کتاب هایی که برای دروس ریاضیات، هندسه و نجوم (هیئت) در حوزه به عنوان کتاب مرجع مورد استفاده قرار می گرفته چه بوده است؟

آموزش علوم رياضى، به ويژه حساب و هندسه و نجوم، براي حوزه هاي علوم دينى، به دليل مناسبتي كه اين علوم با برخي از احكام فقهي دارند، اهميّت داشت. قبل از تفکیک و تخصصی شدن علوم عقلی و تجربی مراکز علمی منحصر در حوزه ها بود که دانش دوستان کتاب های علوم عقلی و نقلی را فرا می گرفتند پس از تاسیس دارالفنون تقریبا این علوم از حوزه ها جدا شد. در طول سده هاي گذشته، صدها كتاب ارزشمند در اين باره نوشته شده است. از مشهورترين متون درسي حوزه ها در این زمينه، مي توان به آثار زیر اشاره کرد: 1. هندسه: در اين علم نظر علماء و حكماء از قديم بر کتاب اصول اقليدس صورى بوده است. خواجه نصيرالدين طوسى آن را تحرير و تنقيح كرده و اين تحرير بين اهل تحصيل متداول بوده است. خواجه نصيرالدين طوسى، از رياضيدانان برجسته شيعي است. وى، بيشتر آثار رياضي دانان يونان را بازنويسي كرد و آنها را در اختيار مراكز علمي گذاشت. و این کتاب تا دوره معاصر تدریس مي شد و اساتیدی مانند آیت الله حسن زاده آملی این کتاب را تحصیل کرده اند. 2. علم حساب: در اين علم كتاب شمسيه الحساب از نظام الدين حسن بن محمد نيشابورى و مفتاح الحساب غياث الدين جمشيد كاشانى در حوزه ها متداول بوده است. وليكن در اعصار اخير، كتاب خلاصه الحساب از مصنفات شيخ بهايي متداول گشته و تدریس می شده است. در ميان متاخرین، سيد محمد علي شهرستاني (1280ـ1344ق) از فقهاي نامدار شيعه، كتاب كنزالحساب را نوشت و مفتاح الحساب غياث الدين را شرح كرد و خلاصة الحساب پس از تأسيس مراكز آموزشي جديد كنار گذاشته شد. از آخرين اساتيد علوم رياضى، مي توان به نام علامه رفيعي قزوينى، ميرزا محمد تقي مدرس رضوى، ميرزا عبدالرحمن مدرس، سيد حسن مشكان طبسى، ميرزا ابوالحسن شعراني و حسن زاده آملي اشاره كرد. 3. علم هيئت و نجوم: در ميان دانش هاي رياضى حوزه ها، به علم هيئت و نجوم بيشتر از شاخه هاي ديگر آن توجه شده است. در اين علم، کتب مشهور و متداول زير بين طلاب و تدریس می شده: اول: رساله فارسى در هيئت، تصنيف علاءالدين على بن محمد قوشچى است كه در حوزه ها مورد توجه بود و تدريس مي شد، به همین جهت اين رساله مكرر در تهران و تبريز به چاپ رسيده است. دوم: شرح ملخص، محمود چغمينى خوارزمى كه معروف و متداول در حوزه ها بوده است. به همين روي اين کتاب به کرات در تهران و هند و جاهاى ديگر که حوزه ها رايج بود، به چاپ رسيده است. سوم: تذكره، در علم هيئت كه از مصنفات خواجه نصيرالدين طوسى مى باشد. از جمله کتاب هاي مورد توجه حوزويان بوده است. چهارم: المجسطى، از كتاب هاى معروف در علم هيئت كه از قديم مورد بحث بزرگان از علماء و حكماء بوده مجسطى نوشته بطلميوس است و خواجه نصيرالدين آن را تهذيب و تحرير نموده و برتحرير مزبور جمعى شرح و حاشيه نگاشتند. اين كتاب بيش از يك هزار سال محور بحث هاي رياضي و نجومي در حوزه ها بود. ابن سينا به تلخيص آن همت گماشت و آن را در ضمن تعاليم شفا گنجاند و ابن رشد، ابن السمح و ابن الصلت آن را تلخيص كردند. مجسطي جزء نهايي ترين متون درسي حوزه بود. در حوزه علاوه بر متون مورد اشاره، شروح شان نيز گاهي تدريس و مورد توجه بود. در مجسطى بيان اوضاع فلكيه به طريق استدلال و طرق استدلال در آن مبتنى بر كثيرى از مسائل هندسه و رياضي مى باشد كه آن را علماء رياضى متوسطات ناميده اند كه بايد پس از تحصيل و تعليم اصول اقليدس و پيش از تعليم مجسطى آن مسائل را دانست. (در حقيقت به عنوان مباني بودند) و در استدلال در مسائل مجسطى محتاج به فهم و احضار آنها مى باشند. رسائل متعلقه بمتوسطات كه متوسط بين اصول اقليدس و مجسطى است، به طبع رسيده و مورد تدريس و مباحثه اساتيد بزرگوار بوده است. و از جمله كتاب هاي درسي حوزه در علم نجوم کتاب تشريح الافلاك و نيز هفتاد باب شيخ بهائى، در طول سده هاي گذشته بوده اند. اسطرلاب يكى از علومى كه در عصور قديمه مورد بحث و دقت بزرگان از علماء و حكماء بوده و چند سال پيش در ايران به ويژه در حوزه تهران مورد توجه جمعى از دانشمندان فاضل بوده كه به درس و تعليم آن اشتغال داشتند، علم اسطرلاب مى باشد. از جمله كتاب هایی كه متداول بين اهل تحصيل بوده، رساله بيست باب در فن اسطرلاب تصنيف خواجه نصيرالدين طوسى است. اين رساله به فارسى است. و كتاب (استيعاب فى العمل بالاسطرلاب) از مصنفات حكيم بزرگ ابو ريحان بيرونى صاحب كتاب الاثارالباقيه مى باشد. البته کتاب هاي فراوان ديگري نيز در علوم عقلي و رياضيات مورد توجه بوده که به همين ميزان اکتفا شد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه