آیاتى که در قران پیرامون امامت و ولایت ائمه اطهار(ع) وارد شده مى توان به دو بخش تقسیم کرد: الف) آیاتى که به صورت مستقیم خلافت و جانشینى آن حضرات را بیان مى کنند. ب ) آیاتى که مناقب و فضایل آن بزرگواران را مطرح مى کنند

آیاتى که در قران پیرامون امامت و ولایت ائمه اطهار(ع) وارد شده مى توان به دو بخش تقسیم کرد: الف) آیاتى که به صورت مستقیم خلافت و جانشینى آن حضرات را بیان مى کنند. ب ) آیاتى که مناقب و فضایل آن بزرگواران را مطرح مى کنند . این گونه آیات به صورت غیرمستقیم مى تواند موضوع ولایت آنان را نیز روشن و اثبات بکند، زیرا با بهره گیرى از یک اصل عقلى و عقلایى به نام قبح ترجیح مفضول بر فاضل به راحتى مى توان امامت آنان را در زمان بعد از رحلت پیامبر(ص) تا زمان وقوع قیامت مطرح و تبیین کرد. آیاتى که به بخش اول مربوط مى شود، توسط عده کثیرى از دانشمندان اهل سنت و از طرف همه محققان اهل تشیع مورد بررسى و ارزیابى قرار گرفته است. خوشبختانه سخن حق و صواب از زبان و قلم آنها در لابه لاى آثار به جاى مانده از آنها به ثبت رسیده، ولى متأسفانه مسائل سیاسى و دنیوى و گاه تعصب مانع از اقدام عملى در این باره شده است. در بخش اول آیات زیر مورد توجه علما قرار گرفته است: 1- آیه تبلیغ: «یا ایها الرسول بلّغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته؛ اى پیامبر آنچه را از سوى پروردگارت نازلشده به طور کامل برسان و اگر نکنى رسالت او را انجام نداده اى». (مائده، آیه 67). این آیه طبق گفته بسیارى از دانشمندان اهل سنت اعم از مفسرین و محدثین و مورخین در مورد حادثه غدیر خم و در شأن على(ع) نازل شده است. حال اگر دقت کنیم، دو چیز در آیه محل تأمل و فهم است: یکى این که در آیه فوق، مسأله اى با سه ویژگى مهم کاملاً قابل مشاهده است: 1- مسأله اى که براى اسلام جنبه حیاتى داشته است. 2- مسأله اى که غیر از احکام نماز و روزه و امثال آن بوده است. 3- مسأله اى که بیان آن موجب موضع گیرى سختى از ناحیه افراد و حتى باعث بروز خطرات احتمالاتى براى جان پیامبر مى شده است. دیگرى واژه مولا است که در بیان آن روز پیامبر به کار رفته است. حال مى گوییم، درست است که دوست و یار و یاور یکى از معانى مولا است ولى قرائن زیر ثابت مى کند که معناى سرپرست و رهبر از مولا اراده شده است: الف) مسأله بیان دوستى على(ع) نیازى به متوقف ساختن آن قافله عظیم در آن موقعیت ویژه نداشت. ب ) جمله پیشین در بیان پیامبر که «الست اولى بکم من انفسکم» باشد به هیچ وجه تناسبى با بیان یک دوستى ساده ندارد. این قرینه است که مولا در جمله بعدى هم به معناى غیردوستى است. ج ) در متون تبریک هاى صادر شده از سوى عمر و ابوبکر در ان روز، نمى توان تنها مفهوم دوستى را اراده کرد. د ) اشعار به جاى مانده از شعرایى همچون حسان بن ثابت اراده معناى سرپرستى را ثابت مى کند. 2- آیه ولایت انما ولیکم الله و رسوله والذین امنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکاة و هم راکعون؛ M}ولى و سرپرست شما تنهاخداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند و نماز را برپا مى دارند ودر حال رکوع زکات مى پردازند{M، (مائده، آیه 55). بسیارى از مفسران و محدثان و مورخان درباره شأن نزول این آیه نیز نقل کرده اند که آیه فوق در شأن على(ع) نازل شده است. آنچه که قابل توجه است این است که در آیه فوق روى مسأله ولى تکیه شده است. مى گوییم، افزون بر مطالب بیان شده در آیه پیشین، قراینى در آیه وجود دارد که نشان مى دهد ولى در اینجا به معناى سرپرست است: الف) اگر ولى به معناى ناصر و دوست و یاور بوده باشد شامل همه مؤمنان مى شد و حال آن که ولایت در آیه مورد بحث منحصر به مورد خاص شمرده شده و آن کسى است که در حال رکوع صدقه داده است و کلمه انما که دلیل بر حصر است همراه آن آمده. ب ) در آیه بعد از این، واژه حزب الله به کار رفته است. تعبیر به آن مربوط به حکومت اسلامى است نه یک دوستى ساده، چرا که در معنى حزب، یک نوع تشکل و همبستگى اجتماعى براى تأمین اهداف مشترک افتاده است و این خود مى رساند که ولى در آیه پیشین به معناىسرپرست مى باشد. ج ) حداقل با در نظر گرفتن آیه 6 سوره احزاب که دارد: النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم به طور یقین مى توان گفت شخص زکات دهنده در حال رکوع و نماز همانند پیامبر در ولایت تشریعى یعنى حق تصرف، حق تدبیر،حق مدیریت و رهبرى جامعه اسلامى مشارکت خواهد داشت. 3- آیه اولى الامر، آیه 59 سوره نساء مى فرماید: یا ایها الذین امنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم؛ M}اى کسانى که به خدا ایمانآورده اید، از خدا اطاعت کنید واز رسول و اولى الامرى که از خودتانند، فرمان ببرید{M. اگر در موضوع اطاعت از منظر قرآن دقت کنیم، مى بینیم که قرآن در این آیه اطاعت اولى الامر را بدون هیچ قید و شرطى واجب مى داند و حال آن که، قرآن موضوع طاعت را در آیه 8 سوره عنکبوت که در رابطه با اطاعت از والدین و احسان به آنهاست، مقید به عدم انحرافآنها مى کند. از تفاوت بین این دو آیه به یک نکته جالب مى توانیم پى ببریم و آن این که اگر خدا اطاعت اولى الامر را بى هیچ قید و شرطى از ما خواسته است، معلوم مى شود اولى الامر باید از خطا و عصیان معصوم باشد و لذا فرمان به اطاعت مطلقه از اولى الامر کسانى را شامل مى شودکه در ردیف رسول خدا یعنى جانشینان معصوم او هستند، زیرا اطاعت مطلقه در غیرمعصومان(ع) ممکن نیست. 4- آیه صادقین یا ایها الذین امنوا اتقوا الله و کونوا مع الصادقین؛ M}اى کسانى که ایمان آورده اید تقواى الهى داشته باشید و (همیشه) باصادقان باشید{M، (توبه، آیه 119). طبق ظاهر آیه همه مسلمانان موظفند که در هر عصر و زمانى در خط صادقان و همراه آنان باشند و از آن معلوم مى شود که در هر عصر و زمان صادق یا صادقانى وجود دارند. در اینجا دو نکته قابلتوجه و فهم است: الف) آیه 15 سوره حجرات و آیه 177 سوره بقره و همین طور آیه 8 سوره حشر نشانه اصلى صادقان را چنین بازگو مى کند: ایمان کامل به همه مقدسات و اطاعت فرمان خدا در تمام زمینه ها مخصوصا نماز و زکات و انفاق و استقامت در جهاد و در مقابل مشکلات. از مجموعاین آیات، نتیجه مى گیریم که مسلمانان مؤظفند با کسانى باشند که از نظر ایمان و تقوا در اعلا درجه، و از نظر علم و عمل و استقامت و جهاد در بالاترین سطح باشند، روشن ترین مصادیق این معانى همان معصومانند. ب ) از سوى دیگر دستور به همراه بودن با صادقان به طور مطلق و جدا نشدن از آنان بدون هیچ قید و شرط، قرینه دیگرى بر معصوم بودن آنهاست، زیرا پیروى بدون قید و شرط جز در مورد معصومان معنى ندارد. 5- آیه قربى قل «لا اسئلکم علیه اجرا الا المودة فى القربى؛ M}بگو من هیچ پاداشى از شما بر (اداى) رسالتم درخواست نمى کنم، جزمودت و دوستى ذوى القربایم را{M، (شورى، آیه 23). نکته اصلى در مورد آیه این است که از یک سو قرآن مجید از بسیارى از پیامبران الهى نقل مى کند که آنها با صراحت نفى اجر از مردم مى کردند مثل آیه 109، 127، 145، 164 و 180 سوره شعرا و از سوى دیگر آیه مورد بحث دوستى خویشاوندان را به عنوان پاداش مطرحمى کند و از سوى سوم در آیه 57 سوره فرقان اجر مذکور را وسیله قرب الهى معرفى مى کند واز سوى چهارم در آیه 47 سوره سبأ اجر مزبور را به سود مردم ذکر مى کند. از ضمیمه کردن این آیات چهارگانه به یکدیگر به خوبى مى توان نتیجه گرفت که پیامبر اسلام نیز مانند سایر پیامبران الهى اجر و پاداشى براى شخص خود از مردم نخواسته است، بلکه مودت ذوى القرباى او راهى به سوى خداست و چیزى صد درصد به نفع خود آنها، چرا کهاین مودت دریچه و روزنه اى است به سوى مسأله امامت و خلافت و ادامه خط رهبرى رسول خدا در امت و هدایت مردم در پرتو آن. آیاتى که به صورت غیرمستقیم ناظر بر مسأله جانشینى پیامبر اسلام است، به شرح ذیل است: 1- آیه مباهله، آل عمران / 61 2- آیه لیلة المبیت، بقره / 207 3- آیه حکمت، بقره / 269 4- آیه خیرالبریه، بینه / 7 و 8 5- سوره هل اتى 6- آیات نخست سوره برائت 7- آیه سقایة الحاج، سوره توبه / 19 8- آیه و صالح المؤمنین، تحریم / 4 9- آیه وزارت، طه / 29 - 32 10 و 11- احزاب / 23 و 25 12- آیه بینه و شاهد، هود / 17 13- آیه صدیقون، حدید / 19 14- آیه نور، حدید / 27 15- آیه انذار، شعرا / 214 و 215 16- آیه مرج البحرین، الرحمن / 19 تا 22 17- آیه نجوا، مجادله / 12 و 13 18- آیه سابقون، واقعه / 10 تا 14 19- آیه اذن واعیه، حاقه / 12 20- آیه محبت، مریم / 96 21- آیه منافقان، محمد(ص) / 30 22- آیه ایذاء، احزاب / 57 23- آیه انفاق، بقره / 274 24- آیه محبت، مائده / 54 25- آیه مسؤولون، صافات / 24 براى آگاهى بیشتر در این زمینه ر.ک: 1- بررسى مسائل کلى امامت ابراهیم امینى 2- امامت و رهبرى شهید مطهرى، انتشارات صدرا 3- رهبرى امام على(ع) از دیدگاه قرآن و پیامبر(ص)، «ترجمه المراجعات»، ترجمه: سید محمود سیاهپوش 4- پیام قرآن (تفسیر موضوعى قرآن مجید)، ج 9، آیت الله مکارم شیرازى، این جلد از تفسیر عمدتا پیرامون بررسى مسأله امامت در قرآن مجیداست. {J (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 1/100110740) .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه