تخمین زمان مطالعه: 13 دقیقه
بررسی ابعاد وجودی حضرت زهرا (س) به عنوان یک زن را میتوان در چهار بُعد مورد بررسی قرار داد، که در برگیرندهی دوران کودکی و حضور در خانهی پیامبر (ص)، ازدواج با حضرت امیرالمؤمنین (ع) و پذیرش نقش همسری و خانهداری، نقش مادری و قرار گرفتن ایشان در قالب فعالیتهای فرهنگیـاجتماعی، سیاسی و اقتصادی است.
تولد و حیات حضرت زهرا (سلام الله علیها) را میتوان به عنوان پاسخ کوبنده و محکمی دانست بر دهان یاوهگویانی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را تنها به دلیل نداشتن فرزند مذکر ابتر میخواندند. ایشان که نطفهای آسمانی داشتند و در دامان زنی بزرگ، چون حضرت خدیجه (علیه السلام) پرورش پیدا کرده بودند؛ در سالهای اولیهی طلوع اسلام بر کرانهی زندگی بشر، که همه دوستان و خویشان، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را تنها گذاشته بودند، پا به پای مادر و در روزهای بعد از مرگ مادر نقش محکم و قوی خود را در یاری رساندن و همراهی و همدلی با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن چنان ایفا میکردند که از سوی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) لقب امابیها گرفتند. حضرت زهرا در دوران کودکی خود در چند اتفاق مهم حضور داشتند؛ حضور در خانه در شب لیلهالمبیت در کنار حضرت علی (علیه السلام) و همراهی با رسول خدا در ماجرای شعب ابیطالب.
اما ایفای نقش بیبدیل در کنار پدر مسئلهی مهمی است که نباید به راحتی از کنار آن گذشت. ناکامی قریش در بازگرداندن مهاجرین از حبشه به مکه و خطر ایجاد پایگاهی خارج از قدرت سیاسی قریش در آنجا و نیز نفوذ رو به گسترش مسلمانان در بین جوانان قریش در آنجا، آنان را به اتخاذ راهحل جدیدی کشاند و آن اندیشهی قتل پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود که با شهامت و قاطعیت ابوطالب، عموی پیامبر، قریش به ناچار راه دیگری را در پیش گرفتند و آن تحریم اقتصادیـاجتماعی پیامبر و یارانش بود که ابوطالب پس از مشورت با پیامبر (صلی الله علیه و آله) تصمیم گرفت برای سهولت در مراقبت از جان ایشان و حفظ تعصبات و همبستگی عشیرهای، بنیهاشم و بنیمطلب را در شعب ابیطالب گرد آورد.
بر اساس این قرارداد، هر گونه حق دادوستد با بنیهاشم و بنیمطلب و نیز حق هر گونه وصلت با این خانواده منتفی اعلام شد و تنها در صورتی این معاهده ملغی میشد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) تسلیم شود. مدت اقامت در شعب، سه سال و شرایط حاکم بر آن بسیار سخت و طاقتفرسا بود؛ آنچنان که صدای ضجهی کودکان از بیرون شنیده میشد. حضرت در طول آن سه سال، از نزدیک رنج و دغدغهی رسول خدا و نگرانیهای مادر و عموی بزرگوارشان را لمس کردند و در مبارزه علیه ظلم، با پدر خود همراه بودند.
مقام معظم رهبری نقش بیبدیل حضرت زهرا (سلام الله علیها) در این مقطع را این گونه تشریح میکنند: «آن زمان که در شعب ابىطالب همهى راههاى عافیت بر مسلمانان و وجود مقدس نبى اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم) بسته شده بود؛ نه امکانات زیستى، نه امکانات رفاهى، نه آسودگى خاطر؛ دائم دغدغهى تهاجمِ دشمنان، دائم خبرهاى بد، صداى گریهى کودکان از گرسنگى بلند، انواع ناراحتیهایى که در آن درهى خشک وجود داشت و این عده خانوادهى مسلمان براى مدت سه سال مجبور به اقامت شده بودند ـو چه سختیها کشیدند و همهى این سختیها هم از مبدأ یکایک این انسانها از کوچک و بزرگ حرکت مىکرد و روى دوش پیامبر اسلام مىنشست. چون رهبر بود؛ چون همه به او متکى بودند، همهى دردها را پیش او مىآوردند، همهى فشارها را او حس مىکردـ در چنین وضعیت سرشار از سختى و محنت و فشار و ناراحتىِ ناشى از دعوت در راه خدا و صبر در راه او ـاتفاقاً در همین ایام جناب ابىطالب هم از دنیا مىرود؛ جناب خدیجهى کبرى هم در مدت کوتاهى به رضوان الهى و لقاءالله مىپیوندد و پیامبر، تنهاى تنهاستـ فاطمهى زهرا، این دختر چندساله ـحالا بنا به اختلاف روایات، پنجساله، ششساله، هفتساله، دهسالهـ تنها کسى است که پیامبرِ با این عظمت به او تکیه مىکند. او مثل مادر از پدر بزرگوار خود پذیرایى مىکند که این قضیهى فاطمه امابیها مربوط به اینجاست.» (مقام معظم رهبری، 1373)
سیرهی حضرت زهرا (سلام الله علیها) در نقش همسری
حضرت زهرا در مقام همسری تمام آنچه را که از یک زن در همراهی با همسر خود انتظار میرود ایفا کرده است؛ آنچنان که امیرالمؤمنین (علیه السلام) در موارد گوناگون، به تمجید از زحمات حضرت زهرا پرداختهاند و به وجود ایشان در زندگی خود مباهات کردهاند. در جریان شورای ششنفره، که خلیفهی دوم برای جانشینی وی تعیین کرده بود، حضرت خطاب به سایر اعضا فرمود: «آیا در بین شما، به جز من کسی هست که همسرش بانوی زنان جهان باشد؟» همگی پاسخ دادند: نه. در جریان سقیفه نیز حضرت ضمن برشمردن فضایل و کمالات خویش و اینکه باید بعد از پیامبر، او رهبری و هدایت جامعهی اسلامی را عهدهدار شود، خطاب به ابوبکر فرمودند: «تو را به خدا سوگند میدهم! آیا آن کس که رسول خدا او را برای همسری دخترش برگزید و فرمود خداوند او را به همسری تو [علی] درآورد من هستم یا تو؟» ابوبکر پاسخ داد: «تو هستی.»
مقام معظم رهبری عمق اثرگذاری حضرت را در نقش همسری این گونه تبیین میکنند: «شما ببینید شوهردارى فاطمهى زهرا (سلام الله علیها) چگونه بود. در طول ده سالى که پیامبر در مدینه حضور داشت، حدود نُه سالش حضرت زهرا و حضرت امیرالمؤمنین (علیهما السلام) با همدیگر زن و شوهر بودند. در این نُه سال، جنگهاى کوچک و بزرگى ذکر کردهاند ـحدود شصت جنگ اتفاق افتادهـ که در اغلب آنها هم امیرالمؤمنین (علیه السلام) بوده است. حالا شما ببینید، او خانمى است که در خانه نشسته و شوهرش مرتب در جبهه است و اگر در جبهه نباشد، جبهه لنگ مىماند ـاین قدر جبهه وابستهى به اوستـ از لحاظ زندگى هم وضع روبهراهى ندارند؛ همان چیزهایى که شنیدهایم: و یطعمون الطّعام على حبّه مسکیناً و یتیماً و اسیراً انّما نطعمکم لوجه الله؛ یعنى حقیقتاً زندگى فقیرانهى محض داشتند؛ در حالى که دختر رهبرى هم هست، دختر پیامبر هم هست، یک نوع احساس مسئولیت هم مىکند. ببینید انسان چقدر روحیهی قوى مىخواهد داشته باشد تا بتواند این شوهر را تجهیز کند؛ دل او را از وسوسه اهل و عیال و گرفتاریهاى زندگى خالى کند؛ به او دلگرمى دهد؛ بچهها را به آن خوبى که او تربیت کرده، تربیت کند. حالا شما بگویید امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) امام بودند و طینت امامت داشتند؛ زینب (علیها السلام) که امام نبود. فاطمه زهرا (سلام الله علیها) او را در همین مدت نُه سال تربیت کرده بود. بعد از پیامبر هم که ایشان مدت زیادى زنده نماند.» (مقام معظم رهبری، 1377)
در حالی که امروزه به دنبال حجم عظیم تبلیغات، طیف وسیعی از زنان در کشور به نقش زن در خانه و خانهداری به دیدهی تحقیر مینگرند و آن را بیارزش و بیمقدار به حساب میآورند و معتقدند کارهای مهمتر زن در محیطی غیر از محیط خانواده و در عرصهی اجتماع تحقق پیدا میکند، رهبر انقلاب نقش خانگی را این گونه ارج مینهند: «ما این بزرگوار، حضرت فاطمه الزهرا (سلام الله علیها) را خواستهایم به عنوان الگو میان خودمان مطرح کنیم. یک زن جوان، یک دختر جوان، که زندگیاش زندگی معمولی، لباسش لباس فقرا، کارش در خانه جمعوجور کردن بچهها و مدیریت خانه و کدبانویی این خانهی کوچک و دستاس کردن است و آن کوه معرفت و دریای عظیم علم و دانش در وجود اوست.» (مقام معظم رهبری، 1383)
نقش مادری و تربیت انسان کامل
بیتردید سرنوشت هر انسانی ریشه در خصلتهای کسانی دارد که در دوران طفولیت نزدیکترین انسانها به او بودهاند. از طرف دیگر، در این دوران، مادر نزدیکترین فرد به انسان است و نقش سازندهی وی در تعیین مسیر زندگی فرزند، انکارناپذیر است. در تعریف ایفای نقش مادری حضرت زهرا (سلام الله علیها) میتوان اظهار داشت کلام امام (رحمت الله علیه) کاملترین تعریف است: «زنی که در حجرهای کوچک و خانهای محقر، انسانهایی تربیت کرد که نورشان از بسیط خاک تا آن سوی افلاک و از عالم ملک تا آن سوی ملکوت اعلی میدرخشید. صلوات و سلام خداوند تعالی بر این حجرهی محقری که جلوهگاه نور عظمت الهی و پرورشگاه زبدگان اولاد آدم است.» (امام خمینی، ص 125)
اساس تربیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) آنچنان در جان کودکانش نشسته بود که پس از شهادت ایشان، حضرت زینب با وجود آنکه دختر سهسالهای بیش نبودند، اما تأثیرات آموزههای مادر چنان بود که ایشان را به کربلا رساند و ایشان توانست پیغامبر مظلومیت امام زمان خویش باشد. امام خمینی (رحمت الله علیه) در این مورد میفرماید: «این خانهی کوچک فاطمه (سلام الله علیها) و این افرادی که در آن خانه تربیت شدند که به حسب عدد، چهار پنج نفر بودند و به حسب واقع، تمام قدرت حق تعالی را تجلی دادند، خدمتهایی کردند که ما را و شما را و همهی بشر را به اعجاب درآورده است.» (امام خمینی، ص 167)
تغییر در ارزشهای اجتماعی
ارزشهای اجتماعی در هر جامعه عبارت است از زنجیرهای از بایدها و نبایدها در زمینهی روابط اجتماعی انسانها که در طول زمانها و بنا به مقتضیات اجتماعی هر منطقه، سازمان یافته است و مخالفت کردن با آنها میتواند با خشونت و مقاومت کسانی روبهرو شود که به این ارزشها پایبند هستند. حضرت زهرا (سلام الله علیها) در جامعهای متولد شد که ارزشهای اجتماعی در آن جامعه، بر خلاف ارزشهای انسانی شکل گرفته بود و ایشان در بسیاری از موارد، ناقض ارزشهای اخلاقی در درون جامعه میشد. از سویی دیگر، ایشان با استفاده از ابزار قدرتمند انتقال اطلاعات، به فعالیت در تغییر محور ارزشهای اجتماعی میپرداختند و با حضور فعال خود در عرصهی دانش و کسب بالاترین مرتبهی آن، با بهکارگیری صحیح روشهای انتقال اطلاعات، مانند ایراد سخنرانی، خواندن خطابه و... به تغییر محور ارزشهای اجتماعی و فرهنگی میپرداختند (ستاری، نقش حضرت زهرا، سلام الله علیها، در تغییر محور ارزشهای اجتماعی).
حضرت زهرا (سلام الله علیها) در جامعهای متولد شد که ارزشهای اجتماعی در آن جامعه، بر خلاف ارزشهای انسانی شکل گرفته بود و ایشان در بسیاری از موارد، ناقض ارزشهای اخلاقی در درون جامعه میشد.
حضرت زهرا با تربیتی که از دامان حضرت خدیجه برگرفته بود و با حمایت و تربیت رسول خدا، شجاعانه در مقابل بدعتها و بیاخلاقیهای جامعه ایستاد. در این شرایط، تغییر سنتها و ارزشهای جاهلی به طور اعم و سرنوشت زنان به طور اخص مطرح بود. آن حضرت الگوی سنتشکنی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بیحرمتی و بیتوجهی به شخصیت دختران و زنان است. در عصری که دختران زنده به گور میشوند، حضرت زهرا (سلام الله علیها) دستانش بوسهگاه رسولالله است. در حالی که بیپسران با داشتن فرزندان دختر ابتر شناخته میشوند، حضرت زهرا (سلام الله علیها) از طرف خداوند لقب کوثر گرفته است. بیتوجهی و بیعلاقگی آن حضرت به زرقوبرق دنیا و تجملات و سادهزیستی آن حضرت (سلام الله علیها) و اصرار پیامبر به آن، از دیگر سنتشکنیهایی است که زنان عصر حاضر، بیش از هر زمان دیگر، به آن نیازمندند.
آن حضرت الگوی سنتشکنی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بیحرمتی و بیتوجهی به شخصیت دختران و زنان است. در عصری که دختران زنده به گور میشوند، حضرت زهرا (سلام الله علیها) دستانش بوسهگاه رسولالله است.
ایفای نقش در عرصهی اقتصادی
عمدهترین فعالیتهای اقتصادی حضرت زهرا، در جهاد اقتصادی آن بانوی بلندمرتبه خلاصه میشد و ایشان از امکانات اقتصادی و پشتوانهای که داشتند برای منفعت و سود شخصی خود استفاده نمیکردند. از مصادیق جهاد اقتصادی حضرت زهرا میتوان به پشتوانه قرار دادن دارایی خود برای رفع مشکلات حکومت دینی اشاره کرد و این امری است که قبل از ایشان، مادرشان حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، انجام داده بود. حضرت زهرا (سلام الله علیها) چنان برای رفع نیاز حکومت پیامبر (صلی الله علیه و آله) با تمام وجود آماده بود که در موارد متعدد، کسی که برای مشکل اقتصادی خود به پیامبر، یعنی به حاکم جامعهی دینی مراجعه میکرد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) خود نمیتوانستند مشکل او را حل کنند، او را به حضرت زهرا (سلام الله علیها) ارجاع میدادند.
ایفای نقش در عرصهی سیاسی
مهمترین مصداق حضور سیاسی حضرت، در قضیهی ولایتمداری آن انسیه حوراء نمایش داده شده است. بررسی رفتارهای آن حضرت در واکنش به غصب ولایت، نشاندهندهی بینش عمیق و درک بالای ایشان نسبت به جایگاه ولایت در درون جامعه است.
رفتارهای سیاسی بانو بعد از فوت رسول خدا را، که سرآغاز ظلم و تعدی نسبت به ایشان و امام زمانشان بود، میتوان در قالبهای زیر مورد توجه قرار داد:
1. دفاع جانانه از امام زمان خود در روز بیعت گرفتن از حضرت امیر (علیه السلام)
2. ایراد خطبه در مسجد برای غاصب نشان دادن حکومت وقت
3. گریه کردن: بنا بر شواهد و مستندات تاریخی، حضرت زهرا برای ابراز نارضایتی از شرایط موجود و البته حکومت وقت به همراه حسنین (علیه السلام) بر سر قبر شهدای احد، مدفن رسول خدا و قبرستان بقیع میرفتند و به تشریح ظلمهای حکومت وقت میپرداختند. بنابراین کاملاً روشن است که این گریه کردن یک امر طبیعی نبوده است که به صرف ناراحتی و خالی کردن هیجانات روحی اتفاق افتاده باشد، بلکه بیشتر جنبهی افشاگری داشته است.
4. حضور در مجالس انصار به همراه حضرت امیر (علیه السلام) که به یادآوری ماجرای غدیر خم میپرداختند. ابنقتیبه مورخ بزرگ مىنویسد: على فاطمه را سوار بر مرکب مىکرد و همراه خود شبانه به مجالس انصار مىبرد تا به دفاع از حق على (علیه السلام) بپردازد و از آنان یارى بطلبد.
5. اعلام برائت از خلیفهی وقت: هنگامی که مردم مدینه گروه گروه به عیادت حـضرت زهـرا (سلام الله علیها) مـىشتافتند، مدعیان خلافت نیز براى آنکه در معرض اتهام افکار عمومى قرار نگیرند، درخواست ملاقات و عیادت میکردند و حضرت زهرا (سلام الله علیها) دیدار با آن دو را منوط به اجازهی حضرت امیرالمؤمنین کردند و در آن جلسه اظهار داشتند که ابوبکر به او ستم کرده است و نزد رسول خدا از او شکایت میکند و با این شیوه نارضایتی خود را از حکومت وقت نشان دادند.
6. وصیتنامهی حضرت که آخرین حرکت سیاسی آن حضرت بود.
حضرت زهرا به خوبی میدانستند که صحابهی دیروز و حیلهگران امروز، قصد دارند با شرکت در مراسم تدفین ایشان، برای خود مشروعیت سیاسی و اجتماعی کسب نمایند. از این رو، با این حرکت سیاسی خود مبنی بر تدفین شبانه و مخفی بودن قبرشان، به همگان فرمودند که اجرای اسلام واقعی و ناب محمدی، بدون حکومت اسلامی و البته با حکومتی که بر پایهی ظلم و جور بنا شده باشد، امکانپذیر نیست و مسند حکومت اسلامی برازندهی غاصبان بیسیاست و منحرفان از خط رهبری و امامت نیست. در واقع حضرت با این وصیت، هم نسبت به جور و ظلم حکومت وقت واکنش نشان دادند و هم گلهمندی و نارضایتی خود را نسبت به مردم زمانهی خویش ابراز کردند.
منابع:
1. امام خمینی، صحیفهی نور.
2. مقام معظم رهبری، بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان سپاه، 2 شهریور 1373.
3. مقام معظم رهبری، بیانات در دیدار جمعی از جوانان، 7 اردیبهشت 1377.
4. مقام معظم رهبری، بیانات در دیدار جمعی از مداحان، 17 مرداد 1383.
5. مریم ستاری، نقش حضرت زهرا (سلام الله علیها) در تغییر محور ارزشهای اجتماعی، گروه مطالعات و تحقیقات مؤسسهی فرهنگی کوثر ولایت.
*الهام معصومینژاد؛کارشناس فرهنگی/برهان/۱۳۹۲/۱/۹ .
پرسمان دانشگاهیان
تماس با ما
آدرس : آزمايشگاه داده کاوي و پردازش تصوير، دانشکده مهندسي کامپيوتر، دانشگاه صنعتي شاهرود
09111169156
info@parsaqa.com
حامیان
همكاران ما
کلیه حقوق این سامانه متعلق به عموم محققین عالم تشیع است.