آيا رفع ابهام از نقاط مبهم تاريخ امكان دارد؟ علت اختلاف درتاريخنگاري؟ آيا با اين حال، منابع تاريخي قابل اعتماد است؟

شناخت تاريخ صحيح يكي از دغدغه­هاي اصلي علم تاريخ است و در آن رابطه تلاش­هاي فراواني صورت گرفته و كتب زيادي به رشته تحرير درآمده است. در مجموع مي­توان گفت: از بعضي رويدادهاي تاريخي قطعاً نمي­توان پرده برداري كرد. اما در مورد خيلي از وقايع امكان پرده برداري و كشف نقاط مبهم وجود دارد. علت اختلاف روايات و نقل قولها، اختلاف افراد و بتبع آن اختلاف عقايد و مذاهب و ارزشهاي افراد است. و در جواب به قسمت سوم سؤال بايد گفت: بله به منابع مي­شود اعتماد كرد اما نه به هر منبعي و نه به هر نويسنده­اي، بلكه در مرحله اول، منبع و نويسنده آن بايد تا حدي براي ما آشنا باشد و ثانياً مطالب كتاب با مطالب كتب ديگر هم مقايسه شود. در اين صورت است كه اعتمادي نسبي براي ما حاصل مي­شود.رفع ابهام از نقاط مبهم: تاريخ از علوم اَسنادي است. يعني ابزار كار مورخ سند است، مورخ با توجه به اسناد مختلف، واقعيات را از آن اسناد بيرون مي­كشد. و با توجه به تمامي نقل قولها و نقد و بررسي آنها از آن واقعه پرده برداري مي­كند. در اين رابطه «عبدالحسين زرين كوب» مي­نويسد: «مورخ هر چند در شناخت گذشته توفيق قطعي ندارد. اما آنجا كه وي از طريق نقد اسناد و آثار گذشته، نفوذ مي­كند غالباً (جز در مواردي كه به سبب فقدان اسناد كافي تعليل واقعيت تاريخي غير ممكن است ) مي­تواند بين جزئيات حوادث رابطه علت و معلولي كشف يا برقرار كند. »[1] با بررسي دقيق و همه جانبه مي­توان از خيلي از نقاط مبهم پرده برداري كرد. «والش» مي­نويسد: «بايد همه مدارك و شواهد را همراه مراجع مربوط به آن مشمول بررسي دقيق و موشكافانه قرار داد و حقايق را از آنها استخراج كرد.»[2]ابوريحان بيروني معتقد است: با قياس بين منابع مختلف مي­توان بر حقيقت امر آگاه شد.ايشان مي­نويسد: «اگر قياس عقلي در تمييز حق از باطل مدخليتي نداشته باشد، پس ديگر چگونه ممكن خواهد بود كه شخص جوينده طمع نمايد كه از حقيقت امر آگاه گردد.»[3] به علاوه اطلاعات تاريخي و باستان شناسي كه همواره در دنيا كشف مي­شود مي­تواند تا حد زيادي پرده از نقاط مبهم بردارد و ما را به واقعيت تاريخي برساند. اصولاً برخي معتقدند كه حقيقت تاريخي هيچ گاه پنهان نمي­ماند. و بالاخره روزي خود را آشكار خواهد كرد. و پرده از روي نقاط مبهم آن كنار خواهد رفت. البته در پاره اي موارد به واسطه عدم ثبت واقعه به علل و انگيزه­هاي مختلف، كشف واقع امكان پذير نيست. آقاي زرين كوب مي نويسد: «پاره­اي موارد نيز هست كه درباره جزئي از يك واقعه سند و خبري در كار نيست و سكوت مآخذ مورخ را با نوعي خلأ مواجه مي­كند كه عبارت باشد از آنچه در آن باب، نص نيست. »[4]بنابراين رسيدن به يك واقعيت تاريخي، امكان پذير مي­باشد و «براي رسيدن به واقعيت بايد جستجو كنيم.»[5] با بررسي دقيق اسنادي كه به آنها اطميناني نسبي پيدا كرده­ايم مي­توان اين كار را صورت داد.علّت اختلاف منابع: همان طور كه در ابتداي بحث بيان شد، اختلاف افراد و ارزشها و عقايد خاص آنان علت اختلاف منابع است در اين رابطه «اچ كار» مي­نويسد: «واقعيات تاريخ هرگز خالص به دست ما نمي­رسد. واقعيات تاريخ همواره از ذهن وقايع نگار ترشح مي­كند. بنابراين هر وقت كتاب تاريخي را بدست مي­گيريم توجهمان ابتدا بايد معطوف مورخي باشد كه آن را نوشته نه امور مندرج در آن» هيچ نويسنده­اي، بدون انديشه و مذهب و فكر نيست «تاريخ نگار غالباً‌ واقعيت را از ديدگاه خاص مي­نگرد.»[6]بنابراين «اگر به حوادث تك تك و جدا نگريسته شود، راه براي مغالطه و سفسطه باز مي­شود. و چهره حقيقت­ها در ترسيم «واقعه نگار» دگرگون مي­گردد.»[7] لذا وجود عقايد و ارزشهاي اجتماعي و اخلاقي و ديني و... است كه مورخان بعضاً مطالب را گزينشي نقل مي كنند. و اين امر سبب اختلاف آنها مي­شود.اعتماد به منابع. شهيد مطهري (ره) در اين رابطه مي­نويسد: «در اين زمينه نظريه­هاي افراطي و تفريطي وجود دارد. براي بعضي كه ملّا لغتي هستند همين قدر كه كتابي را پيدا كنند كه مثلاً 700 سال پيش نوشته شده يا در فلان جا چاپ شده، اين ديگر برايشان وحي منزل است. و يك عده اساساً به كلي تاريخ را بي ارزش مي­دانند از باب اينكه مي­گويند: «انسان هيچ وقت نمي­تواند خودش را از تعصّبات و جانبداريها و... تخليه كند.»[8] ايشان عدمِ اعتمادِ محض به كتابهاي تاريخي را رد مي­كند و مي­نويسد: هميشه انسانها اين جور نيستند. گاهي اوقات افرادي آنچنان پايبند وجدان خود هستند كه عاري از اغراض و تعصبات و منافع خود، وقايع را آنچنان كه هست مي­نويسند.[9] ما در منابع يك سري داده­هايي داريم اما صحت يا سقم اين داده­ها را نمي­دانيم. براي بدست آوردن درستي يا نادرستي اين داده­ها بايد منابع ديگر را نيز بررسي كرد و اين سؤال­ها را از خودمان بپرسيم: آيا منابع ديگر اين روايت را گفته اند؟ آيا كسي كه اين خبر را مي­دهد مورد اعتماد است؟ بررسي اين عوامل سبب اعتماد به خيلي از روايات مي­گردد. «شهيد مطهري» مي­نويسد: «بعضي وقايع هست كه اساساً در يك حدّش دروغ بردار نيست. قضايايي كه در سطح عموم واقع مي­شود، اصلاً امكان تحريف آنها وجود ندارد. يعني قضيه به صورت تواتر نقل مي­شود كه ديگر اصلاً قابل اينكه غرض افراد در آن دخالت كرده باشد نيست. شما در همين تاريخ­هاي اسلامي مي­بينيد، مسائل مشترك زياد وجود دارد. حتي مسائلي كه به نفع يك فرقه معين است، در عين حال در كتابهاي هر دو فرقه نوشته شده است... ما الان چقدر وقايع داريم كه به نفع تشيع است و در كتب اهل تسنن هست؟»[10] شهيد مطهري قائل است كه واقعيت تاريخي قابل كتمان نيست و اين خود يك اصل تاريخي است كه نمونه­هاي خيلي زيادي دارد.[11] ايشان مي­نويسد:«اغراض و تعصبات براي عموم بشر حكم يك امر عرضي را دارد. بعضي اغراض مثل پرده­هايي كه مي­آيد جلوي حقيقت را مي­گيرد و بعد كنار مي­رود. يعني حقيقت چهره خودش را تمام يا پاره­اي را خود به خود آشكار مي­كند. به قول يك فرنگي «همگان را براي هميشه نمي­شود فريب داد.»[12] نتيجه: به منابع تاريخي مي­توان اعتماد كرد اما اولاً اين اعتماد به صورت محض نبايد باشد ثانياً: بايد با بررسي منابع و نقد آنها و جمع بندي ميان اطلاعات بدست آمده قضيه مورد بررسي را روشن ساخت و به آن نوشته اعتمادي نسبي پيدا كرد.معرفي منابع، جهت مطالعه بيشتر:1ـ تاريخ در ترازو، عبدالحسين زرين كوب.2ـ فلسفه تاريخ، جلد 1، شهيد مطهري.3ـ تاريخ چيست؟ دبيلو. اچ کار.4ـ مقدمه­اي بر فلسفه تاريخ، دبيلو، اچ، والش. .

سامانه پاسخگویی به سوالات و شبهات

مرجع:

ایجاد شده در 1400/12/28

لینک کوتاه