آيا حرمت ربا ناشي از استثماري بودن آن است يا انحراف پول از نقش اصلي آن؟

به عنوان مقدمه بايد عرض کنم که مسئله ربا و حرمت آن از زمان هاي بسيار دور در بين ملل جهان شناخته شده و مختص دين اسلام نيست، طبق تاريخ تمدن ويل دورانت پيشينه تاريخي آن به چهار هزار سال قبل از ميلاد بر مي گردد، در آيين مسيحيت و يهوديت نيز حرام بوده است در اسلام نيز طبق فرايند سه مرحله اي، ربا حرام شمرده شد؛ اولين بار در آيه 39 سوره روم از ربا به عنوان يک امر ناپسند نام برده شد، دومين بار در سوره آل عمران آيه 130 ربا به صورت فاحش و خيلي زياد حرام اعلام شد و سومين و آخرين بار با يک دستور موکد در آيات 279 ـ 278 سوره بقره هر گونه ربا و رباخواري تحريم گرديد. ربا چيست؟ ربا در لغت به معني افزوني و زيادي آمده است اما اصطلاح فقهي ربا، به معني گرفتن زيادي در معامله اشياء و يا قرض مي باشد. بنابراين آنچه در عرف نيز در مورد ربا مطرح است معناي فقهي آن است که همان گرفتن اضافي در خريد و فروش اشياء همجنس و يا قرض مي باشد، براي سهولت فهم مطلب بهتر است به بيان اقسام ربا بپردازيم؛ اقسام ربا مقصود از رباي مورد سرزنش قرآن دو چيز است: 1. يکي همان معناي عرفي رباست که در ميان همه جوامع شناخته شده است و آن اينکه يک نفر به ديگري پولي به عنوان قرض بدهد و شرط کند که در موقع گرفتن قرض، اضافي و زياد بگيرد که در فقه به آن رباي قرضي مي گويند مثلا (يکصد هزار تومان پول بدهد و شرط کند که) يکسال بعد يکصد و بيست هزار تومان بگيرد که اين ربا و حرام است. 2. معناي ديگر ربا که در کتاب هاي فقهي آمده هر چند بين مردم خيلي معمول نيست، اين است که دو کالاي همجنس که با وزن و پيمانه خريد و فروش مي شوند اگر در معامله پاياپاي (يا کالا به کالا) هر دو از يک جنس باشند و يکي از ديگري زياد بگيرد ربا و حرام است. مثل اينکه يک من گندم را به يک من و نيم گندم بفروشد يا دو کيلو برنج را به دو کيلو و نيم برنج ديگر بفروشد که طبق فتواي فقها ربا و حرام است. اما اگر معامله کالا به کالا فاقد يکي از اين 3 شرط يعني همجنس بودن کالاها 2. وزني و پيمانه اي بودن آنها و 3. زيادي و تفاضل در معامله باشد معامله حرام و ربا نيست. با روشن شدن چيستي ربا مي پردازيم به بخش دوم سئوال که: « چرا ربا حرام است؟». علت و فلسفه حرمت ربا در اين خصوص از منظر قرآن و روايات، علل و حکمت هاي مختلفي بيان شده است که از جمله مي توان به استثماري بودن و انحراف پول از نقش اصلي آن اثبات کرد. اکنون به 4 مورد از حکمت هاي حرمت ربا اشاره مي نماييم: 1. ظلم بودن؛ مهم ترين دليل بر حرمت ربا، ظلم بودن است و ظلم هم چون عقلا و شرعا قبيح و محکوم است لذا ربا نيز که از مصاديق آن مي باشد حرام شمرده شده است. اما روشن ترين دليل بر ظلم بودن ربا آن است که ربا خوار علي رغم اينکه هيچگونه کار و عمل مثبتي در رشد اقتصادي جامعه ندارد سود کلان مي برد، او هيچگاه ضرر نمي کند و تمام ضرر بر دوش طرف مقابل مي افتد خداوند متعال در آيات مختلف قرآن ربا را ظلم دانسته است آنجا که مي فرمايد: «... اگر توبه کنيد (از ربا) اموالتان براي شماست (با ترک ربا) نه ظلم به کسي مي کنيد و نه از کسي ظلم مي بينيد». از اين آيه شريفه بر مي آيد که ربا ظلم در حق ديگران است. 2. دلائل اقتصادي: يکي از علل تحريم ربا آثار و تبعات سوء اقتصادي درجامعه است، با رواج ربا خواري، فرهنگ کار در جامعه پائين مي آيد و قواي انساني افراد معطّل مي ماند و رفته رفته کار و تلاش و تجارت و خريد و فروش ترک مي شود و اين امر موجب رکود اقتصادي مي شود لذا دين اسلام جهت جلوگيري از تعطيلي کار و تجارت ربا را تحريم نمود. همان طور که امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمود: اگر ربا حلال بود مردم تجارت را رها مي کردند و نيازي به آن احساس نمي کردند از اين رو حق عزوجل ربا را حرام فرمود تا مردم از حرام دوري کرده و رو به تجارت و بيع و شراء آورند. 3. پيشگيري از مهجوريت امور پسنديده؛ يکي از علت هاي تحريم ربا جلوگيري از ترک شدن امور معنوي و پسنديده، مطرح گرديده است، چون با رواج ربا، امور معروف و کارهاي نيک همچون صدقه، سنت نيکوي وام و قرض الحسنه از جامعه رخت بر مي بندد، عواطف انساني مي ميرد و در عوض، سود پرستي، افزون طلبي و دنيا پرستي پديدار مي گردد از اينرو ربا خواري در اسلام حرام مي گردد، لذا امام باقر ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: خداوند ربا را حرام فرمود تا معروف و امور پسنديده از بين نرود». امام صادق ـ عليه السلام ـ نيز فرمودند: علت آن (حرمت ربا) اين است که مردم از کارهاي شايسته و قرض الحسنه باز نمانند. 4. جلوگيري از فاسد شدن اموال؛ در برخي از روايات نيز پيشوايان ديني علت تحريم ربا را جلوگيري از فاسد شدن اموال دانسته اند. امام رضا ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: خداوند متعال بخاطر فساد اموال و جلوگيري از آن، ربا را حرام و ممنوع فرموده، همان طور که سپردن مال سفيه بر او را از ممنوعات قرار داده است. زيرا بيم آن هست که سفيه مالش را فاسد کند». موارد جواز گرفتن ربا اما يک نکته: اگر افراد در قرض زيادي شرط نکنند: بلکه بدهکار موقع پرداخت قرض چيزي اضافه بدهد نه تنها حرام نيست، بلکه در متون ديني سفارش هم شده است. اما مواردي نيز از ربا جايز و استثناء شمرده شده است که عبارتند از: 1. پدر و فرزند بخاطر روابط مالي و عاطفي و نسبتي که پدر با اموال پسر دارد. 2. هم چنين زن و شوهر، بخاطر اقتصاد واحدي که بين آنها حاکم است. 3. دريافت ربا از کافران غير از کافر ذمّي. اما پرداخت ربا به کافران طبق نظر قرآن جايز نمي باشد. آيات و احاديث مربوط به ربا 1. بقره آيه 279؛ ... فإن لم تفعلوا فأذنوا بحرب من الله و رسوله؛ «... اگر ربا را ترک نکنيد با خدا و رسول اعلام جنگ نمائيد». 2. امام صادق ـ عليه السلام ـ «درهم الرّبا اعظم عندالله من سبعين زنية کلها بذات محرّم في بيت الله الحرام؛ (گناه) يک درهم ربا نزد خداوند بزرگتر از 70 بار زنا با محارم در خانه کعبه است». 3. به امام صادق ـ عليه السلام ـ گفتند فلاني ربا خوار است فرمود: «لئن امکنني الله منه لأضربنّ عنقه؛ اگر خداوند امکانش را فراهم مي کرد گردن او را مي زدم». .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه