چگونه باید با نفس مبارزه کرد ؟جهاد با نفس چیست ؟آیا باید نفس را سرکوب کرد و یا با او مدارا نمود ؟لطفا به صورت کاربردی توضیح دهید .

مقصود از جهاد با نفس، جلوگیرى از طغیان هواهاى نفسانى است، نه ذلّت پذیرى و خوار کردن خود و یا سرکوب کامل نفس.امام صادق (ع) مى فرمایند: خوشا به حال بنده اى که در راه خدا با نفس و هواى خود به جهاد برخیزد، و کسى که لشکر هواى نفس خود را از میان ببرد، به رضاى خداوند دست یافته است، و کسى که به فرمان و مقتضاى عقل سلیم، بر نفس خود غالب شد و بندگى خدا و ناله و تضرع به درگاه او را پیشه ى خود ساخت و دمى از بزرگى حضرتش غافل نشد، در شمار مقربان حضرت حق قرار گرفته و به درجات عالیه نائل گشته است. (1) خداوند حکیم به همراه خلقت انسان، نفس را نیز آفرید و هر دو راه پلیدى و پرهیزکارى را به او الهام کرد. همچنان که آیه شریفه مى فرماید: و نفس و ما سواها فالهمها فجورها و تقواها (2) سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد. سپس پلید کارى و پرهیزکاریش را به آن الهام کرد. خداوند مهار این نفس را به دست انسان داد اگر آزادش گذارد، نفس سرکشى کرده و دست به هر گناهى مى زند و اگر آن را مانند یک اسب، تربیت کرده و رامش کند، مطیع اوامر انسان خواهد شد. امام صادق (ع) مى فرماید: درباره ى آیه ى و نفس و ما سواها یعنى آن را آفرید و بدان شکل داد و جمله ى فالهمها فجورها و تقواها یعنى خوبى و بدى را به نفس شناساند و الهام کرد. آن گاه نفس را (میان گزینش هر یک از این دو) مخیر نمود و او صاحب اختیار شد. هنگامى که نفس، امر به بدى کند آنرا نفس اماره مى نامند و ما ابرى نفسى ان النفس لاماره با لسوء الا ما رحم ربى (3) و من نفس خود را تبرئه نمى کنم، چرا که نفس همواره به بدى فرمان مى دهد، مگر آنجا که پروردگارم رحم کند. امام على (ع) مى فرمایند: نفس، همواره به بدى و زشتکارى فرمان مى دهد پس هرکه به نفس خویش اعتماد کند نفس به او خیانت مى ورزد و هرکه به آن دل خوش کند نفس او را به هلاکت مى افکند و هر که از آن خرسند شود، نفس او را در بدترین جایگاه فرود مى آورد. (4) و هنگامى که نفس، انسان را سرزنش کند و ملامت کند، نفس لوامه اش مى خوانند. مراد از نفس لوامه، نفس مومن است که در دنیا او را به خاطر معصیت و سنگینى در طاعت خدا سرزنش مى کند و در روز قیامت سودش مى رساند. بعضى گفته اند که مراد از آن، مطلق نفس انسانى است، چه نفس مومن ودرستکار و چه نفس کافر گنهکار زیرا نفس به طور کلى انسان را در روز قیامت ملامت مى کند. نفس کافر صاحب خود را به خاطر کفر و گناهش سرزنش مى کند و نفس با ایمان، شخص مومن را به خاطر کم طاعتى و انجام ندادن کارهاى نیک بیشتر ملامت مى کند (5) جهاد مراتبى دارد که عبارت است از: جهاد اصغر، جهاد اوسط و جهاد اکبر. مقصود از جهاد اصغر، مبارزه با دشمن بیرونى است. حضرت صادق (ع) فرمودند: همانا پیامبر (ص)، لشگرى را فرستاد و (براى مبارزه با دشمن بیرونى) پس چونکه برگشتند فرمود: آفرین به گروهى که جهاد کوچک (اصغر) را به جا آوردند و بر آنها جهاد بزرگ (اکبر) باقى ماند. گفته شد: اى پیامبر خدا جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد با نفس. بر طبق این حدیث و احادیث دیگرى که در این خصوص ذکر شده، جنگیدن با دشمنى که به خانه و کاشانه و میهن انسان تجاوز مى کند جهاد اصغر است. مبارزه با دروغگویى، رشوه خوارى، اختلاس، خیانت در امانت، گرانفروشى، احتکار و..... و هر آنچه که به مسائل اخلاقى مربوط است را جهاد اوسط و جنگ میان عشق و عقل را جهاد اکبر مى نامند. علامه جوادى آملى با مثالهایى جهاد اکبر را توضیح مى دهد: چنانکه سالار شهیدان حسین بن على صلوات الله و سلامه علیه عشق را بر عقل متعارف ترجیح داد و با این که همه فرزانگان دنیایى آن روز مى گفتند: همراه بردن زنان و خردسالان و همه را به کشتن و یااسارت دادن روا نیست، به سخنانشان بهایى نداد. نمونه ى کوچک آن کار حسینى را شاگرد آن حضرت، امام خمینى (رضوان الله علیه) در عصر کنونى انجام داد با این که نوع دانشمندان حوزه و دانشگاه مى گفتند این همه مقاومت، تن دادن به اسارت و تبعید و فراخواندن مردم به شهادت، روا نیست. این یک عقل متعارف است و محبت الهى که فوق آن است با آن درگیر میشود و در نتیجه اگر عقل متعارف قوى باشد، محبت الهى را رام، تعدیل و تحقیر مى کند ولى اگر محبت به اوج خود برسد، عقل معهود و رایج را تسخیر مى کند و به دنبال خود مى برد. (6) البته خصوص جهاد اکبر نیاز به توضیح بیشتر است که فرصتى دیگر را مى طلبد. هر یک از ما موظفیم با نفسى که ما را به انجام زشتى ها امر مى کند مبارزه کنیم و نسبت به هر دستورى که از نفس اماره صادر مى شود مخالفت کنیم. امام على (ع) مى فرمایند: هرگاه نفس تو در برابرت سرکشى کرد، تو نیز در برابر او سرکشى کن، رام تو مى شود.... (7) و یا حدیثى دیگر از امام صادق (ع) که فرمود: و چون کسى را بینى که در کوشش و مجاهده بر تو پیشى گرفته است، نفس خویش را توبیخ و ملامت کن تا بر تلاش تو در بندگى بیفزاید و او را با زمامى از امر (به معروف و کارهاى نیک) و عنان باز دارنده، مهار کن، تا از مسیر حق و بندگى دور نشود و آن را همانند اسبى نجیب، تربیت یافته و راهوار، که جز به نسق راه نرود (و گامهاى او از نظر تربیت کننده اش دور نماند) بران. (8) اما مقصود از مدارا کردن با نفس، ممکن است این باشد که در ابتداى امر، بر نفس خود تکالیف سنگین، تحمیل نکنیم بلکه نفس خویش را آرام آرام تحت تربیت قرار داده و او را تعلیم دهیم چرا که نفس، به منزله مرکبى است که اگر بخواهیم به طور ناگهانى و در فاصله کم تکالیف مشقت بار بر دوشش بیاوریم، چه بسا رم کرده و همه چیز را زیر پا بگذارد. امام على (ع) در حدیثى مى فرمایند: همانا نفس تو مرکب توست، اگر آن را به مشقت اندازى نابودش مى کنى و اگر با آن مدارا کنى زنده اش نگه مى دارى (9) پس با جمع احادیثى که بیان شد مى توان اینگونه نتیجه گرفت که: مقصود از مداراى با نفس، اطاعت از نفس نیست بلکه بدین معنا است که تکالیف را آهسته آهسته و به مرور زمان به او تعلیم دهیم. مثلا کسى که نماز صبحش را به زور مى خواند، اگر تصمیم بگیرد همچون میرزا جواد آقاى تبریزى (رضوان الله تعالى علیه) هر شب دو ساعت قبل ازاذان صبح بیدار شده و به عبادت و مناجات و نماز شب بپردازد و سپس نماز صبح خوانده و بعد از آن به تعقیبات نماز صبح بپردازد و بین الطلوعین را بیدار باشد و.... چنین کسى ممکن است یک هفته دوام بیاورد ولى بعد از مدت زمان کوتاهى چه بسا، نماز صبحش را نیز نخواند. بلکه اگر کسى قصد دارد اهل مناجات با خداى مهربان در سحر شود، میبایست ابتدا خود را به خواندن نماز صبح، در اول وقت عادت دهد بعد از مدتى، مثلا ده دقیقه قبل از اذان صبح بیدار شده و دو رکعت نماز شب بخواند وقتى نفس به این کار عادت کرد، بیست دقیقه زودتر بلند شده و به عبادت در دل شب مشغول شود و... به فرموده بزرگان: رهرو آنست که آهسته و پیوسته رود موفق باشید. (1) مصباح الشیعه/ عباس عزیزى/ باب هشتادم (2) سوره شمس/ 7 و 8 ج (3) سوره یوسف/ 53 (4) میزان الحکمه/ ج 13/ ص 6386/ ح 20466 (5) همان/ ص 6390 (6) تفسیر موضوعى/ علامه جوادى آملى/ ج 10/ ص 291 (7) میزان الحکمه/ ج 13/ ص 6404/ ح 20508 (8) مصباح الشریعه/ عباس عزیزى/ باب هشتادم (9) میزان الحکمه/ ج 13/ ص 6390/ ح 20480 .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه