از نظر آیات قرآن و روایات اسلامی حکمت تحریم «ربا» چیست؟

پاسخ اجمالی: از دیدگاه قرآن و روایات، ربا حرام است چون؛ 1- «اکل مال به باطل» است؛ یعنی درآمد بدون دلیل منطقى و عقلى و به صورت بادآورده می باشد. 2- سبب مى شود که مردم از تجارت و معامله هاى مفید و سودمند اما پرزحمت روى گردان شده جذب این معامله فاسد، پردرآمد و کم زحمت شوند. 3- رباخوارى باعث برچیده شدن یا ضعف عواطف انسانى است؛ زیرا رباخواری انسان را در میان منافع شخصی اش محصور می کند و انگیزه ای برای کارهای مثبتی همچون قرض الحسنه باقی نمی گذارد. و ... پاسخ تفصیلی: آنچه از آیات قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) و تحلیل عقلى در مورد فلسفه تحریم ربا استفاده مى شود، این است که تحریم این کار زشت و قبیح حداقل پنج نکته مهم و دلیل عمده دارد. 1- ربا «اَکل مال به باطل» است؛ معناى اکل مال به باطل این است که انسان بدون دلیل منطقى و عقلى، درآمدى داشته باشد و یا به عبارت دیگر اکل مال به باطل، درآمد بى دلیل و بادآورده است. و این یک اصل کلّى در تمام ابواب معاملات اسلامى است. مطابق آنچه از قرآن مجید و احادیث استفاده مى شود، ربا اکل مال به باطل است و از آنجا که «اکل مال به باطل» حرام است، پس ربا نیز حرام است. از آیه اى که در مذمّت یهود در سوره نساء آمده است، استفاده مى شود که رباخوارى همانند اکل مال به باطل است، چون خداوند در این آیه شریفه، رباخوارى را در ردیف اکل مال به باطل قرار داده، مى فرماید: «فَبِظُـلْم مِنَ الَّذینَ هَادُوا حَرَّمْنا عَلَیهِمْ طَیِّبـت اُحِلَّتْ لَهُمْ وبِصَدِّهِم عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثیراً وَ اَخْذِهِمُ الرِّبوا وقَد نُهوا عَنهُ واَکْلِهِمْ اَمولَ النّاسِ بِالبـطِـلِ وَاَعتَدْنا لِلکـفِرینَ مِنهُمْ عَذابـًا اَلیماً»؛ (به خاطر ظلمى که از یهود صادر شد، و [نیز] به خاطر جلوگیرى بسیار آنها از راه خدا، بخشى از چیزهاى پاکیزه را که بر آنها حلال بود، حرام کردیم. و [همچنین] به خاطر ربا گرفتن، در حالى که از آن نهى شده بودند؛ و خوردن اموال مردم به باطل؛ و براى کافران آنها، عذاب دردناکى آماده کرده ایم.(1) بنابراین ربا، نوعى اکل مال به باطل و درآمدى است بدون دلیل عقلى و منطقى و بى جهت و از جمله ثروت هاى بادآورده مى باشد. دومین دلیل بر اینکه رباخوارى اکل مال به باطل است، روایتى است که محمّد بن سنان(2) از امام رضا(علیه السلام) نقل کرده است که آن حضرت فرمودند: «وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبا لِمَا نَهَى اللّهُ عَزّ َوَ جَلَّ عَنْهُ، وَ لِمَا فیهِ مِنْ فَسادِ الاَمْوالِ، لاَنَّ الاِنْسَانَ اِذَا اشْتَرى الدِّرْهَمَ بالدِّرْهَمَیْنِ کانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً، وَ ثَمَنُ الآخَرِ باطلا فَبَیْعُ الرِّبا وَ شِراؤُهُ وَکْسٌ عَلى کُلِّ حال عَلَى المُشْتَری وَ عَلَى البائِعِ، فَحَرَّمَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبادِ الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسادِ الاَمْوالِ کَما حَظَرَ عَلَى السَّفِیهِ اَنْ یُدْفَعَ اِلَیهِ مالُهُ لِمَا یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ فَسادِه حَتّى یُؤنَسَ مِنْهُ رُشْدٌ، فَلِهذِهِ الْعِلَّةِ حَرَّمَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ الرِّبا»؛ حضرت رضا(علیه السلام) در این روایت براى حرمت ربا دو دلیل ذکر فرموده است: نخست سخن خداوند متعال در قرآن مجید که از رباخوارى نهى کرده است، دیگر اینکه رباخوارى اکل مال به باطل است؛ سپس امام(علیه السلام) مثال مى زند که اگر کسى یک درهم را به دو درهم بفروشد،(3) در این معامله یک درهم در مقابل یک درهم قرار مى گیرد امّا درهم دومى که فروشنده از خریدار مى گیرد باطل است و دلیل عقلى و منطقى ندارد، به همین جهت اکل مال به باطل است؛ از این رو رباخوارى حرام شده است. سپس چنین معامله اى را که باعث فساد اموال مى شود به معامله انسان سفیه تشبیه مى کند؛ یعنى معامله ربوى شبیه معامله سفهى است و معامله سفهى باطل است.(4) نتیجه اینکه طبق آیه شریفه و این روایت، رباخوارى نوعى اکل مال به باطل است و به همین جهت تحریم شده است. 2- ربا بازدارنده مردم از تلاش هاى اقتصادى سازنده است؛ ربا سبب مى شود که مردم از تجارت ها و معامله هاى مفید و سودمند، اما پرزحمت و حلال، روى گردان شده، جذب این معامله فاسد، پردرآمد، کم زحمت و حرام بشوند. در این زمینه روایات متعددى داریم از جمله: «عَنْ هِشامِ بنِ الْحَکَمِ اَنَّهُ سَأَلَ اَباعَبْدِالله(علیه السلام) عَنْ عِلَّةِ تَحْریمِ الرِّبا فَقالَ: انَّهُ لَوْ کانَ الرِّبا حَلالا لَتَرَکَ النّاسُ التِّجاراتِ وَ ما یَحْتاجُونَ اِلَیْهِ فَحَرَّمَ اللهُ الرِّبا لِتَنْفِرَ النّاسُ مِنَ الْحَرامِ اِلَى الْحَلالِ وَ اِلَى التِّجاراتِ مِنَ الْبَیْعِ و َالشِّراءِ فَیَبْقى ذلِکَ بَیْنَهُمْ فِى الْقَرْضِ»(5)؛ (هشام بن حکم ـ که یکى از اصحاب معروف امام صادق(علیه السلام) است ـ از آن حضرت پرسید: چرا ربا حرام شده است؟ حضرت فرمودند: اگر رباخوارى حلال بود مردم کارهاى مفید تجارى و هر آنچه را که به آن احتیاج داشتند(6) ترک مى کردند؛ به همین جهت خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از آن روی گردان شوند و به سوى کارهاى حلال و تلاش هاى اقتصادى مفید بروند و وام فقط به صورت قرض الحسنه باقى بماند). 3- ربا مصداق بارز ظلم است؛ در آیه 279 سوره بقره، ذیل بحث ربا، می فرماید: «... لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون»؛ (نه ظلم کنید و نه زیر بار ظلم بروید) یعنى اگر ربا بگیرید ظلم کرده اید، پس با ربا گرفتن ظلم نکنید و اگر سرمایه اصلى شما را به شما بازنگردانند به شما ظلم شده است، به همین جهت باید سرمایه اوّلیّه به شما برگردد تا مورد ظلم قرار نگیرید. بنابراین آیه فوق، ربا را مصداق ظلم مى داند و قبح ظلم نیازى به بیان ندارد و به اصطلاح فقها و اصولیّون از مستقلاّت عقلیّه است. در روایت محمدبن سنان نیز خواندیم که امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى فرمایند: «... وَ لِما فى ذلِکَ مِنَ الفِسادِ و الظُّلْمِ ...»؛ (و به خاطر اینکه ربا منشأ فساد و ظلم است، حرام شده است).(7) 4- ربا باعث تضعیف عواطف انسانى است؛ رباخوارى باعث برچیده شدن یا ضعف عواطف انسانى است و این مسأله در چند روایت از معصومین(علیهم السلام) مورد تأکید قرار گرفته است. مثلا: «عن سماعة قال: قلت لأبی عبدالله(علیه السلام): اِنّی قَدْ رَأیْتُ اللهَ تعالى قَد ذَکَرَ الرِّبا فى غَیْرِ آیَة وَ کَرَّرَه؟ قالَ: اَو تَدْرِی لِمَ ذاکَ؟ قُلْتُ: لا، قالَ: لَئَلّا یَمْتَنِعَ النّاسُ مِن اصْطناعِ الْمَعْرُوفِ»(8)؛ (سماعة ـ که یکى از راویان معروف حدیث و از اصحاب امام صادق(علیه السلام) است ـ مى گوید: به حضرت صادق(علیه السلام)عرض کردم: چرا خداوند متعال مسأله ربا را در قرآن به طور مکرر مطرح کرده [و تحریم نموده] است؟! امام فرمود: علّت آن را مى دانى؟ عرض کردم: نه، حضرت فرمود: به خاطر اینکه مردم ـ در اثر رباخوارى ـ از کارهاى خیر و شایسته [مانند قرض الحسنه] باز نمانند). و روایات متعدد دیگرى که نزدیک به همین مضمون است.(9) نتیجه اینکه چهارمین فلسفه حرمت ربا این است که رباخوارى عاطفه انسانى را ضعیف یا نابود مى کند. 5- رباخوارى با فلسفه پیدایش پول منافات دارد؛ رباخوارى باعث مى شود که پول از شکل اصلى اش تحریف و به شکل یک کالا درآید؛ چرا که پول، ثَمَنْ است نه مُثْمَن، واسطه کالاست، نه کالا و رباخوار آن را کالا قرار مى دهد و از این رهگذر جامعه را گرفتار خسارت مى کند.(10) پی نوشت: (1). سوره نساء، آیه 160 و 161. (2). محمّد بن سنان از اصحاب امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) است و اغلب علل احکام را که حضرت رضا(علیه السلام) فرموده است ایشان نقل مى کند؛ ولى در علم رجال محل بحث و اختلاف است، عدّه اى او را توثیق مى کنند و بعضى تضعیف مى نمایند و گروه سومى قائل به توقف شده اند، ولى نظر به اینکه ما در اینجا درصدد اثبات حکم شرعى نیستیم، بلکه فلسفه حکم را بیان مى کنیم مشکلى ایجاد نمى شود. (3). لازم به یادآورى است که ربا دو قسم است: الف) رباى معامله اى که اختصاص به کالاهاى خاصّى دارد. ب) رباى قرضى که در همه کالاها جارى است و مثال مطرح شده در روایت از قسم اول است، ولى فلسفه آن اختصاص به این قسم ندارد، بلکه از جملات دیگر روایت استفاده مى شود که این علت ـ یعنى اکل مال به باطل ـ در هر دو قسم ربا جارى است. (4). من لا یحضره الفقیه‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین‏، قم،‏ 1413 قمری‏، چاپ دوم‏، ج ‏3، ص 566، باب (معرفة الکبائر التی أوعد الله عز و جل علیها النار). (5). همان، ص 567. (6). جمله «ما یحتاجون الیه» عام است و شامل انواع و اقسام منابع درآمد حلال مثل زراعت، صنعت ها، احداث کارخانجات و... مى شود. (7). من لا یحضره الفقیه، همان، ج ‏3، ص 566، باب (معرفة الکبائر التی أوعد الله عز و جل علیها النار). (8). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ‏1407 قمری، چاپ چهارم، ج ‏5، ص 146، باب (الربا). (9). همان. (10). من لا یحضره الفقیه، همان، ج ‏3، ص 566، باب (معرفة الکبائر التی أوعد الله عز و جل علیها النار). منبع: ربا و بانکدارى اسلامى‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ‏ابوالقاسم، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1380 شمسی، چاپ اول‏، ص 52 تا 63. پرسش های مرتبط: «ربا» چه نقشی در تضعیف و کاهش تلاش و کوشش های سالم اقتصادی در جامعه دارد؟ آیا می توان یکی از دلایل فساد و بطلان «ربا» را منافات آن با فلسفه پیدایش پول دانست؟ چرا قرآن کریم «ربا» را از مصادیق «ظلم» برشمرده است؟ اینکه در روایات آمده «ربا» مصداق «اکل مال به باطل» است یعنی چه؟ .

راسخون

مرجع:

ایجاد شده در سه روز پیش

لینک کوتاه