طبقه بندی نیازهای انسان در اسلام چیست؟

مقدمه : سیر کمالی انسان نیازمند برنامه ای کامل، دقیق، بر اساس حکمت و راهنمایانی خیر خواه و امین است. تمسک به حبل المتین قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) تنها راه نیل به کمال انسانی و رسیدن به قرب الهی است. پس از نظر اسلام نیاز های انسان عبارت است از؛ چیزهایی است که او را به این هدف یعنی « رسیدن به قرب الهی» نزدیک می کند. حال باید دید که عوامل رشد و تکامل انسان جهت رسیدن به این مقصد چیست؟نکته قابل توجه اینکه، منطقی این است که دین و متون دینی حتی اموری را که عقل انسان به آن دسترسی دارد نیز بیان کند و معقولات سعادت بخشی را بخصوص برای عامه مردم که دیریابند، ارزان در اختیار بشر قرار دهد. اسلام با قبول و پذیرش نیازهای معقول بشر( یعنی نیاز های مقتضای جسم و غرایز او و نیازهای روحی و عاطفی او) نیاز های جدیدی را در معرض دید او قرار می دهد. و با توجه به اینکه انسان موجودی است دو بعدی یعنی فطرت انسانی هم دارای بعد مثبت( گرایش به خیرها و نیکی ها) و هم دارای بعد منفی( گرایش به شرها و زشتی ها) است و این هم در حالی است که اسلام ارزش و مقام انسان را خلیفه الهی و جانشینی خدا بر روی زمین می داند و او موجودی است که فرشتگان او را سجده کرده اند و دیگر اینکه هدف آفرینش انسان، رسیدن به مقصد خاص یعنی مقام قرب ربوبی و در نهایت بازگشت همه انسان ها به سوی خداست. با این مقدمه باید گفت: انسان دارای نیاز های متعددی است که ارضاء و اقناع آنها موجب رشد و تکامل وی می شود. و اگر این نیاز ها به گونه صحیح ارضاء نشوند موجبات ناهماهنگی ابعاد شخصیت انسان را فراهم می آورند. اینکه انسان چه نیاز هایی دارد در میان مکاتب مختلف مورد گفتگو است. در اینجا به برخی از نیاز های انسانی پرداخته و نظر اسلام را روشن می سازیم. قبل از آن چند نکته را خاطر نشان می سازیم: 1- قرآن کریم مجموعه نیازهای اصیل انسانی را در نظر می گیرد، نه آنکه برخی از نیازهای انسانی را در نظر آورده، برخی دیگر را به فراموشی بسپارد. اسلام هم نیازهای اخلاقی و معنوی، هم به روح توجه دارد و هم به جسم، هم به عقل توجه دارد و هم به دل. قرآن کریم نیازهای انسانی را هماهنگ با هم مطرح می کند، یعنی برای یک نیاز بیش از حد اصالت قایل نمی شود، در حالی که برای نیازی دیگر اصلا ارزش و اعتباری را در نظر نگیرد. به بیان روشن تر، اینگونه نیست که مانند فرویدیسم برای نیاز جنسی و مانند مارکسیسم برای نیاز اقتصادی بیشترین ارزش و بها را قایل شود و به گونه ای که بقیه نیازها تحت الشعاع یک نیاز قرار گیرد و این نیاز واحد جهت دهنده همه نیازها باشد و یا عامل محرک وجود انسان و جامعه و تاریخ به شمار رود.2- از دیدگاه اسلام و قرآن هیچ یک از نیازهای انسانی هدف نیستند. اسلام اجازه نمی دهد تا انسان، هستی خود را قربانی این نیازها سازد و یا به پرستش این نیازها بپردازد. بلکه این نیاز ها وسیله هستند و وسیله مهمی نیز می باشند برای رساندن انسان به سوی قله کمال و معنویت.3- ارضای نیازها باید به روش معقول باشد. انسان نمی تواند هر گونه که بخواهد نیازهای خود را ارضاء سازد. بطور مثال انسان نیاز جنسی خود را باید با روش صحیح که ازدواج موقت یا دایم است برطرف سازد، نه آنکه دست به استمناء و یا لواط یا زنا و... بزند. یا انسان نیاز اقتصادی خود را باید از طریق کار و کوشش برطرف سازد، نه از راه دزدی یا ربا یا کسب های حرام.4- انسان نباید نیازهای خود را سرکوب کند. انسان مسلمان نمی تواند نسبت به نیاز جنسی، نیاز اقتصادی و مسایل اخلاقی بی تفاوت باشد. نفس کشی از دیدگاه اسلام باطل است. ریاضت جویی و گوشه نشینی در اسلام ممنوع است. ریشه و اساس همه مسایل فوق در این است که اسلام انسان را موجودی می داند چند بعدی که شکوفایی استعدادها و ابعاد وجودی وی در آن است که همه نیاز ها و استعداد و ابعادش در جهت هدف آفرینش هماهنگ با یکدیگر رشد پیدا کنند. و اگر هر یک از نیازهای انسان سرکوب گردند، در وجود انسان عقده های فراوانی ایجاد خواهد شد که نه تنها به خود که دیگران را نیز به سوی نابودی خواهد کشاند. نیاز های معقول انسان از نظر اسلام:الف) پرورش جسم؛ اسلام به جسم انسان بی توجه نیست چرا که پرورش بدن انسان و سلامتی وی عامل مهمی برای رشد دیگر ابعادش است. «مطهرات» که در اسلام و قرآن بر روی آن تاکید شده به این انگیزه است که انسان به نظافت بدنش اهمیت بدهد و در جهت سلامتی بدنش بکوشد. اسلام حتی به ورزش برای رشد بدن انسان توجه دارد و فقهای عظام نیز بابی را تحت عنوان «سبق و رمایه» به تیراندازی و سوارکاری اختصاص داده اند. در روایتی از پیامبر(ص) است که «المومن القوی خیر و احب من المومن الضعیف» یعنی مومن نیرومند از مومن ضعیف بهتر و محبوب تر است. ب) نیاز اقتصادی؛ انسان برای ادامه حیات خود ناگزیر از آن است که به کار و کوشش پرداخته و نیازمندی های خود را برطرف سازد. اسلام نظامی کامل و جامع برای رفع نیاز اقتصادی انسان ارایه داده است که در آن اثری از افراط و تفریط نیست. قرآن انسانها را دعوت به کار و کوشش می کند. قرآن انسان ها را دعوت به کار و کوشش می کند: « فابتغوا عندالله الرزق» یعنی روزی را از نزد خدا طلب کنید(عنکبوت 17). اسلام آنچنان اهمیتی برای ارضای نیاز اقتصادی انسان قایل است که پیامبر فقر را عاملی برای نزدیکی به کفر می داند:« کاد الفقر ان یکون کفرا». و از طرفی هم قرآن ثروت اندوزی را شدیداً نهی می کند:« والذین یکنزون الذهب والفضه ولا ینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذاب الیم» یعنی کسانی که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند، آنان را به عذابی دردناک بشارت بده(توبه 34). «و آتوهم من مال الله الذی آتیکم» یعنی به آنها ( تنگدستان) از مال خداوند که به شما داده بدهید(نور 33). از نظر قرآن این نیاز انسان باید به گونه ای ارضاء شود که عدالت اجتماعی را از میان نبرد. جمع شدن ثروت در دست عده ای معدود که موجب جلو گیری از ارضای نیازهای دیگر افراد جامعه شود ممنوع است. قرآن صریحاً می گوید که نباید ثروت در دست ثروتمندان باشد:« کی لا یکون دوله بین الاغنیاء منکم»(حشر 7)یکی از ابعاد انفاق که در قرآن بر روی آن تاکید شده این است که انسان از وابستگی ها و تعلق های مادی خود جدا شود تا عوامل مادی، مانعی را بر سر راه حرکت او به سوی خدا ایجاد نکنند:« لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون و ما تنفقوا من شی فان الله به علیم» یعنی هرگز به نیکی دست نمی یابید مگر آنکه از آنچه که دوست دارید انفاق کنید. آنچه را که انفاق می کنید خداوند بر آن آگاه است(آل عمران 92)ج) نیاز به زندگی اجتماعی؛در نهاد و سرشت انسان گرایش به حیات اجتماعی نهفته است، نه آنکه عواملی خارج از ذات انسان او را وادار سازد تا به قید و بند های ازندگی اجتماعی تن در دهد.« یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقاکم» یعنی ای مردم ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملتها و قبیله هایی قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. همانا گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست(حجرات 13).د) نیاز جنسی؛ارضای صحیح غریزه جنسی نقش اساسی در روح و روان انسان دارد و اگر این نیاز ارضاء نشود عوارض و ناراحتی های روحی فراوانی را برای شخص ایجاد خواهد کرد.قرآن درباره این نیاز، نه نظریه افراطی را قبول دارد و نه نظریه تفریطی را. قرآن کریم معقد است که باید غریزه جنسی را از راه صحیح آن که ازدواج است ارضاء شود:« و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها بین الموده و رحمه» یعنی و یکی از نشانه های او این است که از جنس خودتان همسری آفرید تا به وسیله او آرامش پیدا کنید و میان شما مهربانی و رحمت قرار داد( روم 21).هدف اسلام تنها ارضای غریزه جنسی نیست بلکه می خواهد که انسان از این مجرا به تولید نسل بپردازد، نه آنکه این غریزه را در جهت منفی تلف نماید:« نسائکم حرث لکم فاتوا حرثکم انا شئتم»( بقره 223)و) نیاز زیبایی جویی؛یکی از نیازهای اصیل روح انسانی زیبایی جویی است. از دیدگاه قرآن کریم هم انسان زیباجو آفریده شده و هم جهان هستی زیبا خلق شده است تا این نیاز درونی انسان ارضاء و اقناع بشود.آیات مبارکه (ق 16) و (کهف 7) و ( نحل 14) و (اعراف 32) و (مائده 87) نشانگر آن است که موجودات جهان آفرینش برای ارضای میل زیبا جویی انسان آفریده شده است.ه) نیازبه پرستش؛بر اساس این نیاز انسان دائما به دنبال موجودی است که شایسته پرستش باشد و بتواند با نجوا کند . ارزش های اخلاقی از جمله حس پرستش از جمله اصول ثابته طبیعت انسانی می باشند که ریشه در نهاد افراد بشر دارند و هر فردی خواهان آنهاست .اهمیت پرورش این بعد در اسلام تا آنجاست که پیامبر(ص) هدف از بعثت خود را تکمیل اخلاق انسان ها می داند. « انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق».آیات اخلاقی قرآن فراوان است.مانند آیات مبارکه (آل عمران 159) و ( فرقان 63) و... . در نظام اخلاقی قرآن همه مفاهیم اخلاقی مطرح شده است: طریقه سخن گفتن، طریقه راه رفتن، طریقه نشستن، روش برخورد با دوستان، روش برخورد با دشمنان، طریقه احسان مال و... .نهایت اینکه، یکی از برنامه های اسلام و قرآن ساختن انسان سالم و کامل( یعنی انسان عاری از بیماری تن و عاری از بیماری دل قلب که بدتر و شدیدتر از اولی) است. کمال انسان در تعادل و توازن اوست، یعنی انسان با داشتن این همه استعداد های گوناگون، آن وقت کامل است که فقط به سوی یک استعداد گرایش پیدا نکند و استعداد های دیگرش را مهمل و معطل نگذارد و همه را در یک وضع متوازن و متعادل همراه با رشد قرار دهد.پس اسلام نیازهای انسان(عوامل رشد و تکامل) را علم و تفکر، ایمان و عمل صالح می داند.باید گفت که تقسیم بندی بالا یکی از تقسیم بندی ها در این باب است که میتوان تقسیم بند ی های دیگری هم دراین باب برمبناهای دیگر عرضه کرد.اخرین نکته این که با نگاه ریزتری میتوان نیازهای دیگری هم از انسان برشمرد که البته هر کدام به یکی از نیازهای بالا برمی گردد. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه