در علم عرفانی منظور از رقیب چیست؟ همچنین عبارت دل و دین از دست رفتن به چه معناست؟ این دو ترکیب در غزلیات حافظ و امام خمینی و شیخ بهایی دیده می‌شود.

رقیب در شعر حافظ و ادبیات قدیم قبل از او به معنای امروزی یعنی رقیب عشقی نیست بلکه به معنای نگهبان و محافظ است.(1)چون بر حافظ خویشش نگذاری باری- ای رقیب! از بر او یک دو قدم دورترکای رقیب! و ای آن که مرا از قرب و همنشینی دوست، مانع و حاجبی! -....استحوذ علیهم الشیطان فأنساهم ذکر الله(مجادله /19) شیطان بر آنان چیره گشته و در نتیجه ذکر خدا را از یادشان برد.- کنار رو و قدری دورتر بایست تا از دور مشاهده اش کنم. حائل میان من و دوست مگرد و حاضر مشو این همه عاشقان در عشق معشوقشان بسوزند. که «لولا أنّ الشیاطین یحومون حول قلوب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السماوات و الأرض» اگر شیاطین گرداگرد دل های فرزندان آدم نمی گشتند حتماً ایشان به ملکوت آسمان ها و زمین نظر می افکندند.(2)در شرح این بیت از حافظ توسط استاد عالم و عارف، آیت الله سعادت پرور(ره)،رقیب به معنای کسی که مانع رسیدن به «یار»حقیقی می شود گرفته شده(شیطان) و از معنای محافظت صرفنظر شده است.گاه معنای رقیب، کمابیش به معنای رقیب عشقی نزدیک است[این امری] طبیعی است که رقیب به معنای محافظ و مَحرم، محسود شاعر عاشق واقع می شود و کم کم با رقیب عشقی یکسان گرفته می شود ولی معنای اصلی رقیب همچنان محفوظ است.(3)روی تو کس ندید و هزارت رقیب هست در غنچه ای هنوز و صدت عندلیب هستمحبوبا! جمال دل آرایت را با آنکه چشمی ندیده، هزاران فریفته و دلداده و عاشقی چون مَنَت می باشد و با آنکه در پرده و حجابِ مظاهر و کثرات، پنهانی، هر کدام تو را معشوق خود می دانند و دلدادگانت به نغمه سرایی برای دیدارت اشتغال دارند و می طلبندت ...(4)در شرح این بیت، رقیب به معنای عاشق گرفته شده و همان طور که دیده می شود در این بیت، رقابتی احساس نمی شود. این بدین خاطر است که در عشق حقیقی- که متعلق آن، خدا، پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) هستند- عاشق به دنبال یافتن عاشقان دیگر می گردد و می خواهد همه را با معشوق خود آشنا کرده و دیگران را نیز عاشق او گرداند در حالی که در عشق غیر حقیقی عاشق، بودن رقیب را برنمی تابد.نتیجه این که معنای رقیب با توجه به هر غزل و شعری ممکن است به گونه ای خاص تفسیر شود. همان طور که دیدید در یک بیت، رقیب به محافظ، در جای دیگر به عاشق و جای دگر هم به کسی که مانع رسیدن به یار می شود، تفسیر شد.و اما از دست دادن دل و دین در اشعار، کنایه از دست شستن از جمیع تعلقات ظاهری است، نه ترک دین. گاه برخی چنان سرگرم دین می شوند که کُـنه دین که تکامل و رسیدن به قرب الهی است را فراموش می کنند و وقتی بر می گردند می بینند که عمری سرگرم برخی ظواهر بوده اند، آن هم با شائبه های غیر خدایی.مردی سال ها در صف اول نماز جماعت می ایستاد. روزی قدری دیر آمد مجبور شد صف دوم بایستد. تمام نماز فکرش این بود که امروز صف اول نایستادم. بعد از نماز تأملی کرد دید عجب! یک عمر، نمازش را با ریا و به خاطر صف اول بودن خوانده.منظور از دست شستن از دین، جانماز آب کشیدن هاست. ظاهراً فردی بوده که چند روز یک بار می آمده و در انظار همه جانماز و سجاده اش را آب می کشیده به این منظور که ما خیلی اهل نماز و خدا هستیم.دل و دین و عقل و هوشم همه را به باد دادی ز کدام باده ساقی به من خراب دادی؟اگر انسان از باده الهی و شراب ناب عشق به محبوب حقیقی بنوشد دیگر نه دلی برای او باقی می ماند نه دینی. تا وقتی انسان بین دل و دلبر و دلدار تفاوت قائل است، هنوز به وحدت نرسیده و متکثر است. اما وقتی میان اینها و میان عشق و عاشق و معشوق، وحدت برقرار شد دیگر دلی باقی نمانده و او به سمت فنا در حرکت است. اتحاد عقل و عاقل و معقول نیز از این باب است.من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدمفارغ از خود شدم و کوس أنا الحق بزدم همچو منصور خریدار سر دار شدمامام خمینی(ره)بانگ أنا الحق زدن نشان از وحدت میان دل و دلبر و دلدار است. پس از وحدت، دیگر شخص فقط دنبال معشوق حقیقی که خداوند است می باشد و انگیزه ای برای ریا کاری ندارد. او به حقیقت رسیده.متأسفانه برخی از به ظاهر صوفیان ادعا دارند که انسان به جایی می رسد که دیگر لازم نیست نماز بخواند او به مرحله «نیاز» رسیده و از نماز گذشته. آنان شاید دست شستن از دین را اشاره به این مرحله بدانند اما این غلط محض است. اگر چنین مرحله ای بود آیا رسول اکرم و امیرالمؤمنین(علیهماالسلام) به این مرحله نرسیده اند؟ زیرا این بزرگواران تا آخرین روز زندگیشان اهل نماز بودند و حضرت امیر در نماز به شهادت رسید.1- حافظ نامه(شرح الفاظ، اعلام و...)، بهاء الدین خرمشاهی، بخش اول، ص3352- جمال آفتاب(شرحی بر دیوان حافظ)، علی سعادت پرور،ج7، ص703- حافظ نامه، همان4- جمال آفتاب، همان، ج2، ص109 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه