی .این نفس دو خاصیت دارد: نزاهت وپاکی،وحکمت.نفس کلی الهی پنج نیرو دارد: 1- خرمی در نیستی (بهاء فی فناء) 2-نعمت در بدبختی (نعیم فی شقاء)3- عزت در خواری (عز فی ذل)4- تنگدستی در بی نیازی (فقر فی غنا) 5- شکیبایئ دربلا وگرفتاری (صبر فی بلا) .این نفس دو خاصیت دارد: رضا وتسلیم؛ وهمین نفس است که آغازش از خداست وبه اوباز می گردد، خداوند می فرماید : نفخت فیه من روحی. (بحار الانوار ج61 ص85) برای مطالعه بیشتر به منبع ذیل مراجعه نمایید:1- عیون مسایل نفس وشرح آن ،استاد علامه حسن زاده آملی، ترجمه ابراهیم احمدیان،وسید مصطفی بابایئ2- دروس معرفت نفس ،علامه حسن زاده آملی3-راز جاودانگی ، عباس ایزد پناهبرای مطالعه بیشتر به منبع ذیل مراجعه نمایید:1- عیون مسایل نفس وشرح آن ،استاد علامه حسن زاده آملی، ترجمه ابراهیم احمدیان،وسید مصطفی بابایئ2- دروس معرفت نفس ،علامه حسن زاده آملی3-راز جاودانگی ، عباس ایزد پناه .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه